Parti Dos—Con Bijbel A Yega na Nos
Vlamnan tabata subi bai laira segun cu tabata tira mas i mas combustibel riba e candela grandi cu tabata kima feros. Pero esaki no tabata cualkier candela. Hende tabata tira Bijbel den e candela intenso segun cu pastor i preladonan tabata wak. E ironia tabata cu dor di cumpra e Bijbelnan pa destruí nan, sin cu e tabata sa, e obispu di Londen tabata yuda e traductor, William Tyndale, financiá mas edicion!
Kico a hiba tur dos banda dje bataya na determinacionnan asina? Den un edicion anterior, nos a considerá e historia di publicacion di Bijbel den e parti final di Edad Medio. Awor nos ta yega n’e manisé di un era nobo ora e mensahe i autoridad dje Palabra di Dios a cuminsá haci un impacto profundo riba sociedad.
Un Pionero Ta Aparecé
Cu palabranan masha fuerte, John Wycliffe, un erudito respetá di Oxford, a predicá i skirbi contra e prácticanan no-bíblico di Iglesia Católico, basando su autoridad riba e ‘ley di Dios,’ esta Bijbel. El a manda su studiantenan, e lolardonan, na tur parti dje pais di Inglatera pa predicá e mensahe di Bijbel na ingles na cualkier persona cu kier a scucha. Promé cu el a muri na 1384, el a cuminsá cu e traduccion di Bijbel for di latin na e ingles di su tempu.
E iglesia a haña hopi motibu pa despreciá Wycliffe. Di promé, el a condená clero pa nan excesonan i conducta inmoral. Ademas, hopi di Wycliffe su admiradónan a malusá su siñansanan pa hustificá nan rebelionnan armá. Clero a culpa Wycliffe, asta despues di su morto, aunke e nunca a boga pa rebelionnan violento.
Den un carta pa Papa Juan XXIII na 1412, arsobispu Arundel a referí na “e tercio despreciabel i fastidioso ei, John Wycliffe, cu ta ser recordá como un persona detestabel, e yu dje colebra bieu, e mensahero mes i yu di anticristo.” Culminando su denuncia, Arundel a skirbi: “Pa coroná e obra di su malicia, el a diseñá e recurso di un traduccion nobo dje scritura den e idioma materno.” En berdad, loke a haci lidernan di iglesia mas furioso tabata cu Wycliffe kier a duna hende Bijbel den nan mes idioma.
Tog algun individuo prominente tabatin acceso n’e Scritura den idiomanan comun. Un di nan tabata Anne di Bohemia, cu a casa cu Rey Richard II di Inglatera na 1382. E tabatin Wycliffe su traduccionnan ingles dje Evangelionan, cuanan e tabata studia regularmente. Ora el a bira reina, su actitud faborabel a yuda promové e causa di Bijbel—i no solamente na Inglatera. Anne a animá studiantenan for di Universidad di Praga na Bohemia pa bini Oxford. Ei nan a studia e obranan di Wycliffe entusiásticamente i a hiba algun di nan bek na Praga. E popularidad dje siñansanan di Wycliffe na Universidad di Praga a sirbi despues como sosten pa Jan Hus, kende a studia i cu tempu a duna les ei. Hus a traha un version legibel na checo for dje traduccion na esclavonio antiguo. Su esfuersonan a promové e uso comun di Bijbel na Bohemia i den paisnan den becindario.
Iglesia Ta Dal Bek
Tambe clero tabata furioso riba Wycliffe i Hus pasobra nan a siña cu e “texto puru,” e Scritura original inspirá sin nada agregá na dje, tabatin mayor autoridad cu e “glosarionan,” e splicacionnan tradicional extenso den e márgennan di Bijbelnan aprobá dor di iglesia. E predicadónan aki a deseá pa haci e mensahe puru dje Palabra di Dios disponibel p’e pueblo comun.
