William Tyndale—Un Homber di Vision
William Tyndale a nace na Inglatera “n’e frontera di Wales,” probablemente na Gloucestershire, aunke e lugá i fecha exacto no por ser determiná. Na october 1994, Inglatera a celebrá e di 500 aniversario dje nacementu dje homber cu a “duna nos nos Bijbel ingles.” P’e trabou aki Tyndale a muri como mártir. Pakico?
WILLIAM TYNDALE a sobresalí den e estudio di griego i latin. Na juli 1515, ora e tabatin apénas 21 aña di edad, el a ricibí un grado di ‘Master of Arts’ (doctorandus) na Universidad di Oxford. Na 1521 el a ser ordená como pastor católico romano. N’e tempu ei catolicismo na Alemania tabata den un agitacion debí na Martin Luther su actividad. Pero Inglatera a permanecé un pais católico te ora Rey Henry VIII finalmente a kibra cu Roma na 1534.
Aunke ingles tabata e idioma comun den tempu di Tyndale, tur sistema educacional tabata na latin. E tabata tambe e idioma dje iglesia i dje Bijbel. Na 1546 e Concilio di Trent a bolbe ripití cu mester a usa exclusivamente e Vulgate latin di Jerome di siglo cincu. Sin embargo, solamente hende educá por a les’é. Pakico mester a nenga e pueblo di Inglatera e Bijbel na ingles i e libertad pa les’é? “Jerom[e] tambe a traducí e bijbel den su idioma natal: pakico nos tambe no por?” tabata Tyndale su argumento.
Un Paso di Fe
Despues di su tempu na Oxford i posiblemente estudionan adicional na Cambridge, Tyndale a duna les n’e yu hombernan yong di John Walsh pa dos aña na Gloucestershire. Durante e periodo aki el a alimentá su deseo pa traducí e Bijbel na ingles, i indudablemente a haña oportunidad pa desaroyá su abilidadnan di traduccion cu yudansa di Erasmus su texto bíblico nobo cu griego i latin den columnanan paralelo. Na 1523, Tyndale a bandoná famia Walsh i a biaha pa Londen. Su propósito tabata pa busca permit for di Cuthbert Tunstall, obispu di Londen, pa su traduccion.
Tunstall su autorisacion tabata necesario pasobra e stipulacionnan di un sinodo di 1408 na Oxford, conocí como e Constitucionnan di Oxford, a incluí un prohibicion pa traducí of lesa Bijbel den idioma nativo, excepto cu permit di un obispu. Dor di a tribi bai contra e prohibicion aki, hopi predicador ambulante conocí como siguidornan di Lollard a ser kimá como ‘herehe’ [hende cu a distanciá nan mes for di doctrina di religion católico]. E siguidornan di Lollard aki tabata lesa for di i tambe distribuí e Bijbel di John Wycliffe, un traduccion ingles for dje Vulgate. Tyndale a sinti cu e tempu a yega pa traducí e scrituranan cristian for di griego den un version nobo i auténtico pa su iglesia i p’e pueblo di Inglatera.
Obispu Tunstall tabata un homber studiá kende a animá Erasmus masha tantu. Como evidencia di su mes abilidadnan, pa haña aprobacion di Tunstall, Tyndale a traducí un dje discursonan di Isócrates, un texto griego difícil. Tyndale tabata hopi optimista cu Tunstall lo a dun’é yudansa i respaldo i aceptá su oferta pa traducí e Scritura. Kico e obispu lo a haci?
Rechaso—Pakico?
Aunke Tyndale tabatin un carta formal introduciendo su mes, Tunstall no a aceptá un bishita di dje. P’esei Tyndale tabatin cu haci un peticion por escrito pa un entrevista. Si Tunstall finalmente a duna Tyndale e dignidad di reuní cuné no ta conocí, pero su mensahe tabata, ‘Mi no tin lugá den mi cas pa un hende haci trabou di traduccion.’ Pakico Tunstall a menospreciá Tyndale asina deliberadamente?
E trabou di reformacion cu Luther a haci riba e continente di Europa tabata causando masha preocupacion p’e Iglesia Católico, cu repercusionnan na Inglatera. Na 1521, Rey Henry VIII a publicá un tratado cu contenido enérgico pa defendé e papa contra Luther. Gradicidu pa esaki e papa e condecorá Henry cu e título “Defensor dje Fe.”a Henry su cardinal Wolsey tambe tabata activo, destruyendo Luther su bukinan importá ilegalmente. Como un obispu católico leal n’e papa, n’e rey i su cardinal, Tunstall a sinti un obligacion moral pa restringuí cualkier hende cu a expresá un opinion cu por a simpatisá cu e rebelde Luther. Tyndale tabata un sospechoso principal. Pakico?
Durante su estadia cu famia Walsh, Tyndale a papia sin miedu contra e ignorancia i capricho dje clero local. Entre nan tabatin John Stokesley kende a conocé Tyndale na Oxford. Cu tempu el a reemplasá Cuthbert Tunstall como obispu di Londen.
Oposicion na Tyndale ta evidente tambe den un confrontacion cu e cleronan di rango haltu kendenan a bisa: “Ta mihó pa nos ta sin ley di Dios cu sin e ley di papa.” Cu palabranan memorabel, Tyndale su contesta tabata: ‘Mi ta reta Papa i tur su leynan. Si Dios duná mi bida cu salú, lo mi haci un mucha campesino cu ta manehá e ploeg conocé mas dje Scritura cu abo.’
Tyndale mester a presentá dilanti e administrador dje obispado di Worcester bou di acusacion falsu di herehia. “El a menasá mi severamente, i a zundrá mi,” Tyndale a recordá despues, agregando cu el a ser tratá manera “un cachó.” Pero no tabatin evidencia pa condená Tyndale di herehia. Historiadornan ta kere cu tur e asuntunan aki a ser pasá secretamente pa Tunstall pa influenciá su decision.
Despues di a pasa un aña na Londen, Tyndale a concluí: “No tabatin lugá den e palacio di mi señor na Londen pa traducí e Testament nobo, pero . . . no tabatin lugá tampoco pa haci esei den henter Inglatera.” E tabatin rason. Den e atmósfera di represion causá dor dje trabou di Luther, cua lugá di imprenta na Inglatera lo a tribi producí un Bijbel na ingles? Pues na 1524, Tyndale a crusa Canal Ingles, pa no bolbe nunca mas.
Pa Europa i Problemanan Adicional
Cu su bukinan precioso, William Tyndale a haña refugio na Alemania. E tabatin £10 huntu cuné cu su amigu Humphrey Monmouth, un comerciante di Londen cu influencia, a dun’é bondadosamente. E regalo aki casi tabata suficiente den e tempunan ei pa permití Tyndale imprimí e Scritura Griego cu el a planea pa traducí. Despues di tempu Monmouth a ser arestá, acusá di a yuda Tyndale i a supuestamente simpatisá cu Luther. Despues cu el a ser interogá i tirá den e Toren di Londen [locual a sirbi alabes como prizon], Monmouth a ser librá solamente despues cu el a haci un peticion pa pordon cerca Cardinal Wolsey.
Exactamente unda Tyndale a bai na Alemania no ta masha cla. Algun evidencia ta señalá na Hamburg, unda lo e por a pasa un aña. El a topa Luther? Esaki no ta sigur, aunke e acusacion contra Monmouth ta bisa cu en berdad el a top’é. Un cos ta sigur: Tyndale tabata trahando duru pa traducí e Scritura Griego. Unda e por a laga imprimí su manuscrito? El a confia Peter Quentell di Cologne cu e tarea.
Tur cos tabata bayendo bon te ora e opositor John Dobneck, alias Cochlaeus, a haña sa loke tabata pasando. Cochlaeus a informá su descubrimentu inmediatamente na un amigu íntimo di Henry VIII kende mesora a obtené un prohibicion contra Quentell pa imprimí e traduccion di Tyndale.
