Ke Kasawihadahr Kilel Me Sises Ketiketier nan Mwoale Nanleng?
SOHTE aramas emen men alehdi soumwahu doar ieu de lelohng kahpwal laud ehu. Pwe aramas erpit men en kak irehweisang pein ih soangen kahpwal pwukat, e anahne tetehk kanahieng kilel akan me kin kasalehda dahme keper oh ih eri wia mwekid pwung. Sises Krais kawehwehda duwen kilel dehde mwahu ieu me kitail anahne ese. Dahme e mahsanih pahn pid sampah pwon oh pahn sairada aramas koaros. Met pidada komwi oh omwi peneinei.
Sises mahsanih duwen Wehin Koht me pahn kihsang suwed oh wiahkihla sampah paradais ieu. Sapwellime wahnpoaron akan men iang tehkada duwen met oh irail men ese ahnsou dah me Wehio pahn leledo. Irail eri idek reh: “Dahme pahn wia kilelepen omwi pahn ketiketier nan mwoalomwi oh imwin koasoandi wet?”—Madiu 24:3, NW.
Sises mwahngih me mwurin ah pahn pwoula oh iasada, pahr epwiki kei pahn dower powe mwohn e pahn ketidiong pohn mwoale nanleng oh wiahla Nanmwarki en Wehin Mesaia oh kaunda aramas akan. Pwehki ahnsou me e pahn kasapwilada sohte aramas pahn kilang, kahrehda Sises ketikihda kilel akan me sapwellime werek kan kak esehki me e ketidiongehr nan mwoale ah pil wia kilel en “imwin koasoandi en ahnsou wet.” Kilel wet wiawihkihda soangen irair ekei, me pahn patpene wia kilel kapatapat iei kilel en Sises ah ketiket nan mwoale nanleng.
Soun nting en Rongamwahu kan me iei Madiu, Mark, oh Luk emen emen ni keneinei ntingihdi sapwellimen Sises pasapeng. (Madiu irelaud 24 oh 25; Mark irelaud 13; Luke irelaud 21) Soun nting en Paipel teikan pil kasalehda oaritik teikan duwen kilelo. (2 Timoty 3:1-5; 2 Piter 3:3, 4; Kaudiahl 6:1-8; 11:18) Nan artikel wet, se sohte kak kasalehda oaritik kan koaros, ahpw se pahn tehkpene ire kesempwal limau me wiahda kilel me Sises mahsanih. Ke pahn kilangada me met wia mehkot me pid kowe oh inenen kesempwal.
“Wekid Ieu Nan Poadoapoad en Aramas akan”
“Ehu sahpw pahn uhwong ehu sahpw, ehu wehi pahn mahweniong ehu wehi.” (Madiu 24:7) Nuhs en Germany me ede Der Spiegel ripohtki me mwohn pahr 1914, aramas akan kin “lemeleme me ahnsou kohkohdo pahn mwahu oh saledek pahn laudla, kekeirada kan pahn mie oh aramas koaros pahn paiamwahu.” Ahpw, soahng koaros wekidekla. Makisihn GEO koasoia, “Mahweno me tepida nan August 1914 oh imwisekla nan November 1918 wia mwekid laud ieu. E wia wekidekla ieu nanpwungen poadoapoad kapw oh mering.” Sounpei tohto sang million pak 60 sang ni sahpw laud limau me pei nan mahwen suwedo. Ni oaralap, mpen sounpei 6,000 kin mehla nan ehu ehu rahn. Sangete ahnsowo kohdo, soun poadoapoad en dih koaros oh palien politik koaros kin kilang me “pahr 1914 lel 1918 wia tepin wekid ieu nan poadoapoad en aramas akan.”
Mahwen Keieu en Sampah wiahda wekidekla ieu nan mour en tohn sampah me sohte kak pwurehng pwurala mwuri, oh sikenlohng ong tohn sampah nan imwin rahn akan en koasoandi wet. Sangehr mwo kohdo, ahnsou kan kin audaudki mahwen, pei kan, oh terrorism. Soahng kan wie susuwedla nan ahnsou pwukat. Likin mahwen, irair en kilel teikan me sansal mwahu.
