Observando Mundu
Indulgencianan Papal
Como celebracion dje milenio, Papa Juan Pablo II a proclamá aña 2000 un Aña Santu i ta ofrecé indulgencia na esnan cu haci un peregrinacion pa Roma, segun e korant L’Osservatore Romano. Un indulgencia ta un manera pa católiconan haña dispensacion di castigu pa picá. E korant di Vaticano ta bisa: “Tur bon obra cu ser efectuá bou di gracia ta merecé un recompensa.” Sin embargo, e mésun korant ta remarcá cu e práctica di indulgencia ta lanta algun pregunta interesante, manera: “Si Dios su gracia pordonador ta ser ofrecé na tur, pakico Iglesia tin cu duna indulgencia?” i, “Si Iglesia por duna indulgencia absoluto, pakico e ta molestiá cu indulgencia parcial?”
Malesa Silencioso
Osteoporósis ta un malesa silencioso cu ta “menasá mas cu 28 miyon mericano i rond di 1,4 miyon canades,” segun e korant Toronto Star. E ta afectá hende homber i muher, hóben i bieu, i “ta sosodé ora celnan bieu di wesu ta muri mas lihé cu por reemplasá nan cu wesu nobo.” Esnan cu tin e malesa por keda sin mira ningun evidencia, sino te ora nan sufri un fractura di wesu. Expertonan ta kere cu e cantidad creciente di tiener i atletanan di universidad cu ta tene demasiado dieta ta “caba cu net e wesunan cu mester ta fuerte pa ora nan ta adulto. Hende hóben cu ta riba dieta hopi bes ta keda sin come e alimento necesario pa fortalecé nan eskeleto.” Segun e informe, un hóben “na edad di 18 aña a acumulá rond di 90 porciento dje máximo masa di wesu; adultonan ta yega nan máximo na edad di 30 aña.” E informe ta recomendá cu pa aumentá e densidad di wesu, tur hende mester ‘haña suficiente calcio i vitamina D, haci ehercicio regularmente i evitá humamentu i bebementu pisá.’
Pasaheronan Problemático
“Agresividad den avion,” esta, comportacion fuera di control di parti di pasaheronan di avion, “a aumentá cu 400 porciento den e último cincu añanan,” segun e revista Business Traveler International. Kico ta e motibu dje aumento drástico? Stres ta e factor principal. Vuelonan retrasá of cancelá, hende riba otro i miedu di bula, tur ta crea ansiedad, loke na su turno por hiba na explosion di furia. Segun Stuart Howard, dje Federacion Internacional di Trahadónan di Transporte: “Aerolineanan ta promové biahe cu avion como un operacion lihé i suave, i esei no ta e caso.” Un representante di un aerolinea grandi ta kere cu e introduccion di vuelonan caminda no tin mag di huma ta un otro factor di agresividad den avion. Segun e informe, “humadónan frustrá ta responsabel pa mas cu mitar [dje] incidentenan di comportacion problemático di pasahero” riba un aerolinea durante 1997. Un otro factor ta consumo di alcohol, cua su efectonan por bira pió den laira. Kico e informe ta recomendá ora un pasahero banda di bo ta haci desordu? “No yama e tripulacion pa bin wak. Mas bien, lanta for di bo stul i bai hala nan atencion discretamente na e problema.” Tambe e ta sugerí: “Insulá bo mes di posibel provocacion dor di tin huntu cu bo cos liviano pa lesa of dor di scucha música trankilisante” riba un radio portátil.
Costo Haltu di Entiero
Mas i mas hende ta laga haci cremacion pa reducí e costo di entiero. Segun e Asociacion Nacional di Directornan di Entiero, e costo promedio di un entiero tradicional na Merca tabata 4.600 dollar na 1996. Na contraste, “cremacion tabata costa entre 500 pa 2.000 dollar,” segun Chicago Sun-Times, “dependiendo dje tipo di caha cu usa pa e cremacion mes i e vas cu lo carga e shinishi.” Ademas, cremacion no ta rekerí un lugá den santana ni un plachi cu nomber, loke por agregá un 40 porciento mas n’e costo di entiero tradicional. E korant a bisa cu na 1997 na Merca, nan a usa cremacion den 23,6 porciento di tur morto, i nan ta verwagt cu e cifra lo yega 42 porciento durante e próximo dies añanan.
