Irelaud 6
Dahme Kahrehda Kitail Kin Mahla Oh Mehla?
1. Dahme saintis kan sohte kak kawehwehda me pid duwen mouren aramas?
SAINTIS kan sehse dahme kahrehda aramas kin mahla oh mehla. E kin mwomwen me kisin war tikitik kan (cells) nan paliwaratail akan kin kak en weliweliali oh pahn kahrehda atail en kak momour kohkohlahte. Pwuhk me oaralap koasoia Hyojun Soshikigaku (Standard Histology) koasoia: “Met wia mehkot me aramas saikinte kak wehwehki—dahme kahrehda war akan nan paliwaratail kin wereila oh kin kahrehda aramas kin mwomwen ohl laudala de lialaudala oh eri mehla.” Saintis tohto kamehlele me mie “koasoandi ehu me aramas ipwikihdi” me mour sohte pahn kohkohlahte. Ke lemeleme dahme irail nda me pwung?
2. Dahme ekei aramas kin wia pwehki mour a nohn mwotomwot?
2 Sangete mahs lel met aramas akan kin inengieng ahneki mour werei oh pil kin song en alehdi mour soutuk. Sangete kapahieu en senturi B.C.E., wini kan me dene kak wiahiong aramas en alehdi mour soutuk kin wia mehkot me soupeidi kan en wehin China iang kamehlele. Ekei emperor kan en China, ni ahnsou kerendo kan, kin nim wini me kin adaneki pilen mour—me wiawihkihda mercury—oh irail eri mehkihla! Wasa koaros nan sampah, aramas akan kin kamehlele me mehla kaidehn iei imwin aramas emen. Aramas akan me iang pelien lamalam en Buddhist, Hindu, Muslim, oh pil aramas teikan kin ahneki koapworopwor me mie mour mwurin mehla. Nan palien Kristendom, me tohto kin kilangwong kapai kan nanleng mwurin mehla.
3. (a) Dahme kahrehda aramas kin men ahneki mour soutuk? (b) Soangen peidek dah kan me pid mehla me anahne en pasapengla?
3 Soangen madamadau me mie mour peren mwurin mehla kin wia kasalepen ineng en aramas ohng ahneki mour soutuk. Pwuhk Sarawi kin kasalehda me Koht ketikihdi nan loaletail ineng en mour soutuk: “Koht ketikihong nan mohngiong en aramas akan ineng en mour soutuk.” (Eklesiasdes 3:11, NW) E ketin kapikadahr tepin aramas oko oh ira ahneki kapai en mour soutuk nan sampah. (Senesis 2:16, 17) Ahpw, dahme kahrehda aramas kin mehla? Iaduwen mehla ah tepidohng sampah? Loalokong me kohsang rehn Koht kin ketikihda pasapengpen peidek pwukat.—Melkahka 119:105.
KOASOANDI WIDING EHU
4. Ia mwomwen Sises a kasalehda ihs soun wie dihpo me kahrehong aramas en mehla?
4 Aramas semen en wie dihp men kin song en irisasang mohn lipwe kan. Ih me pil wiawi rehn soun wie dihp emen me kahrehdongehr mehla ong aramas lik kei (billions). E kin song en karirihala mehkan pwe aramas en wahpwonki kahrepen aramas kin mehla. Sises Krais kasalehda ihs soun wie dihp menet ni ah mahsanih ong irail me raparapahki pwehn kemehla ih: “Kumwail kadaudok en Tepil, pwehki iei ih samamwail, oh kumwail kin nantihong kapwaiada mehkan me samamwailo kin inengieng. Sangete nin tapio, ih sounkam aramas emen. E sohte kin miniminiong me mehlelo, pwehki me mehlelo sohte mi reh.”—Sohn 8:31, 40, 44.
5. (a) Iawasa tohnleng me wiahla Sehdan me Tepil tepidohsang ie? (b) Ia wehwehn lepin lokaia pwukat: “Sehdan” oh “Tepil”?
5 Ei, Tepilo iei “sounkam aramas” mwersuwed men. Paipel kasalehda me ih uhdahn emen, kaidehn madamadau suwed ehu me mih nan mohngiong en aramas. (Madiu 4:1-11) Mendahte ma e tepin kapikipikda wia tohnleng pwung emen, “e sohte kin miniminiong me mehlelo.” Eri, ia uwen e konehng ih en adanekihla Sehdan me Tepil! (Kaudiahl 12:9) E adaneki “Sehdan” de “sounpelian” pwehki e uhwong oh pelianda Siohwa. Soun wie dihp menet pil adaneki “Tepil” me wehwehki “sounlikamw” pwehki e lahlahwe Koht ni ah wiahda likamw me pid duwen Ih.
