Hae Blood Pressure—Wei for Stopem and Kontrolem
FROM MAN WEA RAET FOR WEKAP! LONG BRAZIL
MARIAN hem fraet! Seknomoa staka blood kamaot from nose bilong hem. Hem sei: “Mi tingse mi bae dae.” Wanfala doctor talem Marian hao hae blood pressure (arterial hypertension) nao mekem blood kamaot from nose bilong hem. “Bat mi nating feel sik,” Marian hem sei. Doctor hem ansa: “Planti pipol no savve olketa garem hae blood pressure bikos body bilong olketa no showimaot eni saen.”
Waswe blood pressure bilong iu? Waswe, maet living bilong iu distaem mekem iu garem hae blood pressure long future? Wanem nao iu savve duim for kontrolem blood pressure bilong iu?a
Blood pressure hem strong bilong blood wea push againstim olketa wall insaed vein. Olketa savve measurem diswan long wei for pumpim air insaed wanfala rubber wea olketa putim raonem arm wea join long wanfala samting for recordim datfala pressure. Hem recordim tufala namba. Olsem example: 120/80. Olketa kolem first namba systolic blood pressure bikos hem showimaot blood pressure taem heart hem pump (systole), and olketa kolem mek-tu namba diastolic blood pressure bikos hem showimaot blood pressure taem heart hem rest (diastole). Olketa measurem blood pressure witim olketa millimeter bilong mercury, and olketa doctor sei taem blood pressure bilong wanfala patient hem winim 140/90, hem garem barava hae blood pressure.
Wanem nao savve mekem blood pressure kamap hae? Tingim sapos iu watarem garden bilong iu. Taem iu satem hosepipe lelebet witim finger, iu mekem pressure bilong wata moa strong. Sem samting hem happen witim blood pressure: For mekem blood muv moa fast or for satem vein lelebet savve mekem blood pressure hem moa hae. Wanem nao mekem man garem hae blood pressure? Planti samting insaed long diswan.
Samfala Samting wea Iu No Savve Kontrolem
Olketa man wea duim research faendaot hao sapos olketa relative bilong wanfala man garem hae blood pressure, chance for hem kasem disfala sik hem moa big. Research showimaot moa hypertension long olketa twin wea luk semsem winim olketa twin wea luk difren. Wanfala research storyim wei for “faendem olketa gene wea kosim arterial hypertension,” wea, sapos olketa faendem, savve pruvim hae blood pressure hem samting wea followim famili laen. Chance for kasem hae blood pressure hem kamap moa big taem man hem olo or sapos hem blak man.
Samfala Samting wei Iu Savve Kontrolem
Careful long kaikai! Salt (sodium) savve apim blood pressure bilong samfala pipol, especially pipol wea garem diabetes, olketa wea garem bigfala hypertension, olketa olo, and samfala blak pipol. Tumas gris insaed blood savve mekem cholesterol hipap long wall bilong olketa vein (atherosclerosis), and diswan savve satem vein lelebet and apim blood pressure. Pipol wea winim 30 percent ova weight savve kasem hae blood pressure. Samfala research showimaot hao potassium and calcium maet mekem blood pressure katdaon.
Man wea smoke stap long danger for kasem atherosclerosis, diabetes, heart attack, and stroke. From diswan, wei for smoke and garem hae blood pressure hem danger wea savve lead go long olketa sik long heart. Nomata no evri research showimaot diswan, caffeine—wea insaed coffee, tea, and olketa cola drink—and hevi saed long feeling and body tu maet mekem hae blood pressure kamap moa worse. And tu, olketa scientist savve hao, for no duim eni exercise and wei for evritaem drinkim alcohol or for ova tumas long hem savve apim blood pressure.
Healthy Living
Hem nogud for weitim taem iu kasem hae blood pressure bifor iu duim samting. Iumi shud interest for garem healthy living start long taem iumi young. Wei for careful distaem savve mekem iu garem living wea moabeta long future.
Datfala Third Brazilian Consensus on Arterial Hypertension storyim olketa change long living wea savve help for daonem blood pressure. Olketa change hia savve helpem pipol wea garem hae or normal blood pressure.
