Bliźnięta — jak dalece podobne?

W listopadzie 1985 roku Mary zaczęła odczuwać silny ból i musiała pójść do lekarza, który po kilku wizytach i po przeprowadzeniu szeregu badań stwierdził, że zachorowała na pęcherzyk żółciowy.

Jakieś 3 tygodnie później poważnie rozchorowała się Marta, siostra Mary, mieszkająca wtedy jakieś 2500 kilometrów dalej. Podobnie jak u siostry, powtarzały się u niej ataki bólu. Objawy były takie same. Przyczyna: zapalenie pęcherzyka żółciowego.

Jeanette i jej siostra Jeanne zawsze ubierały się jednakowo. Ich przyjaciółka wpadła na pomysł, jak mogłyby podwoić swoją garderobę. Ponieważ mają jednakowe wymiary, powinny kupować różne stroje, a potem je między sobą wymieniać.

Pomysł im się spodobał, udały się więc do dużego domu handlowego i każda oddzielnie poszła zrobić zakupy. Ustaliły, o której godzinie się spotkają, aby porównać sprawunki. Gdy po kilku godzinach się zeszły, ku swemu zdumieniu stwierdziły, że obie kupiły to samo!

CZY to nie dziwne? Większość przyzna, że wśród członków rodziny zdarza się to rzadko. Wyżej wspomniane siostry nie są jednak zwykłym rodzeństwem. To bliźniaczki. Wyniki badań dowodzą, że między bliźniętami, zwłaszcza jednojajowymi, takie wypadki zdarzają się częściej. Ale jak to wytłumaczyć? Dlaczego bliźnięta często mają podobne cechy i zbliżoną osobowość, czego się nie spotyka u rodzeństwa w różnym wieku? Jak dalece są podobne? Zobaczmy.

Dlaczego rodzą się bliźnięta

Na całym świecie jest podobno 50 milionów par bliźniąt. Od roku 1960 odsetek porodów mnogich wyraźnie się zwiększył i osiągnął najwyższy poziom. Ocenia się, że w samych Stanach Zjednoczonych na każde 50 porodów przypada jeden poród mnogi.

Jeśli w łonie kobiety są dwie zapłodnione komórki jajowe, zamiast jednej, powstają bliźnięta. Gdy się rozwiną z dwóch komórek jajowych i dwóch plemników, nazywa się je dwujajowymi. Podobieństwo między nimi może być nie większe niż między zwykłym rodzeństwem.

Kiedy jednak powstają z jednej komórki jajowej, która krótko po zapłodnieniu uległa podziałowi, wtedy rodzą się tak zwane bliźnięta jednojajowe. Zawsze są tej samej płci i mają identyczne cechy dziedziczne. Stanowią od jednej czwartej do jednej trzeciej bliźniąt przychodzących na świat. W skali światowej bliźnięta jednojajowe zdarzają się mniej więcej raz na 250 do 350 porodów.

Stwierdzenie zaraz po porodzie, czy są to bliźnięta jedno- czy dwujajowe, wcale nie jest takie łatwe, jak niegdyś mniemano. Przez długie lata lekarze sądzili, iż pojedyncze łożysko (popłód) bliźniaków tej samej płci dowodzi, że są jednojajowe, a dwa łożyska — że są dwujajowe. Dziś lekarze wiedzą, że łożyska bliźniąt dwujajowych mogą się zespolić, natomiast zarodki bliźniąt jednojajowych mogą mieć odrębne łożyska jak również własne błony płodowe oraz własną pępowinę.

Nic dziwnego, że dawniej lekarze i położne błędnie ocenili wiele bliźniąt. Nieraz dwujajowe uznali za jednojajowe i na odwrót.

Ale czy nie wystarczy spojrzeć na bliźnięta, żeby ocenić, czy są jednojajowe? Niezupełnie. Wprawdzie większość bliźniąt jednojajowych wygląda podobnie, ale to wcale jeszcze nie dowodzi, że rozwinęły się z jednego jaja. Termin „bliźnięta jednojajowe” wskazuje w gruncie rzeczy na identyczne czynniki dziedziczne bliźniąt, a nie na jednakową powierzchowność. Na przykład bliźniacy Wade i Wayne, choć powstali z dwóch komórek jajowych, z wyglądu są tak podobni, że często błędnie bierze się ich za bliźnięta jednojajowe. Czym to wytłumaczyć?

