Observando E Mundu
Mihó cu Intervencion di Hende
Dies aña despues cu un tormenta a basha 15 miyon palu abou na Inglatera na 1987, nan a ripará cu den e área di mondi unda no tabatin intervencion humano, hopi mas palu a crece bek, segun The Daily Telegraph. Caminda e tormenta a basha e palunan abou, mas lus a alcansá e suela. Esaki a pone palunan yong i otro matanan crece te na un haltura di casi 7 meter, i insecto, para i otro tipo di mata tambe a multiplicá na gran cantidad. Hopi eik i taxusboom cu a cai no a putri manera hende a spera, i nan palu, awor hechá, a bira tres bes mas balioso. E conserbacionista Peter Raine ta bisa: “[Hende], cu tur bon intencion di haci limpi, a causa mas daño cu e tormenta mes. Hopi dje palunan cu nan a planta e otoño ei, a ser plantá malu i den purá, anto nan a muri.”
Trabou, Tension i Atake di Curason
Frankfurter Rundschau ta informá cu tension mental na trabou ta e di dos factor di rísico mas grandi pa problema di curason i di circulacion; humamentu ta bini na promé lugá. Resumiendo un investigacion hací dor dje Instituto Federal pa Siguridad i Salú Ocupacional, na Berlin, Alemania, e informe ta bisa: “E empleadonan cu ta core mas rísico ta esnan cu tin masha poco libertad pa tuma decision i kende nan trabou ta ofrecé poco variedad. Si nan ta bou di presion tambe den nan tempu liber, por ehempel pa motibu cu nan ta trahando nan mes cas of ta cuidando un famia malu, e ora ei e rísico di haña un atake di curason ta aumentá cu casi nuebe biaha.” Un experto ta urgi pa permití empleadonan mas libertad den tuma decision. “Un deliberacion so pa luna entre tur trahadó den un departamento lo por mehorá asuntunan.”
‘E Medio di Transporte Mas Eficas di Mundu’
Ora bo mester biaha ménos cu ocho kilometer den un stad, bo por yega mas lihé cu baiskel cu si bo bai cu auto, segun The Island, di Colombo, Sri Lanka. E grupo internacional pa conserbacion di medio ambiente, Amigu di Tera, ta yama baiskel “e medio di transporte mas eficas riba Tera.” Nan ta señalá cu un baiskel por biaha te cu 2.400 kilometer sin contaminá e aire gastando e ekivalente di energia di alimento di solamente un galon di gasolin, segun e informe. E ta agregá cu uso di baiskel ta ofrecé tambe beneficionan pa salú.
Abusadó na Tur Parti
Un investigacion coordiná dor dje Universidad La Sapienza di Roma a revelá cu hopi studiante ta haña nan confrontá cu formanan di maltrato, manera insulto, abusu, ladronicia di cosnan menor, agresion físico i menasa. E ofensanan tabata riparabel foral na Roma, unda mas cu 50 porciento di tantu mucha homber como mucha muher a sufri di episodionan di maltrato den un periodo di tres luna. Investigadó Anna Costanza Baldry a splica: “Durante combersacionnan cu a bai mas profundo, hopi mucha muher a conta asta di episodionan di molester sexual serio cu nan no a raportá, pa motibu di miedu i tambe . . . pasobra nan ta haña cu cierto comportacion ta normal,” segun e korant italiano La Repubblica.
Abusu no ta limitá na mucha so. The Irish Times ta informá cu hopi adulto ta experenciá abusu na nan trabou, foral di nan superiornan. “Agresion verbal, crítica riba hende su trabou i e plamamentu di rumornan tocante nan ta e tortura faborito di abusadónan na trabou,” e korant a bisa. “Humiyacion i e ponementu di metanan irealístico tambe ta comun.” Abusunan asina ta ser conectá cu efectonan sicológico manera “ansiedad, iritabilidad, depresion, paranoia, stres, pérdida di confiansa, pérdida di amor propio i alehamentu social,” Times ta bisa. Den casonan extremo e clase di abusu aki por hiba na “inzinking of asta na suicidio.”
Abla di Mayornan—Mas cu Djis Zonidonan Calmante?
Algun científico ta bisa cu mayornan cu ta papia dushi cu nan baby por ta dunando nan muchu mas cu tierno cariño. Patricia Kuhl, dje Universidad di Washington, i su coleganan a studia abla dirigí na baby den tres diferente idioma: ruso, sueco i ingles. Parce cu e manera exagerá cu mayornan ta bisa cosnan, no solamente ta capta nan baby su atencion, sino tambe cu e ta sirbi como un base pa e baby siña e idioma ei. Segun e revista Science, “pa ora cu e baby tin 6 luna di edad, e ta siña categorisá e zonido dje vocalnan, i ta presta atencion na distincionnan cu ta significante den nan idioma natal, manera e diferencia entre ‘i’ cu ‘a,’ miéntras nan ta ignorá variacionnan insignificante.”