For olketa wea baonsa, olketa wea duim research sei hem gud sapos olketa kontrolem wanem nao olketa kaikaim long balance wei, stap klia long diet for katdaon kwiktaem, and go ahed for duim exercise. Saed long salt, olketa sei hem gud for no kaikaim winim six gram or wanfala teaspoon insaed wanfala day.b For duim diswan, hem minim for katem daon salt wea iu iusim for kuki, and no kaikaim tumas tin kaikai, cold meat wea kuk finis (salami, ham, sausage, and samfala narawan), and kaikai wea olketa draem witim smoke bilong fire. Iu savve katem daon salt tu long wei for no addim moa bihaen kaikai hem kuki finis, and taem iu chekim gud haomas salt hem insaed kaikai wea iu peim.
Datfala Agreement long Brazil talem idea tu for tekem moa potassium bikos datwan maet “daonem hypertension.” Sapos olsem, for kaikai long healthy wei man shud kaikaim “kaikai wea low long salt and wea garem staka potassium,” olsem olketa bean, dark green vegetable, banana, melon, carrot, beet, tomatoe, and orange. For balance long haomas alcohol man drinkim hem important tu. Samfala wea duim research sei olketa man shud no drinkim winim 30 milliliter alcohol insaed wanfala day; and olketa woman or olketa wea thin shud no drinkim winim 15 milliliter.c
Datfala Agreement long Brazil agree hao for evritaem duim exercise savve daonem blood pressure and so hem daonem tu chance for kasem arterial hypertension. Balance aerobic exercise, olsem for wakabaot, raedem bicycle or swim, for 30 or 45 minute, thri go kasem faevfala taem evri week savve helpem man.d Samfala nara samting wea join witim living wea moa healthy hem for finis for smoke, for kontrolem gris long blood (cholesterol and triglycerides) and diabetes, for kasem inaf calcium and magnesium, and kontrolem hevi saed long body and feeling. Samfala medicine maet apim blood pressure, olsem medicine for kliarem nose, medicine for daonem acid long bele wea garem salt insaed, medicine for daonem feeling for hangre, and medicine for barava soa hed wea garem caffeine insaed long hem.
Tru nao, sapos iu garem arterial hypertension, doctor bilong iu nao best wan for givim advaes saed long kaikai and living, wea fitim wanem iu needim. Bat, nomata wanem, for garem healthy living taem iumi young hem gud tumas, no for olketa wea garem hypertension nomoa, bat for evri member bilong famili. Marian, wea iumi storyim long start bilong disfala article, hem mekem samfala change long living bilong hem. Distaem hem tekem medicine and living bilong hem normal nomoa nomata hem garem health problem. Waswe iu? Taem iu weit for datfala taem wea evriwan bae garem healthy living and “no eniwan bae sei: ‘Mi sik,’ ” kontrolem blood pressure bilong iu!—Isaiah 33:24.
[Olketa footnote]
a Wekap! no recommendim eni treatment from hem luksavve man seleva mas disaed.
b Story witim doctor bilong iu abaot haomas sodium and potassium iu needim insaed wanfala day sapos iu garem arterial hypertension or sik long heart, liver, or kidney, and iu tekem treatment.
c Thirti milliliter alcohol hem sem olsem 60 milliliter bilong samfala nara drink (whiskey, vodka, and samfala narawan), 240 milliliter wine, or 720 milliliter beer.
d Storyim exercise program wea fitim iu witim doctor bilong iu.
[Box long page 14]
FAETEM HAE BLOOD PRESSURE
1. Samfala Samting wea Savve Help Kontrolem Hae Blood Pressure
• Katem daon weight bilong iu
• Katdaon long salt
• Kaikaim moa kaikai wea garem potassium long hem
• Katdaon long haomas alcohol iu drinkim
• Exercise evritaem
2. Samfala Nara Samting wea Maet Help Kontrolem Blood Pressure
• Calcium and magnesium tablet
• High-fiber diet wea iu no kaikaim meat
• Lane for deal witim wari
3. Samfala wei Moa
• Finis for smoke
• Kontrolem cholesterol
• Kontrolem diabetes
• No iusim medicine wea savve apim blood pressure
[Credit Line]
Disfala information hem kam from datfala Third Brazilian Consensus on Arterial Hypertension—Revista Brasileira de Clínica & Terapêutica.
[Olketa piksa long page 15]
For exercise evritaem and garem healthy kaikai savve help for stopem and kontrolem hae blood pressure