Labirynty — dlaczego intrygują?

Od naszego korespondenta z Wielkiej Brytanii

Labirynt to konstrukcja, której cechą charakterystyczną jest kręty korytarz prowadzący do punktu centralnego. Trudno się z niej wydostać, gdyż czasem tworzy ją cały system krzyżujących się korytarzy, a niejeden z nich kończy się ślepo.

Wewnątrz można doznać uczucia trwogi, bezradności, zagubienia. Z tymi starożytnymi budowlami mają też związek różne przesądy. Czemu więc motyw labiryntu pojawił się w świątyniach chrześcijaństwa? Wyjaśnienie jest nader interesujące.

CO BYŁO największym osiągnięciem architektonicznym starożytnych Egipcjan? Wbrew powszechnej opinii niektórzy twierdzą, że nie były nim piramidy, lecz okazały Labirynt. Zbudowano go nad jeziorem Moeris (obecnie Karun), położonym na zachód od Nilu, 80 kilometrów na południe od dzisiejszego Kairu.

W V wieku p.n.e. grecki historyk Herodot napisał: „Widziałem [Labirynt], a przewyższa on zaiste wszelki opis. Bo gdyby nawet ktoś razem zliczył wzniesione przez Hellenów mury i wykonane przez nich budowle, pokazałoby się, że kosztowały one mniej trudu i wymagały mniejszych wydatków niż ten labirynt”. Powiedział też: „Labirynt nawet piramidy prześcignął” (Dzieje, przekład Seweryna Hammera). Cztery wieki później inny grecki historyk, Strabon, uznał Labirynt za „dzieło równe piramidom”, choć do owego czasu budowla zdążyła mocno podupaść.

W roku 1871 zwiedził to miejsce historyk F. Barham Zincke, a w 1888 ostatecznie zidentyfikował ruiny archeolog Flinders Petrie. Z Labiryntu pozostały już wtedy tylko szczątki. Dzisiejsze przewodniki poświęcają mu zaledwie skąpe wzmianki. Ale niegdyś był słynną budowlą. Jak wyglądał i w jakim celu go wzniesiono?

Opis i przeznaczenie

Labirynt powstał we wczesnym okresie dziejów Egiptu, chyba jeszcze zanim osiedlili się tam Hebrajczycy (Rodzaju 46:1-27). Wewnątrz było podobno 3000 sal, równo podzielonych na dwa piętra, z których jedno znajdowało się pod ziemią. Łączna powierzchnia wynosiła około 7 hektarów.

Istniejący wewnątrz Labiryntu układ korytarzy, dziedzińców, sal i kolumnad był tak oszałamiająco skomplikowany, że przybysz poruszający się w nim bez przewodnika mógł nigdy nie dotrzeć do środka — albo nie wydostać się na zewnątrz. W większości pomieszczeń panowały ciemności, a niektóre drzwi w czasie otwierania wydawały podobno przeraźliwy odgłos, przypominający grom. Kiedy Egipt utracił dominującą pozycję na arenie świata, czerwone granitowe filary, idealnie wygładzony wapień i kolosalne płyty kamienne zostały zrabowane i wykorzystane jako materiał budowlany.

Chociaż przypuszcza się, że Labirynt był ośrodkiem władzy faraonów, przede wszystkim jednak służył celom religijnym. Stanowił zespół świątyń, w których składano ofiary wszystkim bóstwom Egiptu. Podziemia Labiryntu, mieszczące grobowce królów i świętych krokodyli, były niedostępne dla ogółu.

Żeby lepiej zrozumieć rytualną rolę Labiryntu, warto się zastanowić nad praktykami religijnymi związanymi z egipskim bogiem Ozyrysem, który według tamtejszych wierzeń był niegdyś królem Egiptu, a jako bóg zmarłych rządził światem podziemnym.

Mity a nieśmiertelność

Podczas dorocznych misteriów Ozyrysa Egipcjanie przedstawiali jego śmierć. Uroczyście zarzynano świętego byka Apisa, który go wyobrażał — towarzyszył temu rozpaczliwy płacz i jęki obecnych. Ale smutek ustępował miejsca radości, gdy urzędujący kapłan ogłaszał ludowi dobrą nowinę: oto Ozyrys zmartwychwstał. Misteria te były najpełniejszym wyrazem nadziei Egipcjan na przyszłe życie. Wierzyli, że każdy człowiek, nie tylko faraon, w chwili śmierci utożsamia się z Ozyrysem.

W książce The Labyrinth (Labirynt) pod redakcją profesora S. H. Hooke’a napisano: „Wczesna wersja egipskiego mitu o Ozyrysie sugerowała istnienie sił zagrażających życiu króla-boga na ziemi i w zaświatach”. Wierzono, że zadziwiająco skomplikowany system korytarzy Labiryntu chroni boga-króla od wrogów nie tylko w tym życiu, lecz i w przyszłym — nawet od samej śmierci.

Z czasem wiara w nieśmiertelność człowieka mocno zapadła w świadomość starożytnych Egipcjan oraz innych ówczesnych narodów. Koncepcja nieśmiertelności duszy, rozwijana w następnych wiekach, przemawiała zarówno do królów, jak i do całej ludzkości.

Labirynt kreteński

Labirynt w Knossos na Krecie prawdopodobnie powstał nieco później niż egipski. Choć dotychczas nie ma pewności co do jego lokalizacji, ze źródeł wynika, że był wzorowany na egipskim, lecz miał o wiele mniejsze rozmiary.a Słowo „labirynt” jest prawdopodobnie spokrewnione z wyrazem labrys, oznaczającym podwójny topór — wyobrażenie dwóch rogów świętego byka. Byk ten był elementem kultu minojskiego (kreteńskiego), korzeniami tkwiącego w mitologii.

Labirynt na Krecie swą mityczną sławę zawdzięczał zamkniętemu wewnątrz Minotaurowi, legendarnemu człowiekowi z głową byka. Potwora tego rzekomo urodziła Pazyfae, żona kreteńskiego króla Minosa — stąd imię Minotaur, czyli „byk Minosa”. Jak chce legenda, Kreta stoczyła zwycięską wojnę z Atenami i w rezultacie pokonani Ateńczycy musieli co 9 lat (inne wersje mitu mówią, że co rok) dostarczać po 14 osób na ofiarę Minotaurowi: 7 chłopców i 7 dziewcząt. Tych młodych ludzi wprowadzano do labiryntu, a gdy w nim zabłądzili, ginęli ponoć w paszczy Minotaura.

Ale pewnego razu do labiryntu wszedł młodzieniec Tezeusz z zamiarem zgładzenia legendarnego monstrum. Napotkawszy Minotaura, zabił go mieczem. Wydostał się stamtąd, idąc za złotą nicią, którą przedtem umocował u wejścia i rozciągnął za sobą. Ów kłębek nici dała mu Ariadna, córka króla Minosa.

Michael Ayrton, który na podstawie domysłów zbudował model labiryntu kreteńskiego, wyjaśnia: „Każde życie człowiecze jest labiryntem, pośrodku którego tkwi śmierć — ale nawet po niej dalej kluczymy w gmatwaninie dróg, aż dojdziemy do swego kresu”. Jeśli tak na to patrzeć, wydostanie się mitycznego Tezeusza z labiryntu symbolizowało jego powtórne narodzenie, ucieczkę od śmierci. Znów mamy tu więc do czynienia z wiarą w ludzką nieśmiertelność.

Grecja i Rzym

Motyw klasycznego labiryntu kreteńskiego pojawia się na monetach znalezionych w Knossos. Później ten element kompozycyjny przejęli Grecy i Rzymianie. Pliniusz nadmienia o labiryncie na śródziemnomorskiej wyspie Samos, jak też o innym — z wyspy Lemnos (dziś Limnos) — słynącym ze 150 pięknych kolumn. Wspomina również o etruskim mauzoleum (wzmiankowanym już wcześniej przez pisarza Warrona), w którego podziemiach rzekomo był labirynt.

