Ihs Me Pahn “Pitsang”?
“Eri, sohte lipilipil ihs me pahn likweriong mwaren Kauno (Siohwa), e pahn mourla.”—WIEWIA 2:21.
1. Dahme kahrehda Pendekos 33 C.E. kin wia rahn kesempwal ehu nan poadoapoad en sampah?
PENDEKOS 33 C.E. kin wia rahn kesempwal ehu nan poadoapoad en sampah. Dahme kahrehda? Pwehki ni rahno me wehi kapw ehu ipwidi. Nin tepio, e sohte wia wehi laud ehu—ihte tohnpadahk en Sises 120 me pokonpene nan pere powe ehu nan Serusalem. Ahpw rahnwet, ni ahnsou me pali moron en Wehi kan en ahnsouwo kin manoknokla, wehio me ipwidi nan pere powe kin mihmihte rehtail. Ire wet kin wia mehkot kesempwal ong kitail koaros, pwehki ih wehi wet me Koht pilada en wia sapwellime sounkadehde ong tohnsampah.
2. Wiewia manaman kapwuriamwei dahieu kin kileledi ipwidi en wehi kapwo?
2 Ni ahnsou me wehi kapwo tepiada miehla, wiewia kesempwal kan wiawi me kapwaiada mahsen en kokohp en Soel. Kitail kin wadek wiewia pwukat nan Wiewia 2:2-4: “Ni ahnsowohte ngihl ehu ahpw peidihdo sang nanleng, me likamwete ngilen engimah ieu me ipido, oh kadirehla nan ihmwo, wasa me irail wie pokopokon ie. Irail eri kilangada mehkot me likamwete mpwulen kisiniei me sirangarang pohrail, oh sair emenemen irail me pokopokon wasao. Irail ahpw direkihla Ngehn Sarawi oh tapihada lokolokaiahki ekei lokaia tohrohr, nin duwen me Ngehn Sarawi ketin kalokaiahkin irail.” Ni ahl wet irail ohl oh lih lelepek 120 ko wiahla wehi ngehnin ehu, tepin tohn wehio me wahnpoaron Piter mwuhr kahdaneki “Israel en Koht.”—Kalesia 6:16.
3. Kokohp en Soel dahieu pweida ni Pendekos 33 C.E.?
3 Pokon en aramas kan kohpene pwehn kasawih “engimah me ipido,” oh wahnpoaron Piter kawehwehiong irail me ehu kokohp kan en Soel pweidaiehr. Mehnia kokohpo? Eri, rong dahme e mahsanih: “Koht ketin mahsanih: ‘Iet me I pahn wia ni imwilahn rahn akan: I pahn kamwerehdi Ngeni pohn aramas koaros. Noumwail pwutak kan oh serepein kan pahn kalohkiseli ei mahsen, noumwail mwahnakapw akan pahn kilang kaudiahl kan, oh me mah kan pahn wia auraman kei. Ei, pil ei lidu kan, ohl oh lih akan, I pahn kamwerehdi Ngeni pohrail ni rahn ako, oh irail pahn iang kalohkiseli ei mahsen. I pahn wiahda manaman ekei nanleng, oh kilel kapwuriamwei kei nin sampah. Kamaramas pahn wiawi, kisiniei oh ediniei moron pahn mie; ketipin pahn rotala, oh maram pahn weitahtahla duwehte nta, mwohn Rahn Lapalap oh lingaling wet en ketidohn Kauno [Siohwa]. Eri, sohte lipilipil ihs ih me pahn likweriong mwaren Kauno [Siohwa], e pahn mourla.’” (Wiewia 2:17-21) Mahsen kan me Piter koasoiahda kin diarek nan Soel 2:28-32, oh arail pweida kin wehwehki me ahnsoun wehin Suda kin wie mwotomwotla. “Rahn lapalap oh lingaling en Siohwa,” rahn en kadeik ong Israel salelepek, kerendohr. Ahpw ihs me pahn komourla de pitla? Oh dahme met kin mwete?
Pweida Riau en Kokohp
4, 5. Me pid weiwia kan me kohkohdo, kaweid dahieu Piter kihda, oh dahme kahrehda kaweido kin kadoadoahk likin ah mwehio?
4 Nan pahr kan mwurin pahr 33 C.E., Israel en Koht ni pali ngehn kin pweida mwahu, ahpw wehi Israel ni uduk sohte pweida mwahu. Nan pahr 66 C.E., Israel en uduk kin wie mahmahweniong Rom. Nan pahr 70 C.E., Israel kerenieng sohla mie, oh Serusalem iangahki ah tehnpas sarawio isihsla. Ni Pendekos 33 C.E., Piter kihda kaweid mwahu ong duwen ohla me kohkohdo. E pil pwurehng kapwurehda ireo nan Soel oh mahsanih: “Koaros me kin likweriong mwaren Kauno [Siohwa] pahn mourla.” Emen emen mehn Suhs anahne wiahda pein arail pilipil en likweriong mwaren Siohwa. Met kin pidada kapwaiada kalaudpen kaweid en Piter: “Emenemen kumwail en koluhla oh wiliakapwala, oh pil papidaisla ni mwaren Sises Krais, pwe dipamwail kan en lapwada.” (Wiewia 2:38) Irail kan me rongorong en Piter koasoi anahne pwungki Sises me iei ih Mesaia, me Israel, nin duwen pwihn ehu, soikala.
5 Mahsen en kokohp ko en Soel kin kamwekidada laud irail me opampap kan nan senturi keieu. Ahpw, nan rahn pwukat, lipwen mahsen ko kin laudsang ahnsouwo pwehki, nin duwen me wiewia kan nan pahr 1900 kasalehda, mie pweida keriau en kokohp en Soel. Kitail en kilang iaduwen met.
6. Iaduwen Israel en Koht tepiada sansalda duwen ihs irail nin doken 1914 kerekerendo?
6 Mwurin mehlahn wahnpoaron kan, “dihpw” en Kristian likamw kan kin kasalongehla Israel en Koht. Ahpw, erein ahnsoun imwi, me tepida nan 1914, wehi ngehnin wet pil pwurehng sansalda ihs irail. Mehpwukat koaros kin wia pweidahn en Sises karasaras en wihd oh dihpw. (Madiu 13:24-30, 36-43) Nin doken 1914 kerekerendo, Kristian keidi kan tepiada katohrohr pein irail sang Kristendom salelepek, ni eh eimah soikala ah padahk likamw kan oh kin kalohkiseli imwi “kileledi en wehi kan” me kohkohdo. (Luk 21:24) Ahpw Mahwen Keieu en Sampah me tepida nan 1914 kin kapwarehda ire kei me irail sohte kaunop ong. Pahn kasongosong laud, me tohto wawai, oh ekei kahmamkihla arail pwoson. Lau lel 1918, arail doadoahk en kalohk kerenieng uhdi.
7. (a) Wiewia dahieu me pweida nan 1919 me duwehte Pendekos 33 C.E.? (b) Tepiada nan 1919, ia lipwen wudekidi en ngehnin Koht pohn sapwellimen Siohwa ladu kan?