Haciendo un promesa falsu di cu lo e haña un trato den cua lo e por a gosa di proteccion, nan a pone Hus bini dilanti e Concilio Católico di Constantino, Alemania, na 1414 pa defendé su punto di bista. E concilio tabata consistí di 2.933 pastor, obispu i cardinal. Hus a bai di acuerdo pa revocá su siñansanan si nan por a proba cu e Scritura cu eseinan tabata robes. P’e concilio, esei no tabata e cuestion. E manera cu el a desafiá nan autoridad tabata suficiente motibu pa nan kim’é na staca na 1415, segun cu e tabata haci oracion na bos haltu.
Tambe e mésun concilio a haci un gesto final di condenacion i insulto na John Wycliffe dor di decretá pa su wesunan ser sacá i kimá na Inglatera. E instruccion aki tabata asina repugnante cu e no a ser efectuá sino te 1428, riba exigencia dje papa. Sin embargo, manera semper, tal oposicion feros no a mengua e celo di otro amantenan dje berdad. Mas bien, el a aumentá nan determinacion pa publicá e Palabra di Dios.
E Impacto di Imprenta
Pa 1450, solamente 35 aña despues dje morto di Hus, Johannes Gutenberg a cuminsá imprimí buki cu un mashin tipo móbil na Alemania. Su promé obra grandi tabata un edicion dje Vulgata latin, completá rond di 1455. Pa 1495 henter of parti dje Bijbel a ser imprimí na aleman, italiano, frances, checo, hulandes, hebreo, catalan, griego, spañó, esclavonio, portugues i serbio—den e secuencia ei.
Na 1516 erudito hulandes Desiderius Erasmus a producí e promé edicion dje texto griego imprimí den su totalidad. Erasmus a deseá p’e Scritura “ser traducí den tur idioma di tur pueblo.” Sin embargo, el a vacilá pa risca su gran popularidad dor di traducié e mes. No obstante, a bini otronan cu tabatin mas curashi. Un di esnan mas sobresaliente entre nan tabata William Tyndale.
William Tyndale i e Bijbel Ingles
Tyndale a ricibí su educacion na Oxford i rond di 1521 el a bai biba na cas di Sir John Walsh como maestro privá pa esaki su yunan. Hopi biaha e hóben Tyndale tabata sinta na ora di come n’e mesa yen di cuminda den comedor debatiendo cu e miembronan local di clero. Pragmáticamente Tyndale tabata desafiá nan opinion habriendo Bijbel i mustrando nan e textonan. Cu tempu famia Walsh a bira convencí di loke Tyndale tabata bisa, i tabata invitá e miembronan di clero ménos i tabata ricibí nan cu ménos entusiasmo. Di mes, esaki a amargá e miembronan di clero asta mas contra Tyndale i su creencianan.
Un biaha durante un disputa, un di Tyndale su oponentenan religioso a declará: “Mihó keda sin ley di Dios cu sin esun di Papa.” Imaginá Tyndale su conviccion ora el a contestá: “Mi ta reta Papa cu tur su leynan. Si Dios duná mi bida cu salú, aki poco aña lo mi haci un mucha campesino cu ta manehá e ploeg conocé mas dje Scritura cu abo.” Tyndale su determinacion a keda cristalisá. Despues el a skirbi: “Mi a percibí mediante experencia ki imposibel tabata pa siña hende laico cualkier siñansa bíblico berdadero, si no pone e scritura claramente dilanti nan wowo den nan idioma materno, pa nan por mira e esencia, e órden i nificacion dje texto.”
E tempu ei, ainda no tabatin ningun Bijbel imprimí na ingles. Pues na 1523, Tyndale a bai Londen pa pidi permit i autorisacion di Obispu Tunstall pa un proyecto di traduccion. Siendo rechasá, el a bandoná Inglatera pa sigui cu su propósito, pa no bolbe nunca mas. Na Cologne, Alemania, nan a tene un razia riba su promé imprenta, i Tyndale a logra scapa na wowo di angua cu algun dje precioso blachinan los dje Evangelio di Mateo. Sin embargo, na Worms, Alemania, por lo ménos 3.000 ehemplar di su “Testament Nobo” na ingles a ser completá. Esakinan a ser mandá Inglatera i a cuminsá ser distribuí ei na cuminsamentu di 1526. Algun di esakinan tabata e Bijbelnan cu Obispu Tunstall a cumpra i kima, i sin cu e tabata sa, el a yuda Tyndale sigui cu su trabou!
Investigacion Ta Trece un Comprendimentu Mas Cla
Tabata bisto cu Tyndale a disfrutá di su trabou. Manera The Cambridge History of the Bible ta declará: “Scritura a hacié felis, i tin algu rápido i alegre den su ritmo cu ta transmití su felicidad.” Tyndale su meta tabata pa laga e Scritura papia cu e hende comun den términonan mas exacto i simpel posibel. Su studionan tabata mustr’é e nificacion di palabranan bíblico cu pa siglonan a keda scondí dor di doctrina di iglesia. Tyndale no a sinti su mes ningun ora so intimidá, ni dor dje menasa di morto ni dor dje pen malicioso di su poderoso enemigu Sir Thomas More, i el a incorporá su descubrimentunan den su traduccion.
Trahando for dje texto griego original di Erasmus en bes di esun latin, Tyndale a scoge “amor” riba “caridad” pa expresá e nificacion dje término griego a·gaʹpe mas plenamente. Tambe el a usa “congregacion” na lugá di “iglesia,” “repentí” en bes di “haci penitencia,” i “ancianonan” en bes di “pastornan.” (1 Corintionan 13:1-3; Colosensenan 4:15, 16; Lucas 13:3, 5; 1 Timoteo 5:17, Tyndale) E ahustenan aki tabata devastador p’e autoridad dje iglesia i p’e prácticanan religioso tradicional, manera confesion na pastornan.
Di mes manera Tyndale a retené e palabra “resureccion,” rechasando purgatorio i estado conciente despues di morto como no-bíblico. Relacioná cu morto, el a skirbi More: “Poniendo e mortonan den shelu, fiernu i purgatorio, [bo] ta destruí e argumentonan cu cua Cristo i Pablo ta proba e resureccion.” En coneccion cu esaki, Tyndale a referí na Mateo 22:30-32 i 1 Corintionan 15:12-19. Corectamente el a yega na kere cu e mortonan ta permanecé inconciente te un futuro resureccion. (Salmo 146:4; Eclesiástes 9:5; Juan 11:11, 24, 25) Esaki a nificá cu henter e areglo pa haci oracion na Maria i n’e “santunan” no tabatin sentido, pasobra den nan estado inconciente nan no por tende ni intercedé.
Tyndale Ta Traducí e Scritura Hebreo
Na 1530, Tyndale a producí un edicion dje Pentateuco, e promé cincu bukinan dje Scritura Hebreo. Asina el a bira e promé hende cu a traducí Bijbel for di Hebreo directamente na ingles. Tambe Tyndale tabata e promé traductor ingles cu a usa e nomber Jehova. David Daniell, erudito di Londen, ta skirbi: “E echo cu e nomber di Dios a ser revelá di nobo siguramente lo mester a impresioná Tyndale su lectornan profundamente.”
Den su intento pa logra claridad, Tyndale a usa vários palabra ingles pa traducí un solo palabra hebreo. Sin embargo, el a sigui e structura gramatical hebreo djacerca. E resultado ta preservá e poder skerpi di idioma hebreo. E mes a bisa: “E cualidadnan dje lenga hebreo ta corespondé mil biaha mas tantu cu ingles cu nan ta corespondé cu latin. E manera di papia ta masha similar; di manera cu na masha hopi caminda bo tin cu solamente traducié na ingles, palabra pa palabra.”
