BIBLIOTEKA ONLINE Watchtower
Watchtower
BIBLIOTEKA ONLINE
Papiamentu (Kòrsou)
  • BEIBEL
  • PUBLIKASHON
  • REUNION
  • g99 8/5 pág. 5-9
  • Bo Celebro​—⁠Con E Ta Traha?

No tin vidio disponibel pa esaki.

Despensa, tin un problema pa habri e vidio.

  • Bo Celebro​—⁠Con E Ta Traha?
  • Spièrta!—1999
  • Suptema
  • Informashon Similar
  • E Wowonan di Bo Mente
  • Con Nos Ta “Mira” cu Nos Celebro
  • E Celebro Ta Djis un Computer Maraviyoso?
  • Di Kico Memoria Ta Consistí?
  • Nos a haci un consideracion masha corticu dje manera con e celebro ta traha. P’esei, tabata necesario pa omití detayenan riba otro funcionnan remarcabel, manera con e celebro ta tene un registro di tempu, su inclinacion pa siña un idioma, su abilidadnan complicá pa coordiná movecion i con e ta regulá e sistema nervioso dje curpa i órganonan vital i con e ta manehá dolor. Anto, ainda hende ta descubrí su mensaheronan kímico cu ta conectá cu e sistema di inmunidad. Neurocientífico David Felten ta bisa: “E ta asina increiblemente complicá, cu bo ta puntra bo mes si tin un speransa cu un dia nos por logra saca afó con e ta funcioná.”
  • Bo Celebro​—⁠Maraviyosamente Complica
    Spièrta!—1999
  • Un Patólogo di Selebro Ta Splika Dikon E Ta Kere den Dios
    Spièrta!—2017
  • Nos Tin un “di Dos Selebro”?
    Spièrta!—2017
  • Bo Celebro​—⁠Con Bo Por Us’e Miho?
    Spièrta!—1999
Mas Artíkulo
Spièrta!—1999
g99 8/5 pág. 5-9

Bo Celebro​—⁠Con E Ta Traha?

“E celebro ta e parti mas difícil dje curpa pa studia,” segun E. Fuller Torrey, un sikiatra dje Instituto Nacional di Salú Mental na Merca. “Nos ta cana cuné den un caha riba nos scouder, loke ta hacié hopi fastioso pa investigá.”

NO OBSTANTE, científiconan ta bisa cu ya nan a siña hopi caba dje manera cu e celebro ta procesá informacion cu ta drenta via nos cincu sentidonan. Considerá, por ehempel, con e ta procesá señalnan visual.

E Wowonan di Bo Mente

Lus ta drenta bo wowo i ta cai riba e retina cu ta consistí di tres capa di cel n’e parti patras di bo bala di wowo. Lus ta penetrá bai n’e di tres capa. E capa aki ta contené celnan cu nos ta yama bara, cu ta sensibel pa claridad, i cono, cu ta reaccioná riba e diferente ondanan di lus cu ta corespondé cu e colornan corá, berde i blou. E lus ta blikia e pigmento cu tin den e celnan aki. Esaki ta manda un señal na e celnan den e di dos capa i for di ei, na otro celnan den e capa superior. E axonnan dje celnan aki ta combiná huntu i ta forma e nervio óptico.

E miyones di neuronnan den e nervio óptico ta yega na un punto di union den e celebro conocí como e chiasma óptico. Aki e neuronnan cu ta trece e señalnan for dje parti robes dje retina di cada wowo ta topa i ta core paralelo bai n’e banda robes dje celebro. Mescos ta pasa cu e señalnan dje banda drechi di cada retina; nan ta uni i ta biaha bai n’e banda drechi. Caba, e impulsonan ta yega na un parada di relevo den e tálamus, i for di ei e siguiente neuronnan ta manda e señalnan pa e área n’e parti patras dje celebro conocí como e cortex visual.

E diferente aspectonan dje informacion visual ta core paralelo. Investigadónan sa awor cu e cortex visual principal huntu cu un region cerca di dje ta funcioná manera un oficina di post dor cu e ta surti, manda i integrá e variedad di informacion cu e neuronnan ta trece. Un di tres region ta detectá e forma di un obheto, manera su rand, i movementu. Un di cuater área ta reconocé forma i color, miéntras cu un di cincu ta keda actualisá e mapanan dje informacion visual constantemente pa sigui e movementu. Investigacion actual ta indicá cu no ménos cu 30 diferente área dje celebro ta procesá informacion visual cu e wowo ta colectá! Pero con nan ta combiná pa duna bo un imágen? Sí, con bo mente ta “mira”?

