Serusalem—E Wia ‘Kaperenpomw Me Keieu Laud’?
“Ma I sohla pahn wiahkin uhk kaperenpei me keieu laud, loweiet en sohla kak koul.”—MELKAHKA 137:6.
1. Lamalam dahieu me mehn Suhs tohto me kalipilipla kin ahneki ong sapwellimen Koht kahnimw pilipilo?
KERENIONGEHR sounpar isihsek dower powe sang ahnsouwo me tepin mehn Israel kan me kalipilipila pwurelahng Serusalem nan pahr 537 B.C.E. Sapwellimen Koht tehnpaso onohn sapahldahr, ahpw kahnimwo ohlahte. Nindoken met, dih kapw ehu tikida nan ahr kalipilipila. Ni mehlel tohtohn irail kin ahneki pepehmohte me sounmelkahkao ahneki me koulki: “Serusalem, ma I manokeiukala pehi kat en sohla kak kesengki arp!” (Melkahka 137:5) Ekei wia laud sang ihte tamanda Serusalem; re kadehdehda sang ni ahr wiewia me e kin wia “kaperenpahr me keieu laud.”—Melkahka 137:6.
2. Ihs Esra, oh iaduwen e ale kapai?
2 Karasepe ehu, tehk duwen samworo Esra. Pil mwohn e pwurelahng uhdakeo, e kin idipek ong mehkan me pid kaudok mwakelekel nan Serusalem. (Esra 7:6, 10) Esra ale kapai tohto pwehki met. Siohwa Koht kamwekidih mohngiong en Nanmwarki en Persia en mweidohng Esra kapai en kahluwa pil ehu pwihn en irail me kalipilipila kan me pwurodohng Serusalem. Pil ehu, nanmwarkio ketikihong irail sawas laud en kohl oh silper “pwehn kalinganada tehnpas en Siohwa.”—Esra 7:21-27.
3. Iaduwen Nehmaia kasalehda me e kin keieu nsenohki Serusalem?
3 Mpen sounpar 12 mwuri, mie pil emen mehn Suhs me wiahda mehkot pwung—Nehmaia. E kin papah nan tehnpas en mehn Persia kan nan Susa. E ahneki pwukoah ileile ehu nin duwen sounkohwahn wain en Nanmwarki Ardaserksihs, ahpw met kaidehn “mehn kaperenpen” Nehmaia. Ni mehlel, e men kohla oh pwurehng kauwada sapahl Serusalem. Erein sounpwong tohto Nehmaia kin kapakapki duwen met, oh Siohwa Koht ketin kapaiahda ih pwehki e kin wia met. Ni ahnsou me e esehda dahme Nehmaia pwunodki, nanmwarki en Persia ketikihong ih karis en sounpei kan oh kisinlikou kan me kamanahiong ih en pwurehng kauwada sapahl Serusalem.—Nehmaia 1:1–2:9.
4. Iaduwen atail kak kasalehda me kaudok en Siohwa kin keieu kaperen sang soahng koaros me kitail kin perenki?
4 Ni soh peikasal, Esra, Nehmaia, oh mehn Suhs tohto kan me kin miniminiong ira kin kadehdehda me sapwellimen Siohwa kaudok, me poahsoanda nan Serusalem, me keieu kesempwal sang soahng koaros—me e wia mehn ‘kaperenparail me keieu laud,’ laud sang soahng teikan me re pahn perenkihda. Ia uwen kangoang me soahngen aramas pwukat kin wia ong koaros nan rahnwet me kin kilangwohng Siohwa, sapwellime kaudok, oh sapwellime pwihn me kin mwekidiki ngehn ni ahlohte! Met pil duwehte omw lamalam? Komw kin kasalehda sang ni omw dadaur doadoahk en Koht me mehn kaperenpomw iei kapai en kaudokong Siohwa ni omw iang sapwellime aramas lelepek kan? (2 Piter 3:11) Pwehn pil ale mehn kangoang laud sang met, kitail en tehkpene imwila mwahu en ahn Esra seiloaklahng Serusalem.