Fosilnan den Peliger
Sitionan di fosil cu a sobrebibí miles di aña, awor ta ser menasá dor di ladronicia, vandalismo i turistanan demasiado celoso, segun New Scientist. “Tin geólogo cu lo tin gana di hiba e fosilnan mas precioso pa museonan of prohibí bishitante for dje sitionan,” e revista ta bisa. Pero otro geólogo ta señalá riba e derecho dje público di mira e fosilnan aki den nan ambiente natural. Den un intento pa resolvé e problema, e Asociacion Paleontológico Internacional a cuminsá traha un lista di sitionan den peliger mundialmente. Pero te asina leu ta 50 sitio so nan a pone riba e lista.
Dentista sin Dolor?
Hopi pashent di dentista lo tin gana di mira e boormashin tradicional di dentista disparcé. Segun e revista FDA Consumer, te na cierto grado esei lo por ta e caso djis aki. E Administracion Mericano di Alimento i Remedi a aprobá recientemente uso di erbio, esta, YAG laser pa cirugia dental. En bes di kita e putrí di djente cu un boormashin chikitu, awor dentistanan por usa laser pa kit’é. Segun e revista, e laser eigenlijk ta vaporisá e tehido putrí di djente. Laser tin vários beneficio riba boormashin convencional. Di promé, tratamentu cu laser por lo general no ta haci dolor. Pues, hopi pashent lo no tin mester di bai leu ni pasa angua pa mata carni mas. Di dos, como cu e dentista no tin cu warda pa bo boca bira doof, e tratamentu por cuminsá mes ora. Ademas, e vibracionnan molestoso dje boormashin di alto velocidad ta pasa pa historia. Pero, un desbentaha importante ta cu no por usa laser riba djente cu ya ta yená caba.
Sushi Nuclear
Desde añanan ’60, e industria di energia nuclear na mundu a deshací di mas cu 200.000 ton métrico di sushi nuclear, segun e revista New Scientist. I tur aña un 10.000 ton mas ta bini acerca. Unda tur e sushi mortal aki ta bai? E revista ta bisa cu “mayor parti ta ser wardá gewoon n’e sitionan dje reactor.” Sin embargo, a diseñá e sitionan aki pa contené sushi radioactivo pa un par di década so. Pues na dado momento, mester transferí e sushi nuclear aki pa lugánan di plaso largu. Pero e problema ta cu ningun pais no a establecé cu éxito un depósito bou di tera cu ta safe pa desperdicio radioactivo. Como resultado, “e industria nuclear ta den un trampa cu e mes a pone,” segun New Scientist.
Haci Gesto pa Haña e Palabra
Segun Newsweek: “Investigacion nobo ta mustra cu hopi bes gesto ta yuda oradornan haña acceso na palabranan den nan banco di memoria.” Miéntras ta usa gestonan descriptivo hopi bes pa transmití e tamaño of forma di un obheto, otro gestonan, manera ora “ta kap bo ta kap aire segun cu bo ta papia,” ta sirbi un otro funcion. Robert Krauss, profesor di sicologia na Universidad di Columbia, ta bisa cu e tipo di gestonan aki “ta yuda hende bin riba palabranan cu ta duru pa corda” dor di habri loke e ta yama e “memoria di palabra.” Investigadónan ta compará e memoria ei cu loke bo mente ta haci ora e conectá un cierto holó, sabor of zonido cu un suceso. Por ehempel, mescos cu e holó di un cierto perfume por lanta recuerdonan di bo wela, di igual manera haci gesto por habri un “porta” na un palabra, segun neurocientífico Brian Butterworth.
Morto na Trabou
Mundialmente, 3.000 hende ta muri tur dia a consecuencia di accidente na trabou, segun e korant frances Le Monde. Segun e Oficina Internacional di Labor, pa aña tin 250 miyon empleado cu ta ser heridá, loke ta resultá den mas cu un miyon morto. E korant ta bisa: “E cantidad di morto relacioná cu trabou ta mas haltu cu e promedio di morto pa aña debí na accidentenan di tráfico (990.000), conflictonan armá (502.000), otro violencia (563.000) i AIDS (312.000).”
Epidemia di Cancer di Boca
Na Delhi, India, e cantidad di cancer di boca ta cuater bes mas tantu cu na Los Angeles, California, segun The Indian Express. Actualmente, 18,1 porciento di tur cancer nobo entre e poblacion masculino di Delhi ta cancer di boca, miéntras cu na 1995 e tabata 10 porciento. Causanan principal di cancer di boca ta koumentu di tabaco, bidis (sigaria di India) i pan masala (un mescla di tabaco, betelnoot machicá i otro ingredientenan), cu nan ta lora den un blachi i kou riba dje. Segun e korant, e aumento den uso di pan masala entre muchanan di scol cu no sa di nada, ta alarmante. Un experto a spierta cu henter India ta riba caminda pa “un epidemia di cancer di boca.”