Tyndale i su asistent, William Roye, a hui pa nan bida, hibando cu nan e páginanan dje Evangelio di Mateo cu a ser imprimí. Nan a subi pa Worms via riu Rijn, unda nan a finalisá nan trabou. Cu tempu, 6.000 copia dje promé edicion di Tyndale su New Testament a ser producí.b
Exito—Apesar di Oposicion
Pa traducí i imprimí tabata un cos. Pa logra hiba e Bijbelnan Inglatera tabata un otro cos. Representantenan di iglesia i autoridadnan seglar tabata determiná pa prevení cargamentunan crusa Canal Ingles, pero comerciantenan cooperativo i cu simpatia tabatin e solucion. Scondí den bultonan di paña i otro mercancia, e volúmennan tabata ser introducí di contrabanda n’e costanan di Inglatera i te na Escocia. Esei a animá Tyndale, pero su lucha apénas a cuminsá.
Dia 11 di februari, 1526, Cardinal Wolsey, compañá pa 36 obispu i otro dignatarionan di iglesia, a bini huntu banda dje Catedral di San Pablo na Londen “pa mira macutunan grandi yen di buki tirá den un candela.” Incluí entre nan tabatin algun copia di Tyndale su precioso traduccion. Dje promé edicion aki, tin awor solamente dos copia existente. E único copia completo (faltando solamente e página dje título) ta den e Biblioteca Británico. Irónicamente, e otro, faltando 71 página, a ser descubrí den e Biblioteca di Catedral di San Pablo. Con el a yega ei, ningun hende no sa.
Sin miedu, Tyndale a sigui producí edicionnan frescu di su traduccion, cuanan a ser confiscá sistemáticamente i kimá dor di cleronan ingles. Despues Tunstall a cambia táctica. El a cera un combenio cu un comerciante yamá Augustine Packington pa cumpra cualkier buki skirbí dor di Tyndale, incluyendo e New Testament, pa por kima nan. Esaki a ser areglá cu Tyndale, cu ken Packington a cera un combenio. E Chronicle di Halle ta bisa: “E obispu a haña e bukinan, Packington a haña e gratitud i Tyndale a haña e placa. Mas despues ora mas Testament Nobo a ser imprimí un cantidad di Bijbel a yega Inglatera rápidamente.”
Pakico e clero tabata asina amargamente contra Tyndale su traduccion? Miéntras cu e Vulgate latin tabatin tendencia di pone un belo riba e texto sagrado, e traduccion di Tyndale for di griego original pa promé biaha a transmití e mensahe bíblico den un idioma claro n’e pueblo ingles. Por ehempel, Tyndale a scoge pa traducí e palabra griego a·gaʹpe como “amor” en bes di “caridad” na 1 Corintionan capítulo 13. El a insistí riba “congregacion” en bes di “iglesia” pa enfatisá adoradornan, no edificionan di iglesia. Sin embargo, e último gota pa yena e ember p’e cleronan tabata ora Tyndale a reemplasá “sacerdote” cu “anciano” i a usa “repentí” en bes di “haci penitencia,” despohando asina e cleronan di nan podernan sacerdotal cu nan tabata pretendé di tin. David Daniell ta bisa en coneccion cu esaki: “Purgatorio no ta aparecé ei; no tin un confesion aural ni penitencia. Dos doctrina cu a contribuí n’e rikesa i poder di Iglesia a basha den otro.” (William Tyndale—A Biography) Esei tabata e desafio cu Tyndale su traduccion a presentá, i escolástica moderno ta respaldá plenamente e exactitud di su escogo di palabranan.
Antwerpen, Traicion i Morto
Entre 1526 i 1528, Tyndale a muda pa Antwerpen, caminda e por a sinti su mes sano i salbo entre e comerciantenan ingles. Einan el a skirbi The Parable of the Wicked Mammon [E Comparacion dje Rikesa Malbado], The Obedience of a Christian Man [Obedencia di un Hende Cristian], i The Practice of Prelates [E Práctica di Preladonan]. Tyndale a sigui cu su trabou di traduccion i tabata e promé pa usa e nomber di Dios, Jehova, den un traduccion ingles dje Scritura Hebreo. E nomber ta aparecé mas cu 20 biaha.