Kapai kan oh Pwukoah kan
5. Kapai tohto dah kei kohieng tohn Suda ni mwein Esra?
5 Pwihn en irail mpen 6,000 me kalipilipila me iang Esra pwurala wahdo sawas kan en kohl oh silper ong sapwellimen Siohwa tehnpas. Tohtohn uwen sawas pwukat mihmi ni mpen tala en ahnsouwet rar pak 35. Met kin tohtohsang pahn pak isuh kohl kan oh silper kan me tepin irail kan me kalipilipila wahdo. Ia uwen tohn Serusalem oh Suda kin kalahngan ong Siohwa pwehki arail alehdi utuht pwukat koaros en aramas oh kepwe kan! Ahpw kapai tohto pwukat sang rehn Koht kin pil wahdo pwukoah kan.—Luk 12:48.
6. Dahme Esra diarada nan uhdake, oh iaduwen e mwekidki met?
6 Ni ahnsou mwadang Esra diarada me mehn Suhs tohto, iangahki ekei samworo kan oh me mah kan, kin kauwehla Kosonned en Koht ni ahr kin pwoudkihda lih mehn liki kan. (Deuderonomi 7:3, 4) Ni pwung, e inenen nsensuwedkihla arail kauwehla sapwellimen Koht inoun Kosonned wet. “Ni ei rongada duwen met, I ahpw tehrpeseng ei likou kan pwehki ei nsensuwed, . . . oh ngehi mwohndi nan ei pahtou laud.” (Esra 9:3) Eri, ni en mehn Israel kan pokonpene, Esra kasalehda audepen mohngiongi ni ah kapakap ong Siohwa. Ni ahnsou me aramas kan koaros rongorong met, Esra kousapahlihada sapeik me mehn Israel ko wiahda mahso oh sapwellimen Koht kehkehlik ong dahme pahn wiawi ma re pwoudkihda tohn peiken kan en sahpwo. E kaimwsekihla: “Maing Kauno [“Siohwa,” New World Translation], Koht en Israel, komwi me pwung, ahpw komwi ketin mweidohng se en mourla. Se patohwan sakarkihda dipat akan mwohn silangomwi; se sohte tungoalenki pwung en patohdo mwohn silangmwi.”—Esra 9:14, 15.
7. (a) Mehn kalimeng mwahu dahieu Esra wiahda nan ah wiewia ong irail kan me wiahda dihp? (b) Ia lamalam en me dipada kan ni mwein Esra?
7 Esra doadoahngki lepin lokaiao “se.” Ehi, e kapataiong pein ih loale, mendahki e sohte iang wiahda dihp. En Esra nsensuwed laud iangahki ah kapakap karakarahk lel mohngiong en aramas kan oh kamwekid irail ong wiewia kan me kasalehda ahr koluhla. Re pein koasoanehdi dahme pahn kapwungala kahpwalo, mendahki ma e kamedek ong irail—koaros me kauwehla Kosonned en Koht pahn kapwurehla arail pwoud mehn liki kan ong nan uhdakerail kan, iangahki seri kan me ipwidiong irail. Esra pwungki koasoandi wet oh kangoangehkin irail me dipada kan en peikiong koasoandi wet. Ki manaman me nanmwarki en Persia kihong, Esra ahneki pwung en kemehla irail ko koaros me kin kauwehla kosonned de en kalipilipirailla sang Serusalem oh Suda. (Esra 7:12, 26) Ahpw mwomwen e sohte pahn anahne wia soahng wet. “Aramas ako eri werida sapeng,” patohwan, “Se pahn kapwaiada mehkoaros me komwi mahsanih.” Oh pil ehu, re wehkada: “Me ngeder reht me iang pid dihp wet.” (Esra 10:11-13) Esra irelaud 10 kin keirekihdi eden ohl 111 ko me kapwaiada koasoandi wet ni arail kadarewei arail pwoud mehn liki kan iangahki seri kan me ipwidiong irail.
8. Dahme kahrehda wiewia wet en kadarewei arail pwoud lih en liki kan kin wia mehkot me pahn mwahu ong tohnsampah koaros?
8 Kaidehn mehn Israel kante ahpw pil tohnsampah koaros anahne en nsenohki wiewia wet. Ma sohte mehkot me wiawi pwehn kapwungala ire wet, mehn Israel kan pahn duwehla wehi kan me kapilirailpene. Ni ahl wet, lain en kadaudok en Kadaudok Inouda me pahn kapaiada tohnsampah koaros pahn saminla. (Senesis 3:15; 22:18) E pahn apwal en kadehdehda ihs Kadaudok Inouda nin duwen kadaudok en Nanmwarki Depit en keinek en Suda. Mpen sounpar 12 mwuri, ire kesempwal wet pil pwurehng pwarada ni ahnsou me “mehn Israel kan katohreirailasangehr mehn liki kan.”—Nehmaia 9:1, 2; 10:29, 30.