7 Mendahki met, irair wet sohte mihmi kohkohla. Tepiada nan 1919, Siohwa tepiada wudekihdiong pohn sapwellime aramas kan ngeni ni ahl ehu me katamanda Pendekos 33 C.E. Ni mehlel, nan 1919 sohte me tepiada lokaiahki lokaia tohrohr kan oh sohte engimah me ipido. Kitail wehwehki sang mahsen kan en Pohl me kileledi nan 1 Korint 13:8 me manaman kapwuriamwei kan sohla pahn wiawi. Ahpw mendahki met, e sansal me ngehnin Koht kin wia doadoahk nan 1919 ni ahnsou me nan kapokon ehu nan Cedar Point, Ohio, U.S.A., Kristian lelepek kan pwurehng kehlailda oh pwurehng tepiada doadoahk en kalohkiseli rongamwahu en Wehio. Nan pahr 1922, re pwurehng pwurala Cedar Point oh pil kehlailkihda pakairo en “Pakairki, pakairki, pakairki Nanmwarkio oh sapwellime wehi.” Duwehte me wiawi nan tepin pahr kan en Kristian, sampah ale idihd en tehk lipwen wudekedi en ngehnin Koht. Kristian inouda kan—ohl oh lih, me mah oh pwulopwul—tepiada wia “kokohp,” de kalohkiseli “soangen manaman kapwuriamwei kan me Koht ketin wiadahr.” (Wiewia 2:11) Duwehte Piter, re kin panawihki me opampap kan: “Kumwail doarehsang kumwail kalokolok kan me pahn lelohng aramas suwed pwukat.” (Wiewia 2:40) Iaduwen irail me peik kan kin wia met? Ni arail kin kapwaiada mahsen kan en Soel me diarek nan Soel 2:32: “Irail koaros me pahn peki sawas sang rehn Kauno [Siohwa] pahn mourla.”
8. Iaduwen soahng kan eh wia kekeirada ong Israel en Koht sangete nan 1919?
8 Sangete ahnsouwo kohdo, doadoahk kan en Israel en Koht kin mwekimwekid mwowe. Kilkileledi en me keidi kan kerenieng imwisekla, oh sang nan pahr 1930 samwa, pokon kalaimwun en me opampap kan me ahneki koapworopwor en mour pohn sampah pil sansalda. (Kaudiahl 7:3, 9) Koaros kin ahneki irair en karuwaru, pwehki pweida keriau en Soel 2:28, 29 kin kasalehda me kitail kerenlahngehr ehu rahn lapalap oh kamasepwehk en Siohwa, ni ahnsou me pelien lamalam koaros en sampah, iangahki politik, oh koasoandi en pisnes pahn kasorala. Kitail ahneki karepe tohto en ‘likweriong mwaren Siohwa’ ni pwoson me e pahn ketin doarekitailla!
Iaduwen Kitail Pahn Likweriong Mwaren Siohwa?
9. Ia ekei soahng kan me pidada likweriong mwaren Siohwa?
9 Dahme kin pidada likweriong mwaren Siohwa? Iren Soel 2:28, 29 kin sewese kitail en sapengla peideko. Karasepe ehu, Siohwa sohte kin rong koaros me kin likweriong. Ki emen soukohp, Aiseia, Siohwa mahsanihong Israel: “Ni amwail pahn kapahwei pehmwail pwe kumwail en kapakap, I sohte pahn tehk kumwail. Mehnda ma amwail kapakap me tohto oh reirei, ahpw I sohte pahn karongei kumwail.” Dahme kahrehda Siohwa sohte men karonge pein sapwellime wehi? E pein kawehwehda: “Pwe nta milahr ni pehmwail kan.” (Aiseia 1:15) Siohwa sohte pahn karonge mehmen me dipkihda nta de me kin wiewia dihp. Ih met me kahrehda Piter padahkihong mehn Suhs kan ni rahn en Pendekos me ren koluhla. Nan mahsen kan en Soel 2:28, 29, kitail pil diarada me Soel pil kasalehda duwen koluhla. Karasepe ehu, nan Soel 2:12, 13, kitail wadek: “Kauno [Siohwa] ahpw mahsanih, ‘Pil ahnsou wet kumwail koluhla ni mehlel oh pwurkihdo rehi, amwail kaisihsol, sengiseng, oh mwahmwahiei. Ohlahn mongiongamwail en kasalehda amwail nsensuwed; amwail tehrpeseng amwail likou kan sohte itar. Kumwail pwurodohng Kauno [Siohwa], amwail Koht. Ih me kupwurkalahngan oh diren mahk; ih me ketin kanengamah oh kin dadaur sapwellime inou; ahnsou koaros e kin ketin onopada en kupwurmahk.’” Tepiada nan 1919, Kristian keidi kan kin mwekid pahrekiong mahsen pwukat. Re kin koluhkihla arail sapwung kan oh nannanti endehr pwurehng kahmahmkihla arail pwoson de wawaila. Met ritingada elen ngehnin Koht en mweredi. Aramas koaros me men likweriong mwaren Siohwa oh pwe Koht en karonge anahne idawehn ahl wette.
10. (a) Dahkot koluhla mehlel? (b) Iaduwen Siohwa kin mwekidki koluhla mehlel?
10 Tamataman me, koluhla mehlel kin wia laudsang ihte en nda, “Mahk ohng ie.” Mehn Israel kan kin tehrpeseng arail likoun liki pwehn kasalehda uwen loal en arail pepehm. Ahpw Siohwa mahsanih: “Ohlahn mongiongamwail en kasalehda amwail nsensuwed; amwail tehrpeseng amwail likou kan sohte itar.” Koluhla mehlel kin kohsang nan mongiong, sang nan loaletail unsek. E kin pidada sohpeisang wiewia sapwung, duwen me kitail wadek nan Aiseia 55:7: “Aramas suwed kan en sohpeisang ar mour suwed, oh wekidala ar lamalam. Re en sohpeiong Kauno [Siohwa].” E kin pidada tateki dihp, duwehte me Sises wia. (Ipru 1:9) Eri, kitail en likih me Siohwa pahn mahkohng kitail dipatail kan sang ni poahsoan en meirong tomw pwehki Siohwa me “kupwurkalahngan oh diren mahk, e kin ketin kanengamah oh kupwurmahk.” E pahn pwungki atail kaudok, atail meirong en wahn sahpw ngehnin oh meirong en wain ni pali ngehn. E pahn karonge kitail ni ahnsou me kitail likweriong mware.—Soel 2:14.
11. Kaudok mehlel en mih iawasa nan atail mour?
11 Nan ah kapahrek pohl Dohl; Sises ketikihong kitail mehkot me kitail en tamataman, ni ah mahsanih: “Kumwail rapahki mahs Wehin Koht oh dahme e kin ketin kupwurki.” (Madiu 6:33) Kitail endehr kilangwohng atail kaudok nin duwen mehkot me sohte kesempwal, mehkot me kitail pahn mwomwehdahte wia pwehn kansenamwahuwih atail nsen mwakelekel. Papah Koht pahn wia mehkot me pahn keieu nan atail mour. Ihme kahrehda, ki Soel, Siohwa pousehla mahsanih: “Peuk sowi pohn Nahna Saion . . . kapokonepene aramas akan, kaunopadahng irail ehu wie lamalam sarawi, karehdo me mah kan; kapokonepene seri kan. Me ahpwtehn pwopwoudida kan pahn pil mweselsang nan imwarail kan oh kodohng wasaht.” (Soel 2:15, 16) E konehngte me ahpwtehn pwopwoudida kan en nsenohkihte emen emen ira. Ahpw pil ong ira, ren mwohneki papah Siohwa. Sohte mehkot me pahn mwowehla atail pokondohng rehn atail Koht, atail likweriong mware.
12. Kekeirada en dahieu me kitail kilang nan ripoht en Kataman pahr samwalahro?
12 Ni atail medemedewe met, kitail en tehk ehu nempe me Ripoht en Pahr en Kalohk en 1997 en Sounkadehdehn Siohwa kan kasalehda. Uwen keieun tohtohn sounkalohk en Wehio mihmi ni uwen meh 5,599,931—uhdahn pokon kalaimwun en sounkaping kan! Me iang towehda Katamano iei meh 14,322,226—mpen aramas 8,500,000 tohtohsang nempehn sounkalohk kan. Nempe wet kasalehda me pahn mie tohtohlahn irail sounkalohk kan. Pali moron en irail me 8,500,000 samwa ko kin ahnsouwet onop Paipel rehn Sounkadehdehn Siohwa kan nin duwen irail kan me perenki rong de seri kan me arail pahpa oh nohno papidais. Pali moron en irail pwukat kin iang towehda mihding me re ehdin iang. Arail iang mihding kin kihong Sounkadehdehn Siohwa kan ahnsou mwahu en esehla irail oh sewese irail en kekeirada. Eri, pil mie irail kan me kin towehda Katamano ehu ehu sounpahr oh ele kin towehda ekeite mihding kan, ahpw re sohte kekeirada ni pali ngehn. Ni mehlel, kitail kin kasamwo soangen aramas pwukat en iang towehda mihding kan. Ahpw kitail kin kangoangekin irail en doudouloale ni keneinei mahsen en kokohp kan en Soel oh ren pil tehk soangen kahk teikan me ren wiahda pwehn kadehdehda mwahu me Siohwa pahn karonge irail ni ahnsou me re likweriong mware.
