Wekiwekideklahn “Pelien Kristian”—Koht kin Ketin Pwungki?
ELE MWEIN ke pwain emen sounmahlen en mahlenihda ehu mahlen en uhk. Ni ahnsou me e kanekehla mahleno, ke inenen perenkihda; mahleno uhdahn duwehte uhk. Ke medewehla noumw seri kan, nein noumw seri kan, oh nein neirail seri kan, ni arail kilang mahlen en uhko, re pahn mwomwen suweiki.
Ahpw, dih kei mwurin met, emen kadaudokomw kan medemedewe me omw moangemado nan mahleno sohte kaselel, ih eri mahleniohng piten moangomw nan mahleno. Emen kadaudekomw sohte lelki mwomwen tumwomwen, ih eri wekidala met. Erein dih kan kohkohdo, kadaudokomw kan kin “kamwomwahuwihala” de kapataiong de kihsang soahng kan me re mwahuki de sohte mwahuki, lao mahleno sohla duwe iuk. Ma ke ese me met pahn wiawi, ia pahn omw pepehm? Ni mehlel, lingeringer.
E kansensuwed pwe, soai en mahlen wet, moure, iei koasoi en pelien sarawi kan me kin ahdkihte Kristian. Poadoapoad kasalehda me mwurin mehlahn sapwellimen Krais wahnpoaron kan, ni karasaras mesen “pelien Kristian” tepiada wekila, duwen me Paipel kohpada.—Madiu 13:24-30, 37-43; Wiewia 20:30.a
Ni mehlel, e pwung en kadoadoahkohng mouren kosonned kan en Paipel ekei tiahk kan oh ahnsou kan. E wia mehkot tohrohr ehu en wekidala padahk kan en Paipel pwehn pwungiong dahme aramas koaros kin pwungki. Ahpw, met ihme kin wiawi. Karaspe ehu, tehk wekidekla kan me wiawihda nan wasa tohto kesempwal kan.
Pelien Sarawi Miniminiong Wehi
Sises padahngki me sapwellime kaunda (sapwellime wehi) iei kaunda ehu nanleng me pahn, ni ahnsou konehng, kauwehla kaundahn aramas koaros oh uhd kaunda sampah pwon. (Daniel 2:44; Madiu 6:9, 10) E sohte pahn kaunkihda koasoandi en politik en aramas. Sises mahsanih: “Ei wehi, kaidehn kisehn sampah wet.” (Sohn 17:16; 18:36) Ihme kahrehda, sapwellime Sises tohnpadahk kan, nin doken ahr kin peikiong kosonned en wehi me re mih pah, re sohte kin pidada pelien politik.
Ahpw, lao lel ni mwein Nanmwarki en Rom Constantine nan senturi kapahieu, irail me tohto me dene irail Kristian kin sohla kanengamah ong awiawih pwurodohn Krais oh Wehin Koht me kokoudahr. Ekis ekis, arail lamalam ong pelien politik wekila. “Mwohn Constantine,” pwuhk me oaralap koasoia Europe—A History, koasoia, “Kristian kan sohte kin alehda manaman en [politik] me iei mehn sewesehda dahme re kamehlele. Mwurin Constantine, pelien Kristian oh politik kin uhd miniminpene.” Pelien Kristian me lellohng wekidekla tohto wiahla pelien lamalam en Wehin Rom.
Encyclopedia me oaralap koasoia Great Ages of Man kasalehda me pwehki miniminpenehn Sarawi kan oh Wehi kan “lao lel nan A.D. 385, sounpar 80 te mwurin kalokolok en Kristian kan, pelien sarawi tepiada kaloke irail kan me arail padahk kan kin wekisang padahk kan en pelien sarawio, oh ahr kaun en pelien lamalam kan kin ahneki manaman me pahrekiong ahn nanmwarki kan.” Ihme tepiada ahnsou ehu me re kin doadoahngki kedlahs de kemehkihla aramas kedlahs pwehn idingkiohng aramas en iangala ahr pelien lamalam, oh irail kaun en pelien lamalam me kin mie arail daidel, oh manaman kin uhd wiliandi sounkalohk karakarahk kan en senturi keieu. (Madiu 23:9, 10; 28:19, 20) Sounpoadoapoad me adaneki H. G. Wells ntingihdi duwen “wekpeseng laud nanpwungen” pelien lamalam en Kristian nan senturi kapahieu oh “padahk kan en Sises en Nasared.” “Wekpeseng laud” pwukat kin pil wekidala tepin padahk kan me pid Koht oh Krais.
Wekidala Padahk me pid Koht
Krais oh sapwellime tohnpadahk kan kin padahngki me “Koht Sahm,” mehtehmen, me kin sansalkihda pein mwareo, Siohwa, me pwarada pahn pak 7,000 nan Paipel en mahs akan. (1 Korint 8:6; Melkahka 83:18) Koht me ketin kapikada Sises; ih me “mesenih en kapikipikda kan koaros,” Paipel en Kadolik Douay Version koasoia nan Kolose 1:15. Ihme kahrehda, nin duwen emen mour kapikipik, Sises ni mehlel mahsanih: “Sahmo me lapalapsang ie.”—Sohn 14:28.
Ahpw lao lel nan senturi kesiluh, ekei kaun en lamalam manaman kan, me kin pwungki padahk en Trinity me kohsang sounpadahk en Krihk en peikan Plato, tepiada wekidala padahk kan me pid Koht en pwungiong padahk en Trinity. Nan senturi kan mwuri, padahk wet me sohte kohsang nan Paipel kin kasapwilda Sises en pahrekiongala Siohwa oh wiahkihla ngehn sarawi en Koht, de sapwellime kehl manaman aramas emen.
Me pid pelien sarawi alehda padahk en peikan en Trinity, New Catholic Encyclopedia koasoia: “Padahk en ‘Koht emen nan Aramas silimen’ sohte poahsonpe tengeteng, ni mehlel sohte uhdahn kapedolong nan mouren Kristian oh ah padahk kan, mwohn imwin senturi pahieu. Ahpw, padahk wet me tepin adanekihla daidelo Trinitarian dogma. Nanpwungen Pahpa Wahnpoaron kan, arail padahk kan sohte ekiste karanih soahngen madamadau wet de padahk wet.”
Me duwehte met, The Encyclopedia Americana koasoia: “Padahk en Trinity nan senturi kapahieu sohte kin uhdahn ni pwung pahrekiong padahk en Kristian en mahso me pid irair kan en Koht, padahk wet, e weksang, e kin pireksang padahk kan en Kristian kan en mahs me pid Koht.” The Oxford Companion to the Bible kahdaneki padahk en Trinity ehu kisehn padahk tohto kan me “wiawihda mwuri.” Ahpw, padahk en Trinity kaidehn ihte padahk en peikan kan me kapedolong nan pelien sarawi.
Wekidala Padahk en Soul
Aramas tohto nan rahnwet kin kamehlele me mie soul en aramas me sohte kak mehla me kin momourte mwurin paliwaro mehla. Ahpw, ke ese me padahk wet pil kapatapatohng mwuri? Sises kamehlelehda padahk mehlel en Paipel me melahr kan “sohte pehm mehkot,” me re mwomwen memeir. (Eklesiasdes 9:5; Sohn 11:11-13) Aramas pahn pwurehng mourda ni ahr pahn iasada—‘pwurehng kesihnenda’ sang mehla. (Sohn 5:28, 29) Ma, mie soul me sohte kak mehla, eri sohte anahnepen kaiasada, pwehki mour soutuk sohte kak kahrehda mehla.
Sises pil kasansalehda padahk en kaiasada en Paipel ni ah kaiasada aramas akan sang mehla. Tehk karasepen Lasarus, me mehla erein rahn pahieu. Ni ahnsou me Sises kaiasada ih, Lasarus pidio sang nan sousou nin duwen aramas emen me momour oh esiesingek. Sohte soul ehu me sohte kak mehla me kohsang nanleng oh pedolong nan paliwere ni ahnsou me Lasarus pirida sang mehla. Ma ih met me kin wiawi, eri kaidehn mehkot mwahu me Sises wiahiong ih ni ah kaiasada ih!—Sohn 11:39, 43, 44.
Eri, iawasa padahk me dene soul sohte kak mehla tepisang ie? The Westminster Dictionary of Christian Theology kosoia me padahko “kin keieiu tepisang padahk en Krihk ahpw kaidehn sang nan Paipel.” The Jewish Encyclopedia kawehwehda: “Padahko me soul kin momourte mwurin mehlahn paliwaro kin kohsang padahk en aramas ahpw kaidehn sang padahk mehlel, oh sohte wasakis nan Pwuhk Sarawi me e kin pwarada ie.
Pak tohto, ehu padahk likamw kin kahluwalahng ehu padahk likamw, oh ih met me wiawihong padahk me dene soul sohte kak mehla. E kin ritingada padahk en peikan duwen kalokolok soutuk nan kisiniei en ehl.b Ahpw, Paipel ni sansal masanih me “pweinen dihp iei mehla”—kaidehn kalokolok soutuk. (Rom 6:23) Ihme karehda, ni ah kasalehda duwen kaiasadao, Paipel en King James Version mahsanih: “Madau kihda me melahr kan me mih loale; oh mehla oh ehl kihda me melahr kan loalihr.” Me duwehte met, Paipel en Douay koasoia me “madau . . . oh mehla oh ehl kihda arail me melahr kan.” Ehi, irail ko nan ehl mehla, ‘memeir’ nin duwen me Sises mahsanih.—Kaudial 20:13.
Ke uhdahn kamehlele me padahk en kalokolok soutuk nan ehl kin kakerenih aramas ong Koht? Uhdahn soh. Ong madamadau en aramas kopwungpwung oh limpoak, e wia mehkot me suwed! Paipel, ni pali teio, kin padahngki me “Koht iei limpoak” oh me irair en lemei, pil ong mahn akan, kin wia mehkot katantat ong Koht.—1 Sohn 4:8; Lepin Padahk 12:10; Seremaia 7:31; Sona 4:11.
Kamwomwsuwedihla “Mahleno” nan Ahnsou Pwukat
Kamwomwsuwedihla Koht oh pelien lamalam en Kristian kin wiawihte lel nan rahnwet. Emen professor en pelin lamalam ahpwtehn kasalehda duwen uhpene nan ah sarawi en Prohs nin duwen ehu uhpene me pid “manaman en Pwuhk Sarawi oh padahk kan en pelien lamalam pelianki manaman en padahk en likih oh padahk en aramas, nanpwungen pelien sarawi lelepek ong kaun Krais pelianki wekideklahn pelien Kristian ong ngehnin ahnsou. Ireo me kesempwal iei: Ihs me kin koasoanehdi padahk kan en pelien sarawi . . . Pwuhk Sarawi de lamalam ndand en ahnsowo?”
Kansensuwed pwe, “lamalam ndand en ahnsou” kin kalap kana. Karasepe ehu, e sohte wia mehkot rir, me pelien sarwi tohto kin wekidala arail padahk kan me pid ire tohto pwe ren mwomwen kekeirada oh saledek ong padahk kan. Keieu ire kan me pid tiahk mwakelekel, pelien sarawi kan kin mweidala soahng tohto, nin duwen me sansalda nan tepin artikel wet. Ahpw, Paipel kasalehda ni soh peikidpe me nenek, kamwahl, oh ohl mwahuki ohl oh lih mwahuki lih kin wia dihp toutou kei mwohn silangen Koht oh irail kan me kin wiewia soangen dihp pwukat “sohte pahn iang sohsohki Wehin Koht.”—1 Korint 6:9, 10; Madiu 5:27-32; Rom 1:26, 27.
Ni ahnsou me wahnpoaron Pohl ntingihdi mahsan pwukat me sansalda powe, ahsoun mehn Krihk oh Rom kan me kapilpene ih kin direkihla soangen wiewia suwed koaros. Pohl kak koasoia: ‘Ehi, Koht kamwomwala Sodom oh Komora pwehki ahr tiahk en dipen nenek, ahpw met wiawi sounpar 2,000 samwalahro! Ni mehlel e sohte pahn kadoadoahk nan ahnsou marain wet.’ So, Pohl sohte kihong karepe kan; e sohte men kasaminehla padahk mehlel en Paipel.—Kalesia 5:19-23.