W Pompejach, zniszczonych w 79 roku n.e. wskutek wybuchu Wezuwiusza, istniały co najmniej dwa ozdobne labirynty. Jeden z nich, stanowiący dekorację tak zwanego domu z labiryntem, słynie z imponującej mozaiki posadzkowej, przedstawiającej walkę Tezeusza z Minotaurem. Zdaniem pisarza Marcela Briona jest to „alegoria życia ludzkiego i trudnej wędrówki, którą dusza musi odbyć w tym i przyszłym świecie, zanim osiągnie błogosławiony stan nieśmiertelności”.

Za czasów cesarstwa rzymskiego dzieci bawiły się w labiryntach wyrytych w ziemi lub wyrysowanych na bruku. W Europie w willach i domach miejskich pochodzących z tamtego okresu archeolodzy odkryli pozostałości licznych mozaik posadzkowych z motywami labiryntu. Ale labirynt i związane z nim koncepcje miały wkrótce zawędrować jeszcze dalej.

Międzynarodowy zasięg

Świątynię w Halebidzie w pobliżu Majsuru w Indiach zdobi fryz z motywem labiryntu. W budowlę tę, pochodzącą z XIII wieku n.e., wkomponowano artystyczne wyobrażenie pewnego epizodu z poematu Mahabharata.

W Chinach wierzono, że złe duchy mogą latać tylko wzdłuż linii prostej — budowano więc labiryntowe wejścia, które miały uniemożliwić im wtargnięcie do domów i miast.

W krajach skandynawskich na wybrzeżu Bałtyku istnieje ponad 600 kamiennych labiryntów. Prawdopodobnie wiele z nich zbudowali tutejsi rybacy, mniemali bowiem, że przejście przez nie zapewnia obfite połowy i szczęśliwy powrót.

Na małej wysepce St. Agnes, położonej na południowy zachód od brytyjskiej Kornwalii, znajduje się labirynt, który w 1726 roku odtworzył na planie wcześniejszej konstrukcji pewien latarnik.

Ale szczególnie osobliwe jest chyba to, że motyw labiryntu przejęły świątynie chrześcijaństwa. Zapoznajmy się z kilkoma przykładami.

Labirynty w kościołach

Spośród wielu zasługujących na uwagę labiryntów spotykanych w obiektach sakralnych chrześcijaństwa jednym z najmniejszych jest niewątpliwie datowany na XV wiek motyw dekoracyjny w kształcie koła, rzeźbiony w drewnie, zdobiący sklepienie kościoła St. Mary Redcliffe w Bristolu w Wielkiej Brytanii. Rzeźba ma średnicę zaledwie 20 centymetrów i jest pomalowana na kolor złoty i czarny. Jednak najsłynniejszym labiryntem szczyci się francuska katedra w Chartres. Powstał w 1235 roku z niebieskiego i białego kamienia, a jego średnica wynosi 10 metrów.

Duże labirynty układano również w posadzkach innych francuskich oraz włoskich katedr i kościołów — na przykład w Amiens, Bayeux, Orleanie, Rawennie i Tuluzie. Labirynt w Reims uległ zniszczeniu przed 200 laty. W katedrze w Mirepoix w środku labiryntu przedstawiony jest Minotaur.

Na temat labiryntów spotykanych w ważnych budowlach religijnych autorzy pewnej książki napisali: „Średniowieczny Kościół przejął labirynt z pogaństwa i dostosował do własnych potrzeb, wzbogacając go plastycznie o chrześcijańską symbolikę”. Tak więc labirynty zdobiące kościoły najprawdopodobniej wyobrażały życie chrześcijanina, a tym samym odzwierciedlały wierzenia starożytnych Egipcjan.

Kościelne labirynty symbolizowały również wyprawy krzyżowców do Jerozolimy. Dojście do punktu centralnego oznaczało dotarcie do miasta i osiągnięcie zbawienia. Dla niektórych wiernych labirynt stanowił drogę pokutną — przemierzali ją na klęczkach, żeby dostąpić odpuszczenia grzechów. Obrzędowe przejście przez labirynt mogło też zastępować pielgrzymkę do Ziemi Świętej.