9. Kaweid mwahu dahieu Paipel kin kihda ong Kristian kan me pwoudki irail me soh pwoson kan?
9 Dahme sapwellimen Siohwa ladu kan nan rahnwet kak sukuhlkihsang ire wet? Kristian kan sohte mihmi pahn inoun Kosonnedo. (2 Korint 3:14) Ahpw, re kin peikiong “kosonned en Krais.” (Kalesia 6:2) Ihme karehda, emen Kristian me pwoudkihda emen me soh pwoson pahn peikiong kaweid en Pohl: “Ma ohl souleng men pwoudkidahr lih emen me sohte eh pwoson, liho ahpw inoukihda me e pahn werekiong ohlo erein eh mour, ohlo sohte pahn mweisang liho.” (1 Korint 7:12) Kristian kan me pwoudki irail kan me sohte pwoson ahneki pwukoah nin duwen Pwuhk Sarawi en nantiong pwe arail pwopwoud en pweida mwahu. (1 Piter 3:1, 2) Peikiong kaweid kaselel wet kin kalap imwila mwahu pwe arail werek me soh pwosono en kin diarada padahk mehlel. Ekei kin pil wiahla Kristian papidais lelepek kei.—1 Korint 7:16.
10. Mehn kasukuhl dahieu Kristian kan kak sukuhlkihsang ohlen Israel 111 ko me kadarewei arail pwoud mehn liki kan?
10 Ahpw, irair en mehn Israel kan me kadarewei arail pwoud mehn liki kan kin wia mehn kasukuhl mwahu ehu ong Kristian kiripw kan. Kristian kiripw pwukat en dehr iang mehn liki kan me soh pwoson dene ren pwoudkihda. Liksang soahngen ehupene pwukat ele pahn apwal, de pil kamedek, ahpw e wia ahl me keieu mwahu pwe Koht en kaukaule kapaiada aramaso. Kaweid kohieng Kristian kan: “Eri, kumwail dehr kapahrek kumwail ong me seupwoson akan ni amwail doadoahk kan, pwe met sohte kak wiawi.” (2 Korint 6:14) Emen Kristian kiripw me men pwopwoudida anahne en pilahni pwoudki emen ienge Kristian me pwoson mehlel.—1 Korint 7:39.
11. Duwehte ohlen Israel kan, iaduwen atail kak kasongosong ong dahme kitail kin perenki?
11 Pil ni ahl tohto teikan, ni ahnsou me kaweid kin kohieng Kristian kan pwehki arail wiewia kan sohte pwung ong Pwuhk Sarawi, re kin wiahda wekidekla kan. (Kalesia 6:1) Ekei ahnsou, makasihn wet kin kadehdehda wiewia kan me sohte pwung ong Pwuhk Sarawi me kakete kahrehong emen en sohla warohng iang kisehn sapwellimen Koht pwihn. Karasepe ehu, nan 1973, sapwellimen Siohwa aramas kan wehwehkihda mwahu me doadoahngki wini en kasahliel kan oh simwoak sika kin wia dihp toutou kei. Pwehn kekeidte nan elen Koht, kitail anahne en “kamwakeleikitailsang mehkoaros me kin kasaminehla paliwar oh pali ngehn.” (2 Korint 7:1) Me tohto kapwaiada nan mohngiongarail soahngen kaweid en Paipel wet; re mendahkihla ma re soumwahukihda arail uhdisang doadoahngki wini suwed kan de simwoak pwe ren kak wiahte kisehn sapwellimen Koht aramas mwakelekel kan. Kaweid en Pwuhk Sarawi sansal kan kin pil kohda me pid wendipene, likou, kapwat, oh pilipil pwung en doadoahk en mwohni, mehn kamweit kan, oh keseng kan. Mendahki ia soahngen mouren kosonned en Pwuhk Sarawi kan me kin kohieng kitail, kitail en men “kapwungala atail lamalam,” duwehte ohlen Israel 111 ko. (2 Korint 13:11, NW) Met pahn kasalehda me kapai en kaudokiong Siohwa ni atail werekiong sapwellime aramas sarawi kan kin wia ‘kaperenpatail me keieu laud.’