13. Ma kitail tepiadahr likweriong mwaren Siohwa, pwukoah dahieu kitail ahneki ong mehteikan?
13 Wahnpoaron Pohl pil pwurehng kasalehda ehu iren likweriong mwaren Koht. Nan nah kisinlikou ong mehn Rom kan, e kin koasoia mahsen en kokohp kan en Soel: “Koaros me kin likweriong mwaren Kauno [Siohwa] pahn mourla.” Ih eri kawehwe: “A iaduwen arail pahn kak likweriong, ma re sohte pwoson? Oh iaduwen arail pahn kak pwoson, ma re sohte rong mahsenpe? Oh iaduwen arail kak rong, ma mahsenpe sohte pahn wiawiong irail?” (Rom 10:13, 14) Ei, irail me tohto kan me lau lel ahnsou wet saikinte esehla Siohwa anahne likweriong mware. Irail ko me esehier Siohwa ahneki pwukoah kaidehn ihte en kalohk ahpw pil en engiwohng met oh kihong aramas pwukat sawas wet.
Paradais en Ngehn Ehu
14, 15. Kapai dah kei sapwellimen Siohwa aramas kan kin paiekihda pwehki re kin likweriong mware ni ahl ehu me kin kaperenda ih?
14 Ih met lamalam en me keidi kan oh sihpw teikan, oh imwilahn met, Siohwa kin kapaiada irail. “Eri, Kauno [Siohwa] ahpw ketin kasalehda me e kupwurehla sapwellime sahpwo, oh pil ketin kupwurmahkohng sapwellime aramas akan.” (Soel 2:18) Nan pahr 1919, Siohwa kasalehda ah ngoangki oh poakohng sapwellime aramas kan ni ahnsou me e kapwureiraildo oh wahiraildohng nan sapwellime doadoahk en pali ngehn. Met uhdahn ehu paradais ni pali ngehn, me Soel kasalehda ni mahsen pwukat: “Kumwail mwetuwel kan, kumwail dehr masepwehk, ahpw kumwail peren oh nsenamwahu, pwehki mehkoaros me Kauno [Siohwa] wiahiongkumwailehr. Kumwail mahn akan, kumwail dehr masepwehk; pwe dihpw kan poh molomollahr; tuhke kan weuwa, oh diren pik oh kreip. Kumwail mehn Saion, kumwail nsenamwahula, kumwail perenkihda mehkan me Kauno, amwail Koht, ketin wiahiongkumwailehr. E ketin kamwerehdier keteu me konehng ni ahnsoun rahk; e pil ketin kamweredier keteu ni ahnsoun pou, oh pil ni ahnsoun karakar, duwehte mahs. Wasahn kamwakele wahnsahpw akan pahn direkihla wahnsahpw; pwoahr kan limwahn wasahn tiak kreip pahn direkihla wain oh lehn olip.”—Soel 2:21-24.
15 Ia uwen met wia kilel kaselel ehu! Mwenge siluh me keieu kesempwal nan mouren mehn Israel kin tohtohla—wahnsahpw, lehn olip, oh wain—iangahki mahn akan me pil tohtohla. Nan atail ahnsou mahsen en kokohp ko kin inenen pweida ni ahl ngehnin ehu. Siohwa ketikihong kitail mwengehn ngehn kan koaros me kitail anahne. Kitail koaros soh kin perenki soangen mwenge tohto pwukat sang rehn Koht? Ni mehlel, nin duwen me Malakai kohpada, atail Koht ‘pahn ritingadahng kumwail dipwisou kesempwal en nanleng oh kamwerehdiong kumwail soangen kamwahu kan ni uwe ieu me keieu laud.’—Malakai 3:10.
Imwin Koasoandi Ehu
16. (a) Dahme wudekidi en ngehnin Siohwa kin wehwehkihong nan atail ahnsou? (b) Dahme pahn wiawi ni ahnsou kohkohdo?
16 Mwurin ah kohpada duwen irair en paradais me sapwellimen Koht aramas ahneki, Soel kohpada duwen wudekidi en ngehnin Siohwa. Ni ahnsou me Piter koasoiahda kokohp wet ni Pendekos, e mahsanih me e pahn pweida ni “imwin rahn.” (Wiewia 2:17) Wudekidi en ngehnin Koht ahnsouwo kin wehwehki me imwin rahn akan tepiadahr ong koasoandi en mehkan en mehn Suhs. Wudekidi en ngehnin Koht pohn Israel en Koht nan pahr 1900 kan kin wehwehki me kitail momour ni imwin rahn en koasoandi en mehkan en sampah. Pwehki met, dahme pahn wiawi ni ahnsou kohkohdo? Kokohp en Soel pousehla oh padahkihong kitail: “I pahn kihong sampah oh pahnlahng ei kehkehlik kai duwen rahno; kamaramas pahn wiawi, kisiniei, oh ediniei laud, duwehte depwek kan. Ketipin pahn rotala, oh maram pahn weitahtahla duwehte nta mwohn rahn lapalap oh kamasepwehk wet en ketidohn Kauno [Siohwa].”—Soel 2:30, 31.
17, 18. (a) Rahn kamasepwehk dahieu en Siohwa me lelohng Serusalem? (b) Mehlel en rahn kamasepwehk en Siohwa me kohkohdo en kamwekid kitail en wia dahkot?
17 Nan pahr 66 C.E., mahsen en kokohp pwukat tepida mehlella nan Suda nin doken wiewia kan mwekimwekidwei ong pweidahn rahn kamasepwehk en Siohwa me pahn wiawi nan pahr 70 C.E. Ia uwen kamasepwehk en ahnsouwo en iang irail kan me sohte kin kawahuwih mwaren Siohwa! Rahnwet, wiewia kan me pil kamasepwehk duwehte met pil mihmi mwowe, ni ahnsou me koasoandi en mehkan koaros en sampah pahn ohla nin limen Siohwa. Ahpw mendahki met, pitla kak wiawi. Kokohpo pousehla mahsanih: “Ahpw irail koaros me pahn peki sawas sang rehn Kauno [Siohwa] pahn mourla. Nin duwen me Kauno [Siohwa] mahsanih, ‘Ekei pahn pitla nan Serusalem; irail kan me I piladahr pahn mourla.’” (Soel 2:32) Sounkadehdehn Siohwa kan kin inenen kalahnganki en ese mwaren Siohwa, oh re koapworopworki unsek me e pahn komourirailla ni ahnsou me re likweriong ih.
18 Ahpw, dahme pahn wiawi ni ahnsou me rahn lapalap oh lingan en Siohwa leledohng sampah wet? Kitail pahn koasoia met ni kaimwseklahn artikel en onop.
Komw Tamataman?
◻ Iahd me Siohwa tepin wudekidi ngeni pohn sapwellime aramas kan?
◻ Ia ekei soahng kan me pidada likweriong mwaren Siohwa?
◻ Iahd me sapwellimen Siohwa rahn lapalap oh lingan lelohng Israel en uduk?
◻ Iaduwen Siohwa kin kapaiada irail ko me kin likweriong mware rahnwet?
[Kilel nan pali 22]
Wehi kapw ehu ipwidi nan Pendekos 33 C.E.
Ni tepin pahr en 1900 kan, Siohwa pil pwurehng wudekidi ngeni pohn sapwellime aramas kan ong ni pweidahn Soel 2:28, 29
[Kilel nan pali 24]
Aramas kan pahn ale sawas en likweriong mwaren Siohwa