6. Dahme kahrehda Sehdan pelianda Koht?
6 Dahme kamwekidada Sehdan en pelianda Koht? Noahrok. E noahrokehda kaudok me kin kohwong Siohwa sang rehn aramas akan. Tepilo sohte pelianda ah ineng en ale kaudok sang rehn aramas akan, mehkot me Sounkapikpatail kelehpw me pwung en sapwellimaniki. (Tehk Esekiel 28:12-19.) Ahpw, tohnleng me wiahla Sehdan mweidong ineng en noahrok wet en mihmi nan eh madamadau lao e laudila oh naitikihada dihp.—Seims 1:14, 15.
7. (a) Dahme kahrehdohng aramas en mehla? (b) Ia wehwehn dihp?
7 Kitail kasawihadahr soun wie dihpo me ah wiewia suwedo kahrehong aramas akan en mehla. Eri, ia kahrepe aramas kin mehla? Paipel mahsanih: “En mehla eh tehtehn meninkau kin sang nin dihp.” (1 Korint 15:56) Eri, ia wehwehn dihp? Pwe kitail en kak wehwehki lepin lokaia wet, kitail en tehk wehwe me mie nan tepin mahsen kan me doadoahk nan Paipel. Lepin lokaiahn Ipru oh Krihk me kin kalap doadoahk wasaht pwehn kawehwe “dihp” kin wehwehki “sohte lel” me wehwehki sohte lellahng mehn akadei kesempwal ieu. Eri, mehn akadei dahieu me kitail koaros sohte kak lel? Mehn akadeio iei peik unsek ong Koht. Eri, iaduwen dihp ah tepin miehla nan sampah?
IADUWEN KOASOANDI WIDINGO AH WIAWI
8. Iaduwen Sehdan a nantihong alehdi kaudok sang rehn aramas?
8 Sehdan ni keneinei pilahnehda oh koasoanehdi ahl widing ehu me e lemeleme pahn kahrehda en kak kaunda aramas koaros oh alehdi kaudok sang irail. E lemehdahr en pitihdi tepin pwopwoudo, Adam oh Ihp, en dipada ohng Koht. Siohwa ketikihiongehr atail tepin pahpa oh nohno loalokong me pahn kak kahluwairalahng mour soutuk. Ira ese me ara Sounkapikadao me mwahu pwe E ketikihdiong ira nan mwetuwel en Ihden me lingan. Ni mehlel, Adam kehn duwen mwahu en Seme nanleng ni ahnsou me Koht ketikihong ih ah pwoud me masamwahu oh wia sawaspe mwahu. (Senesis 1:26, 29; 2:7-9, 18-23) Ma tepin pwopwoudo kolokolete ara peik ong Koht, ira pahn wie momourete lel rahnwet!
9. Soangen pahngok dahieu me Koht ketikihong tepin aramas, oh dahme kahrehda pahngok wet inenen konehng?
9 Koht pahngokihong Adam: “Ke kak tungoale wahntuhke koaros me mi nan mwetuwelet, ahpw ihte wahntuhkehn kehsehki aramas dahme mwahu oh dahme suwed me ke sohte pahn tungoale, ma ke pahn tungoale, ke uhdahn pahn mehla ni rahnohte.” (Senesis 2:16, 17, NW) Nin duwen Sounkapikpatail, Siohwa Koht sapwellimaniki pwung en koasoanehdi irair en mour mwahu oh pwung me aramas en idawehn oh Ih me pahn kawehwehda dahme mwahu oh dahme suwed ohng sapwellime kapikipikda kan. Sapwellime pahngok me konehng pwehki Adam oh Ihp ahneki saledek en kang wahntuhke kan sang ni tuhke teikan koaros nan mwetuwelo. Ira kakete kasalehda ara perenki sapwellimen Siohwa kaunda pwung sang ni ara pahn peikiong sapwellime kosonnedo, oh sohte lamalam en pohnmwahso oh pein koasoanehdi ohng ira dahme mwahu.
10. (a) Dahme Sehdan wia pwehn pitihadohng aramas reh? (b) Dahme poahsoanihada ahn Sehdan karaun likamwih Koht? (c) Ia ahmw pepehm me pid duwen ahn Sehdan pelianda Koht?
10 Ki wiewia widing, Tepil wekideweisang Koht tepin aramas oko. Sehdan wiahda likamw pwehn kak pitihado aramas oko reh. Duwehte aramas semen en sipai kan ahr kin doadoahngki toahl nan arail sipai kan, Tepil pil doadoahngki serpent men en idek rehn Ihp: “Mehlel apwoat me Koht ketin keinepwihsang kumwa en dehr tungoale wahntuhke kan en nan mwetuwelet?” Ahnsou me Ihp kasalehda duwen pahngok en Koht, Sehdan koasoia: “Kumwa sohte pahn mehla.” E uhd karaun likamwki me dene Siohwa poahsoanikihda lamalam mwersuwed, Sehdan eri nda: “Koht mahsanih men pwehki eh mwahngih me ni ahnsouwohte me kumwa pahn tungoale wahntuhkehn, kumwa pahn marainla oh duwehla Koht, pwe kumwa pahn esehla dahme mwahu oh dahme suwed.” (Senesis 3:1-5) Tepil eri lohkihda me Koht ketin irehweisang ira mehkot mwahu. Ia uwen met ah wia mehkot likamw ong Samatail nanleng, Siohwa, me diren mehlel oh limpoak!
11. Iaduwen Adam oh Ihp ara wiahla iengen Sehdan?
11 Ihp pwurehng tehk sapahl tuhkeo, oh wahntuhkeo eri mwomwen mas iou ong ih. Ih eri dolungada wahntuhkeo oh kang. Mwuri, ah pwoudo, sang ni pein nsene, iangehr liho nan ah dipen sapeik ong Koht. (Senesis 3:6) Edetehn Ihp lohdi pahn lokaia likamw, ih oh Adam koaros utungadahr widing me Sehdan wiahier pwehn uhd kaunda aramas akan. Ni ahl wet, ira wiahla iengen Sehdan.—Rom 6:16; 1 Timoty 2:14.
12. Ia imwilahn ahn aramas pelianda sapwellimen Koht koasoandi?
12 Adam oh Ihp uhdahn anahne loiong imwin ara wiewia kan. Ira sohte duwehla Koht, me sapwellimaniki loalokong tohrohr. Ahpw, ira namenekla oh rukila. Siohwa malipe Adam oh mahsanihiong kalokepen ara wiewia: “Ke pahn doadoahk oh kakerehdi pwudowomw, pwe ke en koadoahkihada wahn pwelen sampah, ke lao pwurehng wiepwella, me ke wiawihda sang ie. Pwe ke wiawihda sang pwehl oh ke pahn pwurehng wiepwella.” (Senesis 3:19) “Ni rahno” me atail tepin pahpa oh nohno kangasang tuhkehn kehsehki dahme mwahu oh dahme suwed, ira alehier mahsen me pid kalokolok sang Koht oh ira mehlahr mwohn silangin Koht me wehwehki me ira mehlahr ni pali ngehn. Kahrehda, ira pokousisang nan paradais oh kohkohdihlahngehr nan irair en mehla ni paliwar.
IADUWEN DIHP OH MEHLA PARALA
13. Ia mwomwen dihp a doulahng aramas teikan?
13 E mwomwen me Sehdan pweida nan ah elen widing en alehdi wahu sang rehn tohn sampah. Ahpw, e sohte kak kolokol mour en aramas akan me kaudok ong ih. Ni dihp ah tepiada doadoahk rehn tepin pwopwoudo, ira sohte kak kadaur irair en unsek ohng neira seri kan. Rasehng mesen nting loal ieu pohn takai ehu, irair en dihp wia nting loal ieu nan paliweren atail tepin pahpa oh nohno. Kahrehda, ihte me ira kak wiahda iei seri kan me sohte unsek. Pwehki neira seri kan koaros ipwidi mwurin Adam oh Ihp wiahdahr dihp, neira seri kan koaros sohsohkiher dihp oh mehla.—Melkahka 51:5; Rom 5:12.
14. (a) Ihs me kitail kak karasaiong irail akan me kin kahmahmkihla diparail kan? (b) Iaduwen kapehm a kohwong mehn Israel akan pwe ren wehwehkihda diparail kan?