12. Dahme wiawi nan pahr 455 B.C.E.?
12 Mwurin ah ripohtki wiewiao me pid en mehn Israel kan arail pwoud lih mehn liki kan, Paipel sohte koasoia dahme wiawi nan Serusalem sounpar 12 mwurin met. Ni mehlel, mehn mpe ong mehn Israel kan kalaudehla arail kailongki mehn Israel pwehki mehn Israel kan katokehdi inoun pwopwoud tohto nanpwungarail. Nan pahr 455 B.C.E., Nehmaia pwurala nan Serusalem iangahki lapalap en sounpei kei. E pilipildahr en wia kepina en Suda oh wahdo kisinlikoun kamanaman sang rehn nanmwarki en Persia me kihong ih pwung en pwurehng kauwada sapahl kahnimwo.—Nehmaia 2:9, 10; 5:14.
Uhwong kan Sang Mehn Mperail Peirin kan
13. Lamalam dahieu mehn mpen mehn Israel kan me kin kaudok likamw kasalehda, oh iaduwen Nehmaia mwekidki met?
13 Mehn mperail kan me kin kaudok likamw kin uhwong karepen en Nehmaia patohla Serusalem. Arail kaun akan kin kamasangki ih ni arail kin kalelepek: “Kumwail men uhwong nanmwarki lapalapo?” Kasalehda ah pwoson Siohwa, Nehmaia sapengki: “Koht en Nanleng pahn ketin kupwurei kiht. Kiht me sapwellime ladu, oh se pahn tapihadahr doadoahk en onohnsapahlet. A kumwail, sohte amwail mehkot nan Serusalem. Sohte pwaisamwail wasaht, oh sohte mehkot kumwail kak kosehong kumwail.” (Nehmaia 2:19, 20) Ni ahnsou me kehlo tepiada onohn sapahlda, imwintihti kohte kepitkin irail koasoia: ‘Dahme mehn Suhs paisuwed pwukan lemeleme re en wia? Pala re kakete wiahda ihmw takai sang ni koasoakoasoak en ihmw me wialahr pehs? Pwe kidi en wel tehmen kak karangkepeseng.’ Nehmaia sohte sapeng lokaia pwukat, ahpw e kapakapki: “Maing Koht, komw ketin mahsanih duwen ar kaukauwei kiht. Ar lokaia kepweikeng kan en kohdiong pohn moangarail kan.” (Nehmaia 4:2-4) Nehmaia kin kaukaule wiahda mehn kahlemeng mwahu en likih Siohwa!—Nehmaia 6:14; 13:14.
14, 15. (a) Iaduwen Nehmaia apwalihala kamasak en pei kan sang ahr imwintihti kan? (b) Iaduwen Sounkadehdehn Siohwa kan kin kak pouslahte wia arail doadoahk en kokou ni pali ngehn mendahki uhwong kehlail kan?
14 Pwehn kapwaiada arail pwukoah kesempwal en kalohk, Sounkadehdehn Siohwa kan nan rahnwet kin pil likih Siohwa. Sounuhwong kan kin song en kauhdi doadoahk wet ni ahr kin kapit. Ekei pak, aramas akan me kin perenki rongen Wehio kin sohla perenki pwehki re sohte kak dadaur pahn kapailok kan. Ma kapailok kan sohte kin doadoahk, sounuhwong kan kin kak lingeringerda oh uhd kin peiong Sounkadehde kan. Ih met me wiawihong sounkou kan en kelen Serusalem. Ahpw Nehmaia sohte masakada met. E kihong sounkou kehlo dipwisoun mahwen kan pwe ren kak pelianki uhwong kan sang imwintihti kan oh e kakehlailla arail pwoson ni ah mahsanih: “Kumwail dehpa masak atail imwintihti kan. Kumwail tamanda duwen roson oh lemmwin Kauno [“Siohwa,” NW], oh kumwail mahwenki kehlail riamwail mehn Suhs akan, noumwail seri kan, amwail pwoud kan, oh sapwamwail kan.”—Nehmaia 4:13, 14.
15 Duwehte ni mwein Nehmaia, