Bo Celebro—Maraviyosamente Complica
“E celebro humano ta e misterio di mas grandi: con un masa di tehido dje consistencia di un webu curú por ta responsabel pa bo ‘mente,’ bo pensamentunan, bo personalidad, bo recuerdo i sintimentunan, i asta bo conciencia mes?”—Profesor Susan A. Greenfield, The Human Mind Explained (Un Splicacion dje Mente Humano).
BO CELEBRO ta regulá e funcionnan di bo curpa. E ta capacitá bo pa siña conceptonan nobo, asta idiomanan nobo, i e ta warda recuerdonan di henter bo bida i ta laga bo corda nan bek. Tog neurobiólogo James Bower ta admití: “Egt nos no sa ta ki clase di mashin e celebro ta.” Neurocientífico Richard F. Thompson ta di acuerdo cuné. E ta bisa: “Tin hopi mas pa siña cu loke nos sa awor.” E interes pa desvelá e misterionan dje celebro ta asina grandi, cu e Congreso Mericano a declará década ’90 como e Década di Celebro.
Un Bistaso Paden di Bo Cabes
E plooinan dje cortex celebral, esta, e capa exterior dje celebro, ta e rasgo mas asombroso. (Mira e diagram na página 4 i e cuadro na página 8.) E capa yen di plooi aki di algun milimeter diki, consistiendo di un materia ros-shinishi, ta contené un 75 porciento dje 10 mil miyon pa 100 mil miyon neuronnan (celnan di nervio) dje celebro. Pero algun científico ta bisa cu asta e cantidad inmenso aki no ta splica di con e celebro ta asina complicá.
Hopi neuron tin manera un rabu largu cu yama axon. E otro fibranan cu ta sali dje neuron ta dendrit masha chikitu mes, cu ta parce e takinan diki i fini di un palu cu ta saca blachi. Esakinan ta soru pa un neuron gewoon por tin miles di coneccion cu otro neuron. Eigenlijk e neuronnan no ta ègt mishi cu otro. Den e espacio cu tin meimei di nan, yamá sinápsis, tin cantidadnan masha chikitu mes di substancianan kímico ta core. Esaki ta haci henter e structura dje celebro mas complicá.
“E cantidad di e diferente posibel combinacionnan di coneccionnan sináptico” den bo celebro ta “mas cu e cantidad total di atom cu ta componé e universo conocí,” segun cálculo di un experto.
Aunke e cortex yen di neuron lo por ta e parti mas conocí dje celebro, kico dje regionnan cu tin bou dje cortex? Por ehempel, bo corpus callosum ta conectá e parti robes dje celebro cu e parti drechi. Ei cerca tin bo tálamus (dje palabra griego pa cuarto interior); mayoria dje informacion cu bo celebro ta ricibí ta pasa djei. Tambe tin e hipotálamus (dje palabra griego pa cuarto interior abou), cu ta yuda regulá bo preshon i temperatura di curpa. Ademas tin un extension chikitu cu yama e hipofise, of glándula pituitario. E glándula maestro aki ta controlá bo sistema endocrínico dor di saca kímiconan yamá hormon, cu ta influenciá loke tur e otro glándulanan dje curpa ta producí. Tambe bo tin e brug, cu ta procesá informacion di movementunan cu bo ta haci, i e médula, cu ta controlá bo rosea, circulacion, batimentu di curason i digestion. Nan ta haci tur esaki sin cu bo sa mes cu nan t’ei!
Ya cu e celebro tin asina tantu parti distinto, con e ta traha? I con bo por haci e mihó uso di bo celebro? E siguiente dos artículonan ta duna algun posibel contesta.
[Kuadro na página 4]
Di Con Nos No Mester di un Cabes Mas Grandi
“Si e cortex celebral dje celebro humano tabata lisu en bes di cu plooi, e celebro lo mester tabata mas of ménos e tamaño di un bala di basket, en bes di e tamaño di dos moketa cerá banda di otro.”—Profesor Susan A. Greenfield
[Diagram na página 4, 5]
(For fully formatted text, see publication)
ALGUN COMPONENTE DJE CELEBRO
Pintura ta tamaño real
Cortex celebral
E capa exterior relativamente fini di cada parti dje celebro
Cerebrum
E structura rondó grandi dje celebro. E ta ocupá mayor parti dje cráneo
Cortex visual
Cerebellum
Literalmente “celebro chikitu.” Un structura hañá patras na e parti mas abou dje celebro
Brug
Médula
PARTI PADEN
Corpus callosum
Un bulto di fibra di nervio cu ta conectá e dos partinan dje celebro cu otro
Tálamus
Hipotálamus
Ta controlá cierto funcionnan automático dje curpa
Hipofise
[Rekonosementu]
Basá riba The Human Mind Explained, di profesor Susan A. Greenfield, 1996