Con Nos Ta “Mira” cu Nos Celebro

E wowo ta reuní informacion pa e celebro, pero parce cu e cortex ta esun cu ta procesá e informacion cu e celebro ta ricibí. Ora bo saca un potret cu un cámara, bo ta mira cu e potret ta revelá detayenan di henter e esena. Pero ora bo wowo observá e mésun bista, bo ta observá concientemente e parti so dje esena riba cua bo ta enfocá bo atencion. Con e celebro ta haci esaki ta un misterio ainda. Algun hende ta kere cu e ta resultado di un integracion di informacion visual cu ta sosodé den etapa, den asina yamá zonanan di convergencia, cu ta yuda bo compará loke bo ta mira cu loke bo sa caba. Otronan ta duna e posibilidad cu ora bo keda sin mira algu cu tin bo dilanti, ta simplemente pasobra e neuronnan cu ta controlá vision atento no ta mandando impulso.

Sea cual sea e caso, e dificultadnan cu científiconan tin pa splica con nos ta mira, ta nada compará cu e problemanan cu nan tin pa determiná ta kico exactamente “conciencia” i “mente” ègt ta. Técnicanan di scan, manera cu resonancia magnético (MRI) i tomografia cu emision di positron (PET), a duna científiconan un manera nobo pa mira den e celebro. I dor di observá e fluho di sanger na cierto áreanan dje celebro durante procesonan di pensa, nan a concluí cu bastante siguridad cu aparentemente ta diferente region dje cortex ta yuda nos tende palabra, mira palabra i papia palabra. Sin embargo, segun un escritor, “e fenómeno mente, i conciencia, ta muchu mas complicá . . . cu cualkier hende a yega di sospechá.” Sí, mester desvelá hopi dje misterionan dje celebro ainda.

E Celebro Ta Djis un Computer Maraviyoso?

Pa por comprendé nos celebro complicá, lo por ta útil pa compar’é cu otro cos. Na cuminsamentu dje revolucion industrial, meimei di siglo 18, a bira masha in pa compará e celebro cu un mashin. Despues, e central telefónico a bira un símbolo di progreso, i hende a compará e celebro cu un central telefónico hopi druk cu tin un telefonista ta tuma e decisionnan. Awor cu computer ta haci tareanan complicá, algun hende ta compará e celebro cu un computer. E comparacion aki ta splica completamente con e celebro ta traha?

Tin diferencianan fundamental cu ta distinguí e celebro for di un computer. Básicamente, e celebro ta un sistema kímico, no unu eléctrico. Tin masha hopi reaccion kímico ta tuma lugá den cada cel, i esaki ta totalmente diferente for dje manera cu un computer ta funcioná. Tambe, manera dr. Susan Greenfield ta remarcá, “no tin ningun hende ta programá e celebro: e ta un órgano proactivo, cu ta funcioná spontáneamente.” Esei ta distinto for di un computer, cu mester ser programá.

Neuron ta comunicá cu otro den un manera complicá. Hopi neuron ta reaccioná riba 1.000 input sináptico of mas. Pa haña un idea di loke esaki ta enbolbé, tuma por ehempel e investigacion di un neurobiólogo. El a studia un área parti abou dje celebro, net ariba i patras dje nanishi, pa descubrí con nos ta reconocé holó. E ta comentá: “Asta e tarea aparentemente simpel aki, cu ta parce un co’i kens compará cu proba un fórmula matemático of comprendé un composicion di Beethoven pa un cuarteto di instrumento di cuerde, ta enbolbé rond di 6 miyon neuron, miéntras cu cada un ta ricibí kisas 10 000 input for di su compañeronan.”