Duhpek, Soumwahu Lusulus oh Rerrer en Sahpw akan
“Wasa koaros lehk lapalap.” (Madiu 24:7) Men mwenge kipe nan Iurop nan Mahwen Keieu en Sampah, oh duhpek eri ieiangehr tohnsampah sangehr ahnsowo. Soupoad Alan Bullock ntingihdi me nan Russia oh Ukraine nan pahr 1933, “aramas duhpek tohto kipe wasa kan likin kahnimw akan . . . Paliwar en irail me mehla kan koasokoasokada ni keilen ahl akan.” Nan pahr 1943, soun nting nuhs me ede T. H. White kilangki mese duhpek me wiawi nan kousapw en Henan nan China. E ntingihdi: “Ni ahnsou en duhpek, kereniong soahng koaros aramas kak kang oh kak kapisetikihedi, kang oh wia mehn kihong angin paliwar. Ahpw, e anahne apwal laud en wiawi me pahn kihong aramas en masakada mehla pwe aramas en kak medewehda kang dahme ahnsouwet kitail kin nda me sohte aramas kak kang.” Kapahtou en nda ahpw iei me mehlel, me duhpek nan Aperika wiahla mehkot rek nan ahnsou wet. Edetehn pwehl en sampah kin kihda mwenge me kak kamwengehda aramas koaros, palien mwenge oh mwetuwel nan UN (Food and Agriculture Organization) kendohda me aramas million pak 840 nan sampah pwon sohte itar mwenge me ren kang.
“Soumwahu lusulus laud pahn wiawi wasa koaros.” (Luk 21:11) “Soumwahu en Spanish flu, kendo kasalehda me nanpwungen aramas million pak 20 lel 50 me mehkihla nan pahr 1918, oh met tohtohsang irail me mehkihla soumwahu plague (black death) oh Mahwen Keieu en Sampah,” iei met me Süddeutsche Zeitung ripohtkihda. Sangete ahnsowo kohdo, aramas tohto alehdier soumwahu malaria, small pox, limengimeng, polio, oh cholera. Oh sampah pil lelohngehr kohpeseng en soumwahu AIDS me sohte kak mwahula. Ahnsou wet kitail mihmi nan irair kapwonopwon pwe soumwahu sohte kak neksang, ahpw ahnsowohte palien wini kekeirada. Irair wet me sohte kin sansal ong aramas mahso, sewese kitail en ese me ahnsou wet ahnsou tohrohr ieu.
“Rerrer en sahpw.” (Madiu 24:7) Nan erein pahr 100 kei me samwalahro oko, rerrer en sahpw kemehla aramas lopw kei. Emen soun nting kasalehda me rerrer en sahpw me kin kauwehla ihmw oh pwalangpeseng nanpwel akan kin kak wiawi pak 18 nan ehu ehu pahr sangehr pahr 1914 kohdo. Rerrer en sahpw akan me kin kemehla aramas oh kin kesehdi ihmw akan kin kak wiawi pak ehu nan pahr ehu. Mendahki dipwisou en doadoahk kan ah inenen mwahula, mehlahn aramas kin wie tohtohte pwehki kahnimw laud tohto kin mih pohn wasa me rerrer en sahpw kin wiawi ie.
Nuhs Mwahu kan!
Pali laud en kilel en imwin rahn akan kin kansensuwed. Ahpw, Sises pil mahsanih duwen nuhs mwahu kan.
“Rongamwahu en Wehin Koht pahn lohkseli wasa koaros nin sampah, pwe kadehde en mie ong aramas koaros—a mwuri, imwin sampah ahpw pahn kohdo.” (Madiu 24:14) Doadoahk me pein Sises ketin tepidahro—kalohki Rongamwahu en Wehio—pahn wiawi nan imwin rahn akan. Oh iei met me wiawihier. Sounkadehdehn Siohwa kan wie kalohkiseli padahk kan en Paipel oh irail kin perenki padahk ong aramas akan me men doadoahngki dahme re kin sukuhliki nan arail mour. Nan ahnsouwet, pohnangin Sounkadehde wenerar samwa kin kalohk nan sahpw 235 oh doadoahngki lokaia pohnangin 400.
Tehk pwe Sises sohte mahsanih me mour pahn tokedi pwehki kahpwal en irair akan en sampah. E pil sohte mahsanih me sampah pwon pahn mihla pahn kilel akan en imwi. Ahpw, e mahsanih me soangsoangen mwekid tohto me pahn patpene oh wiahda kilelo me aramas wasa koaros nan sampah pahn kilang oh wehwehki me kitail mihier ni imwi.
Ma ke medewehla mwekid kan me wiewiawi sampah pwon, ke kilang me kilel kapatapat akan miehier? Dahme wiewiawi kin pidada ahmw mour oh mour en ahmw peneinei. Ahpw, dahme aramas malaulaute me tetehk ire wet?
Pein Kamwahupomw Mahs
“Dehr Pampap Wasaht,” “Liohl Keper Kehlail,” “Dehr Tang Uk.” Met iei ekei kilel akan oh mehn kaweid akan me kitail kin kilang, ahpw, aramas kin kalap mendahkihla. Pwekihda? Kitail kalap pohnsehse mepwukat pwe kitail en wia dahme pein kitail men wia. Karasepe, kitail kak pepehm me kitail anahne tangahki sidohsa marahra sang dahme kosonned mweidada, de atail ineng en pampap laud sang inapwihdi kitail dehr pampap wasakis. Ahpw, mwamwahliki kilel akan wia mehkot pweipwei.
Karasepe, pwupwudi en lapalahn wasa me kidikidiki ais pohn nahna en Austria, France, Italy, oh Switzerland kin kemehla tourist tohto me kin mwamwahliki kaweid me irail dehr kohla mwadong wasa keper pohn nahna pwukat. Pwuhk me adaneki Süddeutsche Zeitung ntingihdi me tourist tohto me sohte kin peikiong soangen kaweid pwukat kin mourki kaweid en lepin kahs me nda, “Ma e sohte kahpwal ah e sohte kaperen.” Ahpw, mwamwahleki kaweid pwukat kin kak imwila suwed.
Soangen kahrepe dah kan me pahn kak kahrehiong aramas akan en mwamwahlikihla kilel oh kaweid me Sises ketikihda? Irail ele pahn maskunkihla noahrok en mwohni, ketiketkihla sempoak, mwoatorkihla sohla kak wiahda pilipil kan, toutoukihla pwukoahn doadoahk, de perki arail sohla ahneki pwukoahn lapalap. E soh kakete me ehu soahng pwukat kin kahrehong uhk en sohte tehk kilel me Sises ketiketier nan mwoale nanleng oh kitail mihmi nan imwin rahn akan? E soh wia elen loalokong en kasawihada kilelo oh kapwungala atail mwekid kan?
Mour Nan Paradais Sampah
E wia tohtohla aramas akan me kapwaiada kilel en Sises ah ketiket nan mwoale nanleng. Mwahnakapw men me ede Kristian, me kin mihmi nan Germany, ntingihdi: “Ahnsou apwal ekei met. E dehde mwahu me kitail mihier nan ‘imwin rahn akan.’” Ih oh ah pwoud kin kihong ara ahnsou laud ong koasoiong aramas teikan duwen Wehin Mesaia. Ira eri sewese kapwaiada ehu irair en sapwellimen Sises kilelo—kalohki Rongamwahu en Wehin Koht.—Madiu 24:14.
Ni imwin rahn akan pahn lel ni idi, Sises pahn kasohrala koasoandi mering wet oh aramas akan me kin utungada. Wehin Mesaia pahn uhd kaweid wiewia kan nan sampah, oh iei Wehio me pahn wiahda irair en Paradais nan sampah duwen me kokohp pe mie. Tohn sampah pahn saledekla sang soumwahu oh mehla, oh irail me melahr akan pahn iasada pohn sampah. Mehpwukat koaros kin wia koapworopwor kaselel ieu ong irail akan me kin pohnese duwen kilelo. E soh pahn wia elen loalokong kitail en kalaudehla atail sukuhliki duwen kilelo oh dahme aramas emen anahne wia pwe en dehr iang koasoandi wet ohla? Ei, met en wia mehkot karuwaru ong aramas koaros.—Sohn 17:3.
[Blurb nan Pali 4]
Sises kohpada mwekid tohto kei me pahn patpene wiahda kilel me pahn kak sansal wasa koaros nin sampah
[Kilel Credit Lines nan Pali 5]
Sounpei en Mahwen Keieu en Sampah—A Pictorial History, 1919; peneinei semwehmwe: AP Photo/Aijaz Rahi; soumwahu en polio: © WHO/P. Virot