W książce Twins and Supertwins (Bliźnięta i arcybliźnięta) Amram Scheinfeld pisze: „Niektóre bliźnięta dwujajowe mogą być bardzo do siebie podobne, gdyż mają niezwykle dużo takich samych czynników dziedzicznych. W wypadku bliźniąt dwujajowych (...) przeciętnie jakieś 50 procent genów jest wspólnych, lecz niektóre mogą ich mieć dużo mniej i wtedy znacznie się różnią wyglądem, inne natomiast mają ich o wiele więcej i są tak do siebie podobne, że bierze się je za bliźnięta jednojajowe”.

Jak rozpoznać bliźnięta jednojajowe

Jak zatem rozpoznać, czy rzeczywiście chodzi o bliźnięta jednojajowe? Pewna liczba cech dziedzicznych jest u nich zawsze jednakowa. Na przykład Amram Scheinfeld pisze: „Ponieważ wszystkie rodzaje składników krwi się dziedziczy, bliźnięta jednojajowe muszą mieć wszystkie składniki krwi dokładnie takie same”. Gdyby się różniły chociaż jednym składnikiem, „bez wątpienia byłyby to bliźniaki dwujajowe”.

Jednakże w pewnych nielicznych przypadkach badanie krwi może się okazać nie wystarczające do ustalenia, o jakie bliźnięta chodzi. Wtedy lekarze badają inne substancje, które u bliźniąt jednojajowych z powodu dziedziczności są identyczne. Pewne składniki chemiczne takich wydzielin, jak pot i ślina, są u bliźniaków jednojajowych zawsze takie same. Wyjaśnia to, dlaczego psy milicyjne dają się łatwo wprowadzić w błąd podobnym zapachem ciała takich bliźniąt. Na ogół trzeba psy specjalnie szkolić, żeby umiały te zapachy odróżnić.

Kolor oczu i włosy też nadają się do celów porównawczych. Poza tym wskutek dziedziczności bliźnięta jednojajowe mają niemal identyczne odciski palców. Może to być pomocne przy rozpoznawaniu, gdyż linie papilarne tych bliźniąt są znacznie podobniejsze niż bliźniąt dwujajowych.

Przypuszczalnie najbardziej precyzyjną metodą określania typu bliźniąt jest przeszczep skóry. Test ten udaje się tylko u bliźniąt jednojajowych. Przyczyny tego wyjaśnia Amram Scheinfeld: „Ponieważ bliźnięta jednojajowe mają identyczne cechy dziedziczne, więc wszystkie ich tkanki oraz dziedziczne składniki krwi i substancje chemiczne też są jednakowe, toteż można wyciąć jednemu kawałek skóry lub ciała i przeszczepić drugiemu, mając całkowitą pewność, że przeszczep się przyjmie — tak jakby tej samej osobie pobrano go z jednego miejsca i przeszczepiono w drugie”.

Jak dalece są podobne?

Jak jednak w świetle tego wszystkiego wytłumaczyć dziwne przeżycia Jeanette i Jeanne lub Marty i Mary? Dowiedzieliśmy się już, do jakiego stopnia bliźnięta jednojajowe są jednakowe pod względem genetycznym. To genetyczne powiązanie rzuca pewne światło na wiele podobieństw — na przykład gust i upodobania w wyborze garderoby — u takiego rodzeństwa.

Dr Magdalena Krondl, profesor nadzwyczajny Katedry Nauk Żywieniowych na uniwersytecie w Toronto, badała na przykład zwyczaje odżywiania się bliźniąt jedno- i dwujajowych. Chcąc ustalić, czy czynniki genetyczne odgrywają jakąś rolę w sposobie odżywiania, dobrała bliźnięta, które w dzieciństwie wychowywały się razem, a potem się rozeszły, bo wtedy „wykształciły się ich własne upodobania”. Jej badania wykazały, że „pożywienie bliźniąt jednojajowych było daleko bardziej podobne niż dwujajowych”.

Pomaga to zrozumieć, dlaczego lekarze ostrzegli Martę po napadzie kolki żółciowej u jej siostry Mary, że musi się liczyć z możliwością zachorowania na pęcherzyk żółciowy. Oto słowa Marty: „Zdaniem lekarzy, jeśli moja bliźniacza siostra Mary miała już kłopoty z pęcherzykiem, to z przyczyn dziedzicznych i z powodu podobieństwa w sposobie odżywiania się również ja jestem na to podatna”.

Nie zaskakuje także i to, że Jeanette i Jeanne stwierdziły, iż gustują w takiej samej garderobie. Inne bliźnięta jednojajowe również przeżyły coś takiego. Na przykład Bruce otrzymał pocztą kilka drobiazgów od swego bliźniaczego brata Briana, mieszkającego jakieś 4000 kilometrów od niego. Rzeczy były zapakowane do kartonu po butach. Kiedy Bruce odwinął z niego papier, zwrócił uwagę, że w szafie ma podobny kartonik. Kiedy je porównał, zdziwiło go to, że obydwa pudełka są jednakowe. Zadzwonił więc do brata. Tak jak przypuszczał, obaj kupili buty tego samego koloru, rozmiaru i fasonu!

Bliźnięta jednojajowe często odznaczają się też zbliżoną inteligencją. Z rezultatów badań przeprowadzonych na Uniwersytecie Stanu Minnesota, którym poddano ponad 350 par bliźniąt — przy czym wiele z nich od urodzenia wychowywało się osobno — wynikało, że czynniki dziedziczne odgrywają zasadniczą rolę w rozwoju inteligencji i osobowości. Diane powiedziała przedstawicielowi czasopisma Seventeen, że na egzaminie dojrzałości obie z bliźniaczą siostrą Karen „otrzymały identyczną średnią ocen i takie same stopnie z poszczególnych przedmiotów, a ponadto popełniły te same błędy, chociaż siedziały w klasie po przeciwnych stronach”.

Wpływ środowiska

Badania nad bliźniętami często tylko podsycają ogień nieustannych sporów między uczonymi o to, co ma silniejszy wpływ na życie bliźniąt — dziedziczność czy środowisko. Uczeni przyznają, że obydwa czynniki odgrywają istotną rolę.

Susan Farber, profesor nadzwyczajny psychologii klinicznej na Uniwersytecie Nowojorskim, opisuje w książce Identical Twins Reared Apart: A Reanalysis (Bliźnięta jednojajowe wychowywane osobno: ponowna analiza) przypadek Harry’ego i Alfreda. Te bliźnięta jednojajowe tak różniły się wyglądem, iż trzeba było przeprowadzić badania krwi, aby dowieść, że są rzeczywiście jednojajowe. Czytamy tam: „Harry był 8 centymetrów wyższy i 28 kilogramów cięższy od Alfreda. Alfred, bliźniak wychowywany w gorszych warunkach, odczuwał lęki, miał skłonność do omdleń oraz tak dotkliwe bóle psychogenne w pięcie, że musiał się leczyć u internisty i psychiatry. Harry nie miał takich objawów”.

Po wnikliwej, powtórnej ocenie danych ze 121 już opublikowanych studiów Susan Farber doszła do wniosku, że wprawdzie wskazano w nich na „godne uwagi, czasem wręcz niewiarogodne podobieństwo” między bliźniakami jednojajowymi, ale często „nie objęto nimi wielu bliźniąt jednojajowych, które się bardzo od siebie różnią”. Dlaczego? Jej zdaniem uczeni na ogół woleli „od razu wybrać do swych studiów tylko te bliźnięta, między którymi zachodziło uderzające podobieństwo”.

Wychowywanie bliźniąt

Bez względu na to, czy bliźnięta są do siebie podobne, czy też bardzo się różnią, wychowywanie ich może być niełatwym zadaniem dla rodziców. Wielu specjalistów uważa, że ogromne znaczenie dla rozwoju każdego dziecka ma wyrabianie w nim umiejętności podejmowania decyzji niezależnie od bliźniaka.

W książce The Care of Twin Children (Opieka nad bliźniętami), wydanej przez Ośrodek Badań nad Ciążą Mnogą, powiedziano, że „jest wiele sposobów rozwijania indywidualności bez osłabiania szczególnie mocnych więzów łączących bliźnięta”. Jak czytamy w tej książce, wielu rodziców wychowujących bliźnięta daje swoim dzieciom imiona „brzmiące niejednakowo” i zwraca się „do nich po imieniu częściej niż zwykle, żeby im wpajać poczucie odrębności”.