14 Me tohto nan rahnwet sohte kin lemeleme me irail aramas dipan kei. Nan ekei wasa kan nan sampah, madamadau me aramas sohsohki dihp sohte mie rehrail. Ahpw, met sohte wia mehn kadehde me sohte dihp. Pwutak emen me mese pwelipwel kak nda me sohte wasahkis reh me pwehl, oh mwein ihte me e pahn kak kamehlelehki me mie pwehl ni mese ma e pahn kilang nan kilas en irongen. Mehn Israel en kawa ko pil duwehte pwutako ni ahnsou me re ale sapwellimen Koht Kosonned sang rehn sapwellime soukohp Moses. Kosonnedo kasalehong irail mwahu me mie dihp. Wahnpoaron Pohl kawehwehda: “Ahpw iei Kosonnedo me kasalehiong ie I en ese dahkot dihp.” (Romans 7:7-12) Duwehte pwutako me kilang pein ih nan kilahs en irongen, ni arail doadoahngki Kosonnedo pwe ren kilang pein irail, mehn Israel akan kilangada me irail samin mwohn silangin Siohwa.
15. Dahme kitail kak kilangada ni atail kin irongen nan sapwellimen Koht kilahs me iei Mahsen en Koht?
15 Ni atail pahn kilang nan kilahs en irongen en Mahsen en Koht oh kasawih sapwellime kosonned akan, kitail pahn kakehr kilangada me kitail sohte unsek. (Seims 1:23-25) Karasepe ieu, tamanda dahme Sises Krais mahsanih ong sapwellime wahnpoaron oko me pid limpoak ohng Koht oh pil mehn mparail akan, me nting nan Madiu 22:37-40. Pak depe me aramas kalap katiasang mehn akadei nan soangen irair pwukat! Me tohto sohte kin pehm medeklahn kadeikpen loalarail (pepehm me kin kaweidkin kitail duwen dahme mwahu oh dahme suwed) ni arail sohte kin kasalehda limpoak ohng Koht oh mehn mparail akan.—Luk 10:29-37.
KALEKEHKIN UHK WIDING EN SEHDAN AKAN!
16. Dahme kitail kak wia pwe kitail en dehr iang pwupwudiong pahn kaweid sapwung en Sehdan, oh dahme kahrehda met kin apwal?
16 Sehdan kin rapahki en wiahiong kitail en inengkihda en wiahda dihp. (1 Sohn 3:8) Miehte ahl me kitail pahn kak powehkihdi pwe kitail en dehr iang pwupwudiong pahn kaweid sapwung en Sehdan? Ei, ahpw met wehwehki me kitail anahne peiong atail luwet akan me kin kahluwakitaildihong pahn irair me kitail kin inengkihda en wiahda dihp. Met sohte kin mengei pwehki atail ineng en wiahda dihp me kitail sohsohki inenen kehlail. (Episos 2:3) Pohl anahne kihda ah nanti koaros. Pwekihda? Pwehki dihp kin poahsoanda loale. Ma kitail men kenikenla pahn kupwur mwahu en Koht, eri kitail pil anahne peiong atail luwet ong wiahda dihp me mih nan loaletail akan.—Rom 7:14-24; 2 Korint 5:10.
17. Dahme kahrehda peiong pein atail luwet en wiahda dihp kin wia mehkot me inenen apwal ong kitail?
17 Pwehki Sehdan ahnsou koaros kin raparapahki ahnsou mwahu kan pwehn kak pahnei kitail pwe kitail en kauwehla sapwellimen Koht kosonned akan, iei me kahrehda atail pei ong dihp sohte kin mengei. (1 Piter 5:8) Pwehki Pohl kin nsenohki kamwahupen ienge Kristian kan, e mahsanih: “I periki ma amwail lamalam akan pahn sapwungala oh kumwail pahn kesehla amwail loalenohng Krais—duwehte Ihp eh lohdiong pahn widing en sineiko.” (2 Korint 11:3) Sehdan pil kin doadoahngki soangen wiepen widing kohte nan rahnwet. E kin songosong kamwerehdi weren tuhkehn peikasalki sapwellimen Siohwa irair en mwahu oh pil peikasalki kamwahu kan me kin kohwong irail akan me kin peikiong sapwellimen Koht kosonned akan. Tepil kin song en isanekin kitail pwe e ese me kitail kin sohsohki luwet en wiahda dihp oh kahrehong kitail en rapahki elen pohnmwahso, noahrok, kailok oh lipilipilki aramas teikan.
