Observando Mundu
Abusu di Mucha Ta Comun
The New York Times ta informá: “Segun un estudio [mericano] nobo riba salú di mucha homber adolesente, mas cu 1 di cada 8 mucha homber di edad di scol secundario a bisa cu nan a ser abusá físicamente of sexualmente.” E estudio a saca afó cu “abusu físico di mucha homber tabata hopi mas comun cu abusu sexual, i cu dos tercera parti dje casonan di abusu físico a sosodé na cas dor di un miembro di famia.” Esnan cu a raportá mas caso di abusu sexual tabata mucha hombernan mericano asiático, cu un incidencia di 9 porciento. Entre e mucha hombernan hispano, 7 porciento a bisa cu nan a ser abusá sexualmente, miéntras cu 3 porciento di mucha homber color scur i blancu a raportá abusu sexual. E encuesta no a definí kico ta abusu. El a djis puntra esun cu a yen’é si hende a yega di abusá di dje físicamente of sexualmente.
E “Antepasado Supremo”?
Recientemente, obispunan for di tur parti di Asia a reuní na Ciudad Vaticano pa papia tocante maneranan pa plama catolicismo den paisnan asiático. “Den mayoria pais asiático, cristianismo ta un religion occidental cu a bin cu e colonisadónan,” segun Monseñor Oswald Gomis di Sri Lanka. P’esei e desafio ta pa “presentá Jesus den términonan asiático,” Associated Press ta informá. “E obispunan a papia di laga e iglesia romano adaptá na custumber i idiomanan local i vise versa.” Un ehempel cu nan a duna ta e custumber di adorá antepasado. Pa atraé esnan cu ta practicá e custumber antiguo aki, Monseñor John Tong Hon di Hong Kong a sugerí pa poco-poco católiconan introducí e concepto dje dios “cristian” como e “antepasado supremo.”
Robot Ciruhano
E korant frances Le Figaro ta informá cu dos ciruhano na un hospital di Paris a logra haci e promé cirugia extenso riba curason, usando un robot controlá pa computer. Nan a haci seis operacion, incluyendo un ‘bypass’ coronario. E método ta encerá haci un operacion via un cortá chikitu di 4 centimeter. Sintá na un mashin di control algun meter for dje pashent, e ciruhanonan ta mira den curpa dje pashent via un cámara i ta usa dos palanca pa dirigí e movementunan dje robot su brasa. Ya cu e computer ta reducí e movementu dje ciruhano su man te cu tres pa cincu biaha ménos, e cirugia ta mas precis i ménos penetrante. Un otro bentaha ta cu e pashent ta sinti ménos dolor durante recuperacion.
Morto den Tráfico Ta Aumentá
Tur aña, mas cu 500.000 hende ta muri riba e careteranan di mundu, i e cantidad di morto den tráfico riba escala mundial ta aumentando, segun Fleet Maintenance & Safety Report. Cuantu chens abo tin di haña bo mes den un accidente di tráfico serio? Segun e informe, “den paisnan ‘motorisá,’ por lo ménos 1 di cada 20 persona ta muri of keda lesioná den accidente di tráfico tur aña, i 1 di cada 2 hende ta ser hospitalisá por lo ménos un biaha den nan bida pa un lesion di tráfico.”
Superficienan cu No Ta Higiénico
Pa increibel cu por parce, e bril dje w.c. di bo cas por ta mas limpi cu e tabla di corta cos den bo cushina. Esei ta loke investigadónan dje Universidad di Arizona a concluí despues di a pasa 30 siman ta chek bacteria cu tin den 15 cas. E tim a tuma muestranan for di 14 lugá den cada cas, incluyendo man di kranchi, labaplato, tabla di corta cos, paña di laba tayó i bril di w.c. Kico nan a haña? “Investigadónan a haña un miyon biaha mas tantu bacteria den e líkido cu ta troce saca for di paña di laba tayó, cu riba bril di w.c.,” segun e revista New Scientist. “Asta tablanan di corta cos tabatin tres biaha mas tantu bacteria.” Un bocero dje estudio, Pat Rusin, a duna un posibel splicacion pa esaki: “Bril di w.c. ta muchu secu pa por tin un poblacion abundante di bacteria, cu tin e tendencia di preferá lugánan húmedo,” segun e revista. Pa mehorá higiena, Rusin ta recomendá pa laba e paña di laba tayó tur siman. E ta bisa: “Djis yena e labaplato cu awa i tira un cup di blich den e awa. Pone e paña di laba tayó den dje i lagu’é para pa 10 minuut promé cu troc’é.”