Kilang “Mahleno” me Tepin Mahlenda
Ni ah koasoiong kaun en lamalam en mehn Suhs kan en ah mwehio, Sises mahsanih me arail kaudok me ‘sohte katepe pwehki re kin padahngkihwei kosonned en aramas dene e pwilisang rehn Koht.’ (Madiu 15:9) Irail kaun en lamalam kan kin wia soahngohte ong sapwellimen Siohwa Kosonned ong Moses me kaun en Kristendom kin wia, oh wiewiate, ong padahk kan en Krais—re isipki “litepw” en tiahk en aramas pohn padahk mehlel en Koht. Ahpw Sises kamwakelehwei likamw koaros ong kamwahupen aramas mohngiong mehlel koaros. (Madiu 7:7-13) Sises kin koasoia me mehlel, mendahki ma aramas men rong de soh. E kin ahnsou koaros doadoahngki Mahsen en Koht.—Sohn 17:17.
Ia uwen wekpeseng laud Sises kasalehda ong me tohto me dene irail Kristian! Mehlel, Paipel kohpada: “Pwe ahnsou ehu pahn leledo me aramas akan sohla pahn men rong padahk mehlel, ahpw re pahn idawehnla pein nsenarail; oh re pahn piladahng pein irail sounpadahk tohto me pahn kin koasoiaiong irail soahng kan me re kin men rong. Re pahn sohpeiweisang ni ar rongorong me mehlelo, oh mweidohng ar ahnsou poadoapoad mwahl akan.” (2 Timoty 4:3, 4, The Jerusalem Bible) “Poadoapoad mwahl” pwukat me kitail tehkpene ekei, kin kauwehla emen ni pali ngehn, ahpw padahk mehlel en Mahsen en Koht kin kakehle emen, oh e kin kahlwalahng mour soutuk. Met iei padahk mehlel me Sounkadehdehn Siohwa kan kangoangehkin uhk en kasawih.—Sohn 4:24; 8:32; 17:3.
[Nting tikitik me mi pahs]
a Ni duwen me Sises kasalehda nan karasaras en wihd oh dihpw oh nan sapwellime karasaras en ahl tehlap oh ahl tehtik (Madiu 7:13, 14), aramas malaulau keite me pahn wia Kristian mehlel kohkohdo. Ahpw, pali moron en pelien lamalam kan me rasehng dihpw pahn kasoikala Kristian mehlel kan. Irail pelien lamalam pwukat me rasehng dihpw pahn kin pein kihda irail oh arail padahk kan me dene iei uhdahn ni karasaras mesen Kristian mehlel. Ih mahs wet me artikel wet kin koasoakoasoia.
b “Ehl” iei kawehwehn lepin lokaiahn Ipru Sheol oh lokaiahn Krihk Hades, koaros kin wehwehkiong “sousou.” Ihme kahrehda nin doken sounkawehwehn Paipel en King James Version mehn wai kan kin kawehwehdiong Sheol pak 31 ong “ehl,” re pil kawehwehdiohng pak 31 “sousou” oh pak 3 me iei “poahr,” kasansalehda me lepin lokaia pwukat koaros kin ahneki soangen wehweh tehieu.
[Credit Line]
Third from left: United Nations/Photo by Saw Lwin
[Kilel kan nan Pali 7]
Sang ni ahr kalohk ong wehipokon, Sounkadehdehn Siohwa kan kahluwa aramas akan ong Mahsen en Koht, Paipel
[Koakon nan Pali 7]
Wasa Ahd Kristian Tepidohsang Ie
Erein sounpar eisek mwurin pwoulahn Sises, sapwellime werek kan ndandki arail kin iang “Ahlo.” (Wiewia 9:2; 19:9, 23; 22:4) Pwekihda? Pwehki arail elen mour kin pidada arail pwoson Sises Krais, me iei “ahl, mehlel, oh mour.” (Sohn 14:6) Eri, ahnsou ehu mwurin pahr 44 C.E. nan Siria Andiok, tohnpadahk kan en Sises “adanekihla Kristian.” (Wiewia 11:26) Ahd wet mwadang ndandla wasa koaros, pil rehn me lapalap kan. (Wiewia 26:28) Ahd kapw wet sohte wekidala mouren Kristian, me wiahte mehn kahlemeng me kohsang rehn Krais.—1 Piter 2:21.