Labirynty torfowe

W XII i XIII wieku powstały (zwłaszcza w Anglii) labirynty wyryte w ziemi, zwane labiryntami torfowymi. W późniejszym czasie niewątpliwie sporo labiryntów służyło celom rozrywkowym, ale ponieważ przypominały labirynty kościelne, niektórzy ludzie przypisywali im znaczenie religijne. Największy labirynt torfowy świata, według pewnych ocen pochodzący sprzed 800 lat, znajduje się w miejscowości Saffron Walden w angielskim hrabstwie Essex. Swą niezwykłość zawdzięcza też czterem potężnym, wysuniętym bastionom narożnym. Droga wewnętrzna ma prawie dwa kilometry długości.

W. H. Matthews zwraca uwagę na aspekt historyczno-mityczny: jego zdaniem religijny labirynt „można uważać za symbol labiryntu pokus, na które naraża nas życie na tym świecie — bezpieczne przebycie go nie jest możliwe bez nici Ariadny, to jest łaski Bożej” (Mazes and Labyrinths — Their History and Development).

Czyż nie dziwi nas, że labirynty, choć pogańskiego pochodzenia, tak się zrosły z chrześcijaństwem? Czy prawdziwy chrystianizm można pogodzić z pogańskimi przesądami?

Do pogodzenia z wiarą chrześcijańską?

Chociaż dzieje labiryntu są istotnie ciekawe, związane z nim wierzenia nie mają nic wspólnego z chrystianizmem. Nigdzie w Biblii nie znajdziemy potwierdzenia nauki głoszącej, że dusza ludzka jest czymś odrębnym od ciała i po śmierci człowieka dalej żyje. Przeciwnie, według Pisma Świętego jest ona śmiertelna. Czytamy w nim: „Dusza, która grzeszy, ta umrze” (Ezechiela 18:4).

Słowo Boże, Biblia, oddziałuje z mocą i zostało przyrównane do miecza — „miecza ducha”. Chrześcijanie zręcznie posługują się tą bronią, jednak nie w walce z legendarnym Minotaurem, lecz z realnymi, choć niewidzialnymi wrogami — pewnym nadludzkim duchem i jego demonami (Efezjan 6:12, 17). W rezultacie posiedli niezwyciężoną wiarę i niezawodną nadzieję zbawienia, a co za tym idzie, będą mogli przetrwać koniec obecnego systemu światowego i zostać wprowadzeni do nowego, sprawiedliwego świata — czegoś takiego nigdy by im nie umożliwiły mityczne wierzenia (2 Piotra 3:13).

[Przypis]

[Ramka na stronie 22]

Labirynty służące ozdobie i rozrywce

Sześć wieków temu pojawił się nowy typ labiryntów: nie sporządzano ich w celach kultowych, lecz dekoracyjnych. W Anglii powszechne stały się niezbyt zawiłe labirynty ogrodowe. Późniejsze labirynty bywały coraz bardziej skomplikowane, ze ścieżkami wysadzanymi starannie przyciętym bukszpanem.

Ostatnimi laty na świecie powstaje wiele nowoczesnych, rozbudowanych labiryntów. Są atrakcją dla dzieci i dorosłych. Mogą dostarczyć niemało uciechy!

[Ramka i ilustracja na stronie 24]

Chrześcijaństwo a labirynt

W londyńskim Opactwie Westminsterskim pojawił się ukazany poniżej nowy, haftowany obrus na ołtarz. Godny uwagi jest widniejący pośrodku labirynt z rozmieszczonymi obustronnie literami „Α” (alfa, „początek”) i „Ω” (omega, „koniec”). W jego punkcie centralnym znajduje się napis „I AM” („JA JESTEM”) — słowa te, wypisane wielkimi literami, znane są z Księgi Wyjścia 3:14 (według Biblii króla Jakuba) i odnoszą się do Jehowy. Jest to nader interesujący współczesny przykład bliskich związków labiryntu z religią.

[Prawa własności]

Zdjęcie: David Johnson

[Ilustracja na stronie 21]

Monety z IV i V wieku p.n.e., znalezione w Knossos na Krecie. Widać wzór labiryntu oraz głowę byka, symbolizującego Minotaura

[Prawa własności]

Copyright British Museum

[Ilustracja na stronie 23]

Największy na świecie labirynt torfowy w miejscowości Saffron Walden w Wielkiej Brytanii

[Prawa własności]

Dzięki uprzejmości Saffron Walden Tourist Office