Reducí e Rísico di Haña Piedra na Nir
Science News ta informá cu investigadónan a registrá e custumbernan di come di mas cu 80.000 verpleegster na Merca entre 1986 i 1994. Nan a saca afó cu algun líkido tin mas chens cu otronan pa yuda un hende evitá di haña piedra na nir. Dje 17 bebidanan cu nan a studia, te a reducí e rísico di haña piedra na nir cu 8 porciento, miéntras cu kofi normal of sin cafeina a reducí e rísico cu un 9 porciento. Uso moderá di biña a yuda baha e rísico di haña piedra na nir cu 20 porciento of mas. “Tabata un sorpresa pa haña sa cu un glas di 8 ons di djus di grapefruit tur dia a aumentá e rísico di haña piedra cu 44 porciento,” segun e estudio. “Ningun otro bebida tabatin un impacto asina negativo.” E revista a cita Dr. Gary Curhan, nefrólogo i epidemiólogo na Boston, kende a bisa: “Cambia loke bo ta bebe lo por haci un diferencia,” pero solamente como parti di un estrategia general di tratamentu.
E Nificacion di Pascu di Resureccion na Australia
E korant australiano Sun-Herald, a haci un encuesta den cua a puntra hende p’aki p’aya kico Pascu di Resureccion a nificá pa nan. E resultadonan publicá tabata den e siguiente órden: come webu di chuculati di Pascu (54 porciento), tuma un fin di siman largu liber (39 porciento), e Show Real di Pascu di Resureccion (21 porciento), un ocasion religioso (20 porciento). David Milikan, un pastor di Iglesia Uní, a bisa cu e no tabata sorprendí di mira cu asina poco hende na Sydney a asociá Pascu di Resureccion cu religion. El a agregá: “E iglesianan ta muriendo . . . Tur e denominacionnan principal ta perdiendo masha hopi hende.” E arsobispu católico romano di Sydney a lamentá: “Pa hopi hende, Pascu di Resureccion no tin ningun nificacion religioso mes; e ta djis un fiesta seglar mas.”
Pornografia pa Hende Muher
“Poco-poco hende muher ta cerando e brecha entre nan i hende homber pa loke ta nan interes den material sexual cu luho di detaye obtenibel via Internet,” segun The New York Times. Vários ‘site’ asina pa hende muher ta combiná “potretnan ménos explícito . . . cu hacimentu di compra.” Despues dje debut di un site specialmente diseñá pa hende muher heterosexual, Times a comentá cu “e site ta djis un sinkmentu bai mas abou den e pos hundu di contenido sexual cu luho di detaye cu ta core bou di e mundu principal di Internet. ”
Adicto na Haci Compra
Segun e korant Grafschafter Nachrichten, “mas i mas hende na Alemania ta adicto na hacimentu di compra.” E sicólogo di negoshi, Alfred Gebert, a bisa cu cumpradónan adicto ta sinti un euforia cu ta disparcé djis despues cu nan a paga pa e mercancia. Asta nan ta manifestá síntomanan físico ora nan kier stop, segun Gebert. “Nan ta tembla, soda i haña dolor di stoma.” P’e motibu aki, hende cu bon entrada i cu ta den posicion pa haña fiansa, ta core mas rísico cu hende pober. Nan ta bisa cu e posibel causanan pa e adiccion ta, entre otro, ‘soledad, poco respet propio, stres i problema na trabou.’ Pa yuda contrarestá e adiccion, Gebert ta recomendá pa busca un hobi. Segun Gebert, foral contacto social ta importante. E ta bisa: “Sin yudansa di otro hende, e adiccion ta sali na cla te ora e hende hañ’é den debe i ora e último cen cu e tin na banco a caba.”
Spioná Mucha
Algun mayor na Hapon a cuminsá paga detective privá pa spioná nan yunan pa protehá nan di mucha abusadó na scol. Segun The Daily Yomiuri, un profesor dje Universidad dje Stad di Osaka, cu a investigá mas cu 6.000 alumno, a bisa: “Por lo general, muchanan cu otro mucha ta maltratá na scol kier sconde e echo ei for di nan famia cueste loke cueste, pasobra nan tin miedu cu nan famia lo zundra nan pa e echo cu nan no por resistí of stop e abusu.” Algun mayor cu ta sospechá cu nan ta molestiá nan yu, a recurí na hinca microfon chikitu den nan paña pa por scucha nan combersacionnan. Otronan a paga detectivenan privá pa sigui “e mucha na un distancia discreto, notando evidencia contra e abusadónan i sali na nan defensa manera angel wardador pa salba un mucha kende su bida ta na peliger.” Pero, segun e korant, defensornan di mucha “ta bisa cu e spionahe di parti dje mayornan ta algu masha malu mes cu por aumentá e chens pa e muchanan hala mas for di nan mayornan, pasobra net nan tin mas necesidad di pone confiansa den un adulto.” Pero mayornan ta bisa cu esei ta un manera pa yuda nan yunan cu problema ora cu nan no tin bon comunicacion cu otro.