Pakico Especienan Ta den Peliger
ESPECIENAN ta ser exterminá pa vários motibu. Considerá e tres motibunan principal. Hende ta indirectamente responsabel pa dos dje tres motibunan, i directamente responsabel p’e otro.
Destruccion di Habitacion
Destruccion di habitacion ta contribuí hopi n’e menguamentu di especienan. E buki The Atlas of Endangered Species ta yama esaki “e menasa di mas significante” pero tambe “esun di mas difícil pa prevení.” E aumento rápido di poblacion di mundu ta obligá hende di invadí mas i mas e tereno cu ántes tabata habitacion di bestianan di mondi. Un ehempel notabel di esaki ta den selvanan tropical di mundu.
‘Dentro di 40 aña selva tropical lo no existí mas,’ ta e calculacion spantoso cu ta enfocá atencion riba un situacion cu hopi hende ta considerá como un perdementu lamentabel di recursonan balioso. Realmente, casi un cuart di tur remedi conocí den e mundu occidental a bini di matanan di selva tropical. Aunke selvanan tropical ta cubri un calculacion di 7 porciento di tereno dje planeta, nan ta e habitacion di 80 porciento di vegetacion dje planeta.
Kapmentu di palu pa madera i cambio den métodonan di cultivacion di tera ta horta selvanan tropical westafricano di nan herencia ricu di mondi. Rosamentu di mondi riba e subcontinente di India a cambia asta e weer, ta reducí yobida den algun sector pero ta causa diluvio na otro parti.
Miéntras cu hende ta kap mata pa haña tera pa planta, e matanan, bestianan, paranan, reptil, i insectonan ta muri bai. Edward Wilson, profesor di Universidad di Harvard ta calculá cu e destruccion di mondinan ta yega un porciento pa aña, i esaki ta sentenciá miles di sorto di especie na extincion despues. Nan tin miedu cu hopi especie lo disparcé promé cu nan sikiera ta duná un nomber científico.
E situacion ta similar den e moerasnan di mundu, un otro habitacion den peliger. Constructornan ta seca e terenonan aki pa nan por traha cas, of cunukeronan ta combertí e terenonan na tera arabel pa nan cultivá. Durante e último 100 aña, te cu 90 porciento di sabana di yerba na Europa ta ser ocupá pa agricultura. E perdementu di sabana di yerba na Inglatera durante e último 20 aña a resultá den un perdementu di 64 porciento dje para cantante, lijster.
Aunke e revista Time ta yama e isla di Madagascar “un arca di Noe geológico,” su abundante variedad di bestia di mondi ta den peliger. Ora e poblacion ta aumentá i debe di gobiernu ta subi, presion riba pueblo dje isla ta aumentá pa rosa mondi i traha cunucunan di aros. Pa motibu cu tres cuart dje habitacion di un macacu chikitu yamá lémur color di oro a disparcé durante e último 20 aña, ta resta solamente 400 di e bestianan aki awor.
E cambio radical cu hende ta haci di uso di tereno siguramente ta destruí bestia di mondi local. Como un otro ehempel, considerá polinesio, cu a yega na Hawai 1.600 aña pasá. Como resultado di nan actividad, 35 sorto di para a ser exterminá.
Europeo cu a establecé nan mes na Australia i Nueva Zelandia a trece pushi di cas, algun di locual a bai mondi. Segun e revista New Scientist, tal pushi feros awor ta yag riba 64 sorto di mamífero natural di Australia. Huntu cu zoro corá importá for di Europa, nan ta atacá loke ta resta dje poblacion di especienan den peliger di extincion.
Atake Directo den Yagmentu
Yagmentu no ta un fenómeno nobo. E relato bíblico di Génesis ta describí e rebelde Nimrod, un yagdor cu a biba mas cu 4.000 aña pasá. Aunke no tin mencion di su extincion di un sorto di especie completamente, no obstante, e tabata un practicador formidabel di yagmentu.—Génesis 10:9.
Atrabes dje siglonan, yagdornan a exterminá leon di Grecia i Mesopotamia, hipopótamo di Nubia, olefante di Nort Africa, oso i bever di Inglatera, i baca di mondi di Oost Europa. “Entre 1870 i 1890, yagdornan a mata un cuarto di miyon na Oost Africa so,” segun Radio Times, un revista di programa di radio i television di BBC. “Pa mitar siglo, Africa a klink cu tiramentu di scopet di hende di fama, fortuna i rango, matando olefante, rinócero, giraf, tiger, leon, leopardo, chita, etcétera, i cualkier otro bestia cu nan a mira pa casualidad. . . . Loke awe ta parce conducta basta escandaloso, tabata henteramente aceptabel den e tempu aya.”
Recordá e situacion dje tiger mahestuoso. Censonan entre 1980-1990 a indicá cu esfuersonan di conserbacion tabatin éxito. “No obstante, cosnan no tabata manera nan a parce,” segun e 1995 Britannica Book of the Year. “Contamentu mas cuidadoso a mustra cu oficialnan a falsificá e censo di ántes; nan tabata sea den conspiracion cu yagdornan of tabata simplemente ansioso pa impresioná nan hefe. . . . Contrabanda di miembronan di curpa di tiger ta florecé miéntras cu e cantidad menguante di tiger a haci prijsnan subi asta mas haltu.” Pues, na 1995, calculacion dje balor di tiger di Siberia a subi for di US$9.400 te US$24.000—no, no p’e cueru so cu balor precioso sino tambe pa su wesu, wowo, barba, djente, mondongo, i órgano sexual, tur di balor haltu pa remedi tradicional di Oriente.
E negoshi di ivor di olefante, cachu di rinócero, cueru di tiger, i otro miembronan di curpa di bestia ta un negoshi awor di multibiyon di dollar riba mercado negro, number dos solamente despues di contrabanda di droga, segun Time. I e negoshi no ta limitá na mamíferonan. Na 1994 remedi tradicional di China a gasta un tolondrador 20 miyon walrus, causando menguamentu di 60 porciento, segun informe, den cogementu di walrus den 2 aña den algun sector di zuidoost Asia.
No ta difícil pa identificá ken ta culpabel ora cu tin yagmentu di un cierto sorto di especie te extermin’é. Anto, kico di coleccionistanan? Un guacamayo, e lora color di oro, segun informe, tin e balor di US$500 pa contrabandista na Brazil. Pero, ora un contrabandista ta bende e lora den estranheria, e ta gana mas cu tres bes i mei e suma ei.
Guera i nan resultado, multitudnan aumentante di refugiado, huntu cu e aumento di poblacion, contaminacion aumentante, i asta turismo, ta menasá especienan den peliger di extincion. Turistanan den boto di motor ta heridá e dolfijnnan cu nan ta sali na cantidad pa mira, i e ruido cu e botonan ta causa bou di awa por stroba e sistema delicado di comunicacion i sonar di dolfijn bou di awa.
Despues di tal lista tristu di daño cu hende ta haci, bo por wel puntra, ‘Kico conserbacionistanan ta haci pa conserbá especienan den peliger di extincion, i cuantu éxito nan tin?’
[Plachi na página 6]
Mata, bestia, para, reptil, i insectonan ta muri bai ora hende ta rosa mondi