Tanten cu Tyndale a keda cu su amigu i benefactor Thomas Poyntz na Antwerpen, e tabata sano i salbo for dje intriganan di Wolsey i su spionnan. El a bira bon conocí pa su interes pa cuida hende enfermo i hende pober. Despues di tempu, e ingles Henry Phillips di un manera astuto a gana e confiansa di Tyndale. Como resultado, na 1535, Tyndale a ser traicioná i a ser hibá na Kasteel di Vilvorde, dies kilometer nort di Brussel. Ei el a ser encarcelá pa 16 luna.
Ken a contratá Phillips no por ser determiná cu siguransa, pero e dede di sospecho ta señalá directamente den direccion di Obispu Stokesley, kende e tempu ei tabata druk cu kimamentu di “herehenan” na Londen. Riba su cama di morto na 1539, Stokesley a “alegrá cu durante su bida el a kima cincuenta herehe,” W. J. Heaton ta bisa den The Bible of the Reformation. Incluí den e cantidad ei tabata William Tyndale, kende a ser strangulá promé cu su curpa a ser kimá públicamente den october di 1536.
Tres teólogo prominente dje Universidad Católico di Louvain, unda Phillips tabata inscribí, tabata den e comision cu a husga Tyndale. Tres clero dje staf di catedral di Louvain i tres obispu huntu cu otro dignatarionan tambe tabata presente pa mira Tyndale ser condená pa herehia i degradá di su puesto sacerdotal. Tur a alegrá riba su morto n’e probabel edad di 42 aña.
Biógrafo Robert Demaus a bisa mas cu cien aña pasá, “Tyndale semper tabata notabel pa su onestidad intrépido.” Na John Frith, su colaborador kende a ser kimá na Londen dor di Stokesley, Tyndale a skirbi: “Mi nunca a cambia un solo sílaba dje palabra di Dios contra mi concenshi, ni lo mi no haci esei riba e dia aki, asta si tur loke ta riba tera, sea ta placer, onor of rikesa, ser duná na mi.”
Dje manera ei William Tyndale a sacrificá su bida p’e privilegio di duna e pueblo di Inglatera un Bijbel cu nan por a comprendé fácilmente. Ki un prijs el a paga—pero ki un regalo preciocísimo!
[Notanan]
a Pronto e palabranan latin Fidei Defensor a ser grabá riba monedanan dje reino, i Henry a pidi pa condecorá su sucesornan cu e título aki. Awe e ta aparecé rond dje cabes dje soberano riba monedanan británico como Fid. Def., of simplemente F.D. Interesantemente, e palabranan “Defensor dje Fe” a ser imprimí siguientemente den e dedicacion na Rey James den e King James Version di 1611.
b E cantidad aki no ta sigur; algun autoridad ta bisa 3.000.
[Kuadro na página 29]
PROMÉ TRADUCCIONNAN
TYNDALE su peticion pa un traduccion dje Bijbel den e idioma dje pueblo comun no tabata irazonabel of sin precedente. Un traduccion na anglo-saxo a ser hací den siglo dies. Bijbelnan imprimí, traducí for di latin a ser distribuí libremente na Europa na cabamentu di siglo 15: aleman (1466), italiano (1471), frances (1474), checo (1475), hulandes (1477), i catalan (1478). Na 1522, Martin Luther a publicá su Testament Nobo na aleman. Tur loke Tyndale a pidi tabata pakico Inglatera no por a ser permití pa haci mescos.
[Plachi Rekonosementu na página 26]
Bijbel den fondo: © The British Library Board; William Tyndale: Cu permit bondadoso dje Director, Miembronan i Escolásticonan di Colegio Hertford, Oxford