18. Iaduwen Sehdan a kin doadoahngki sampah wet pwehn kak kahrehong kitail nan irair en dihp?
18 Ehu irair en widing me Tepil kin doadoahngkihong kitail iei sampah, me kin mih pahn ah manaman. (1 Sohn 5:19) Ma kitail sohte pahn kanahieng, aramas me kin doadoahngki arail manaman ni sapwung oh pil aramas mwersuwed akan nan sampah wet pahn kak kahrehong kitail nan irair en dihp oh kahrehong kitail en kauwehla sapwellimen Koht kosonned akan me kin pid wiewia mwahu. (1 Piter 4:3-5) Me tohto kin mwamwahlikihla sapwellimen Koht kosonned akan oh kin pohnsehsehla mpeng en kadeikpen loalerail, oh eri wiahiong en sohla pehmitik. (Rom 2:14, 15; 1 Timoty 4:1, 2) Ekei kin ekis ekis alehda ahl en mour ehu me mahs kadeikpen loalerail (mendahki ma e sohunsek) sohte pil kin mweidong irail en wia mahso, ah met re kakehr wia.—Rom 1:24-32; Episos 4:17-19.
19. Dahme kahrehda e sohte itarkihte kitail en mourki mour mwakelekel?
19 Mourki mour mwakelekel kin wia mehkot laud ohng aramas akan nan sampah wet. Ahpw, pwehn kaperenda Sounkapikpatail, kitail anahne wia mehkot laud sang met. Kitail anahne pwoson Koht oh ahneki pepehm me kitail ahneki pwukoa laud ohng Ih. (Ipru 11:6) Tohnpadahk Seims ntingihdi: “Eri, mehmen me wehwehki dahme pwung en wia, ahpw sohte wia, e wiahda dihp.” (Seims 4:17) Eri, e wia dihp ma emen pein nsenkihda en pohnsehse de mwamwahliki Koht oh sapwellime kosonned akan.
20. Iaduwen Sehdan a pahn songen ireiukedihsang wia dahme pwung, ahpw dahme pahn kak sewese iuk en pelianda soangen mehn kasongosong pwukat?
20 Sehdan kin wiahda mehkan me pahn pelianda ahmw rapahki loalokong me pid duwen Koht sang ni ahmw pahn sukuhliki Paipel. Se koapworopworki me ke sohte pahn mweidong mehkot de emen en ireiukedihsang wia dahme pwung. (Sohn 16:2) Edetehn kaun tohto kin kamehlele Sises nan ah kin kalkalohk, irail sohte kin kasalehda met pwehki irail masak pwe pein irail de sohla ale utuht en tohn arail kousoan akan. (Sohn 12:42, 43) Sehdan kin song en wia soahng koaros pwehn kamasakada aramas sohte lipilipil me kin songosong en loalokongkihla Koht. Ahpw, ke anahne tamataman oh kalahnganki soahng mwahu kan me Siohwa ketin wiahda. Ele ke pahn kak sewesehda irail akan me kin uhwong en kak pil alehda soangen medemedewehn kalahngan wet me ke pil kin ahneki.
21. Ia mwomwen atail pahn kak kalowehdi sampah oh powehdi atail ineng suwed kan?
21 Erein atail wia aramas sohunsek kan, kitail pahn kin wiahda dihp. (1 Sohn 1:8) Ahpw, mie sawaspatail ong pei nan mahwen wet. Ei, kitail kak kana nan atail peiong oh pelianda Me Suwedo, Sehdan me Tepil. (Rom 5:21) Ni imwilahn ahnsou me Sises wia sapwellime doadoahk en kalohk, e ketikihong sapwellime tohnpadahk kan mahsen en kangoang pwukat: “Sampah pahn kalokei kumwail ahpw kumwail koapworopwor, pwe I kalowedier sampah!” (Sohn 16:33) Pil ohng aramas sohunsek kan, re pahn kak kalowehdi sampah ki sawas sang rehn Koht. Sehdan sohte kak koledi irail akan me kin pelian ih oh ‘peikiong Koht.’ (Seims 4:7; 1 Sohn 5:18) Mwuhr, kitail pahn sukuhliki me Koht ketikihda elen pitsang pahn kanaudok en dihp oh mehla.
SONG UWEN ME KE KOLEDI
Ihs Sehdan me Tepil?
Dahme kahrehda aramas kin mahla oh mehla?
Ia wehwehn dihp?
Iaduwen Sehdan kin pitih aramas pwe ren nsenkihda wia dihp ong Koht?
[Kilel nan pali 54]