E método básicamente literal aki a sasoná Tyndale su traduccion cu expresionnan hebreo. Algun di nan mester a parce bastante straño ora di lesa nan pa promé biaha. Tog, cu tempu e Bijbel a bira asina conocí cu hopi dje expresionnan aki awor ta parti dje idioma ingles. Algun ehempel ta “un hende agradabel na su curason” (manera na 1 Samuel 13:14), “pascu,” i “zondebok.” Mas cu esei, lectornan dje Bijbel ingles a familiarisá nan mes asina cu pensamentu hebreo, dunando nan mihó perspicacia den e Scritura inspirá.
E Bijbel i Tyndale bou di Prohibicion
E posibilidad di lesa e Palabra di Dios den bo mes idioma tabata emocionante. E poblacion ingles a respondé cumprando tur e Bijbelnan cu por a ser introducí di contrabanda den e pais, camuflá como bulto di paña of otro producto. Miéntras tantu, e clero a mira cu inevitablemente nan lo a perde nan posicion si Bijbel ser considerá como e autoridad final. P’esei, e situacion a bira cada bes mas un asuntu di bida i morto p’e traductor i su apoyadónan.
Persiguí constantemente dor di Iglesia i Estado, Tyndale a sigui traha na scondí na Antwerpen, Bélgica. Sin embargo, e tabata dedicá dos dia pa siman na loke el a yama su pasatempu—sirbi otro refugiadonan ingles, e pobernan i e enfermonan. El a dedicá mayoria di su fondonan den e manera aki. Promé cu e por a traducí e último mitar dje Scritura Hebreo, un paisano ingles cu a aparentá di ta un amigu a traicioná Tyndale pa placa. El a ser ehecutá na Vilvoorde, Bélgica, na 1536, i su último palabranan ferviente tabata: “Señor! habri wowo dje Rey di Inglatera.”
Pa 1538, Rey Henry VIII, a base di su propio motibunan a ordená pa pone Bijbelnan den tur misa na Inglatera. Aunke Tyndale no a ricibí e mérito p’e, e traduccion cu a ser scogé tabata esencialmente di dje. Den e manera aki Tyndale su obra a bira asina conocí i stimá cu el a “determiná e caracter fundamental di mayoria version [ingles] cu a bini despues.” (The Cambridge History of the Bible) Un 90 porciento asina di Tyndale su traduccion a ser copiá directamente den e King James Version di 1611.
Acceso liber na Bijbel a nificá un cambio grandi pa Inglatera. Discusionnan cu e Bijbelnan poné den misanan a bira asina animá cu tin biaha nan a interferí cu servicionan di misa! “Hende bieu a siña lesa pa nan por a yega directamente n’e Palabra di Dios, i muchanan a djoin nan grandinan pa scucha.” (A Concise History of the English Bible) Tambe e periodo aki a mira un aumento dramático den e distribucion dje Bijbel den otro paisnan i idiomanan europeo. Pero e movementu di Bijbel na Inglatera mester a ehercé un influencia mundial. Con esaki a tuma lugá? I con mas descubrimentu i investigacion a afectá e Bijbel cu nos ta usa awe? Nos lo concluí nos relato cu e siguiente artículo den e seri aki.
[Komentario di plachi na página 26]
Tyndale su “Testament Nobo” di 1526—e único ehemplar completo conocí cu a scapa dje vlamnan
[Rekonosementu]
© The British Library Board
[Tabèl/Plachinan na página 26, 27]
(For fully formatted text, see publication)
Fechanan Clave Den E Transmision di Bijbel
Era Comun
Inicio di Bijbel di Wycliffe (promé cu 1384)
1400
Hus ehecutá na 1415
Gutenberg —promé Bijbel imprimí rond di 1455
1500
Promé Versionnan Imprimí na Idioma Comun
Texto griego di Erasmus 1516
Tyndale su “Testament Nobo” 1526
Tyndale ehecutá na 1536
Henry VIII ta ordená pa pone Bijbel den misa 1538
1600
King James Version 1611
[Plachinan]
Wycliffe
Hus
Tyndale
Henry VIII