Sin embargo, e celebro ta mas cu djis un coleccion di neuron. Pa cada neuron, tin vários cel glial. Ademas di tene e celebro huntu, nan ta duna e neuronnan isolacion eléctrico, ta bringa contra infeccion, i ta uni huntu pa forma un barera protectivo cu ta controlá loke ta drenta e celebro via sanger. Investigadónan ta kere cu e celnan glial lo por tin mas funcion cu nan falta pa descubrí ainda. “Ta lógico cu e [celebro] ta ser compará cu computer trahá pa hende, cu ta procesá informacion eléctrico den forma digital; pero e comparacion aki ta cai asina corticu, cu e por ta engañoso,” segun e revista Economist.

Pero ainda nos tin un otro misterio mas pa considerá.

Di Kico Memoria Ta Consistí?

Memoria, esei ta “kisas e fenómeno mas extraordinario den e mundu natural,” segun profesor Richard F. Thompson. E ta enbolbé vários diferente funcion dje celebro. Mayoria hende cu ta studia e celebro, ta haci un distincion entre dos clase di memoria: declarativo i procedural. Esun procedural ta enbolbé abilidad i custumbernan. Pero esun declarativo ta enbolbé wardamentu di informacion. The Brain—A Neuroscience Primer (E Celebro—Un Buki Riba Neurociencia) ta detayá procesonan di memoria segun e tempu cu nan ta tuma: memoria hopi corticu cu ta dura rond di 100 miliseconde, memoria corticu cu ta dura un par di seconde, memoria funcional cu ta warda experencianan recien, i memoria largu cu ta warda material verbal cu a ser ensayá i abilidadnan di coordiná movecion cu a ser practicá.

Un posibel splicacion pa memoria largu ta cu e ta cuminsá cu actividad den e parti dilanti dje celebro. E informacion cu a scoge pa bai den memoria largu ta pasa den forma di impulso eléctrico i ta bai na un parti dje celebro conocí como e hipocampus. Ei un proceso yamá potenciacion largu ta aumentá e abilidad di neuronnan pa pasa mensahe.—Mira e cuadro “Con Nan Ta Crusa e Espacio.”

Un otro teoria tocante memoria ta esun cu ondanan celebral ta hunga un parti clave. Esnan cu a bini cu e teoria aki ta kere cu ondanan regular dje actividad eléctrico dje celebro, di compará cu e ritmo di un tambú, ta yuda conectá recuerdonan huntu i ta controlá e momento cu diferente celnan celebral ta ser activá.

Investigadónan ta kere cu e celebro ta warda diferente aspecto di memoria na diferente lugá. Cada concepto ta keda conectá cu e área dje celebro cu ta specialisá den percibié. Algun parti dje celebro sigur-sigur ta contribuí na memoria. E amigdala, un klompi chikitu di cel di nervio, tamaño di un almendra, cu ta keda cerca dje troncon celebral, ta procesá recuerdonan di miedu. E ganglio basal ta enfocá su atencion riba custumber i abilidadnan físico. I e cerebellum, n’e parti abou dje celebro, ta concentrá riba movementunan cu bo a siña haci i reflex. Científiconan ta kere cu ta aki nos ta warda e abilidad di balansá nos mes, por ehempel, loke nos tin mester pa core un baiskel.

Nos a haci un consideracion masha corticu dje manera con e celebro ta traha. P’esei, tabata necesario pa omití detayenan riba otro funcionnan remarcabel, manera con e celebro ta tene un registro di tempu, su inclinacion pa siña un idioma, su abilidadnan complicá pa coordiná movecion i con e ta regulá e sistema nervioso dje curpa i órganonan vital i con e ta manehá dolor. Anto, ainda hende ta descubrí su mensaheronan kímico cu ta conectá cu e sistema di inmunidad. Neurocientífico David Felten ta bisa: “E ta asina increiblemente complicá, cu bo ta puntra bo mes si tin un speransa cu un dia nos por logra saca afó con e ta funcioná.”

Maske hende no a logra resolvé hopi dje misterionan dje celebro, e órgano remarcabel aki ta duna nos e capacidad di pensa, meditá i corda loke nos a yega di siña caba. Pero con nos por haci e mihó uso dje celebro? Nos último artículo dje seri aki ta duna un contesta.

[Kuadro/Plachinan na página 8]

CON NAN TA CRUSA E ESPACIO

Ora un neuron ser stimulá, un impulso eléctrico ta pasa dor dje axon dje neuron. Ora e yega e bol sináptico, e ta pone blasnan masha chikitu (vesículanan sináptico), cada un conteniendo miles di molekuul di neurotransmitter cu ta den e bol, uni cu e superficie dje punta bol i manda nan cargamentu crusa e sinápsis.