Zaleca się spędzać nieco czasu z każdym bliźniakiem oddzielnie jak również robić im zdjęcia „osobno i razem”. Wspomniany ośrodek badań radzi rodzicom, żeby nie traktowali bliźniąt jak „jednej całości”, ale żeby raczej pomagali każdemu poznać jego indywidualność i własną odrębność. Powinni je zachęcać do rozwijania własnych zamiłowań. Pozwoli to stworzyć warunki, w których będzie można zażądać, aby bliźnięta podejmowały „niezależne decyzje w sprawach, które dotyczą ich osobiście”.

Ośrodek Badań odradza porównywanie osiągnięć dzieci, bo „jedno z bliźniąt może zacząć oceniać siebie według drugiego i dojść do przekonania, że brakuje mu jakiejś zalety, którą tamto rzekomo wykazuje”. Takie krzywdzące porównywanie mogłoby łatwo wzbudzić zazdrość i w rezultacie wywołać konflikt między nimi.

Niezwykły świat

Nic dziwnego, że bliźnięta jednojajowe fascynują uczonych. W czasopiśmie Psychology Today powiedziano, że „są najbardziej poszukiwanymi osobami do badań psychologicznych i medycznych”. David T. Lykken, były prezes Towarzystwa Badań Psychofizjologicznych, tak to uzasadnił: „Niemal każde możliwe doświadczenie przeprowadzane na ludziach będzie ciekawsze i da cenniejsze wyniki, jeśli przedmiotem badań będą bliźnięta”.

Dzięki identycznym cechom dziedzicznym bliźnięta jednojajowe żyją w niezwykłym, specyficznym świecie. Dla wielu jest to świat pełen radości i szczęścia. Pewien bliźniak napisał: „Z jednego dowcipu śmieje się dwóch; dwóch cieszy się z tego samego radosnego przeżycia. (...) Przyjemnie jest być bliźniakiem. (...) Gdy ktoś urodzi się bliźniakiem, może naprawdę cieszyć się życiem”.

[Ramka i ilustracje na stronie 24]

Ciąża bliźniacza

Bliźnięta jednojajowe

Jeden plemnik łączy się z jedną komórką jajową

Zapłodnione jajo ulega podziałowi; powstają bliźnięta identyczne pod względem genetycznym

Bliźnięta dwujajowe

Dwa plemniki łączą się z dwiema komórkami jajowymi

Powstają bliźnięta z różnymi cechami dziedzicznymi

[Ramka na stronie 27]

Dlaczego bliźnięta syjamskie?

Termin „bliźnięta syjamskie” upowszechnił się w XIX wieku, gdy świat zainteresował się braćmi-bliźniakami Czangiem i Engiem. Urodzili się w Syjamie (obecnie Tajlandia) w roku 1811 i byli zrośnięci klatkami piersiowymi. Łączyło ich pasmo tkanek długości 14 centymetrów i szerokości 19 cm. Zdobyli światowy rozgłos jako „bracia syjamscy”, podróżując z cyrkiem P.T. Barnuma. W końcu odeszli z cyrku, ożenili się z dwiema siostrami z Karoliny Północnej (USA) i mieli z nimi 22 dzieci. Dzisiaj liczba ich potomków przekracza 1000 osób.

Bliźnięta zrośnięte, inaczej syjamskie, powstają wtedy, gdy zapłodniona komórka jajowa, z której biorą początek bliźnięta jednojajowe, nie ulega całkowitemu podziałowi. Są połączone jakąś częścią ciała i czasem mają wspólny jeden narząd lub kilka ważnych narządów. Ocenia się, że na świecie przypada mniej więcej jedna para bliźniąt syjamskich na 100 000 porodów.

[Ilustracja na stronie 25]

Bliźnięta jednojajowe, które rozwijają się z jednego plemnika i jednej komórki jajowej, zawsze są tej samej płci. W odróżnieniu od nich bliźnięta dwujajowe, powstałe z dwóch plemników i dwóch komórek jajowych, mogą się różnić płcią, tak jak rodzeństwo na tym zdjęciu

[Ilustracja na stronie 26]

Jedno z bliźniąt nieraz jest lustrzanym odbiciem drugiego