Via un sistema complicá di yabi i lok, e neurotransmitter ta habri i cera canalnan di input den e siguiente neuron. Como resultado, partículanan eléctricamente cargá ta flui bai den e neuron caminda e tin cu bai i ta ocasioná mas cambio kímico cu ta sea ocasioná un impulso eléctrico ei of ta stroba mas actividad eléctrico.

Un fenómeno cu nan ta yama potenciacion largu ta sosodé ora stimulá neuronnan regularmente i nan manda neurotransmitter crusa e sinápsis. Algun investigadó ta kere cu esaki ta trece e neuronnan mas cerca di otro. Segun otronan, tin evidencia cu un mensahe ta bai for dje neuron cu ta ricibí e señal bek na esun cu ta transmitié. Na su turno esaki ta ocasioná cambionan kímico cu ta pone mas proteina sirbi como neurotransmitter. E ora ei esakinan ta fortalecé e vínculo entre neuron.

E coneccionnan cu ta cambia den e celebro i su capacidad di adaptá, a pone hende bini cu e dicho: “Us’é of perd’é.” Pues, si bo kier pa algu keda den bo memoria, ta bon pa bo corda riba dje hopi bes.

Axon

Un fibra cu ta hiba señal i cu ta conectá neuron cu otro

Dendrit

Coneccion corticu cu hopi taki, cu ta conectá neuron cu otro

Neurit

Fibranan manera tengla cu ta sali for dje neuron. E dos tiponan principal ta axon i dendrit

Neuron

Celnan di nervio. E celebro tin rond di 10 mil miyon pa 100 mil miyon neuron, i “cada un ta conectá cu cientos, tin biaha miles, di otro cel”

Neurotransmitter

Kímiconan cu ta hiba e señal for dje cel di nervio (neuron) cu ta manda e señal, pa esun cu ta ricibié, via e asina yamá espacio sináptico

Sinápsis

E espacio entre e neuron cu ta manda señal i esun cu ta ricibié

[Rekonosementu]

Basá riba The Human Mind Explained, di profesor Susan A. Greenfield, 1996

CNRI/Science Photo Library/PR

[Kuadro/Plachinan na página 9]

HENDE SU ABILIDADNAN DISTINTIVO

Areanan specialisá dje celebro conocí como centronan di idioma ta ekipá hende cu abilidadnan notabel di comunicacion. Parce cu loke nos kier bisa ta ser organisá dor dje region dje parti robes dje celebro conocí como e área di Wernicke (1). Esaki ta comunicá cu e área di Broca (2), cu ta aplicá reglanan di gramática. Despues e impulsonan ta yega na e áreanan motórico cu ta controlá músculonan di cara i cu ta yuda nos forma e palabranan cu nos kier bisa. Ademas, e áreanan aki ta conectá cu e sistema visual dje celebro di manera cu nos por lesa. Tambe nan ta conectá cu e sistema di oido di manera cu nos por tende, comprendé i contestá otro hende riba loke nan ta bisa nos. I, nos no mester lubidá cu nan ta conectá tambe cu nos banco di memoria pa asina nos warda pensamentunan cu ta bale la pena. Segun e yudansa pa studio Journey to the Centres of the Brain (Un Biahe pa e Centro dje Celebro): “E cos cu realmente ta distinguí hende for di otro animalnan, ta nan capacidad di siña un variedad asombroso di abilidad, echo i regla, no solamente tocante cosnan físico dje mundu rond di nan, sino specialmente tocante otro hende i loke ta haci nan comportá nan mes manera nan ta haci.”

[Plachinan na página 7]

Diferente área dje celebro ta procesá color, forma, rand i tambe ta sigui movementu

[Rekonosementu]

Parks Canada/ J. N. Flynn

    Publikashonnan na Papiamentu (Curaçao) (1986-2025)
    Log Out
    Log In
    • Papiamentu (Kòrsou)
    • Kompartí
    • Preferensia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Kondishonnan di Uso
    • Maneho di Privasidat
    • Konfigurashon di Privasidat
    • JW.ORG
    • Log In
    Kompartí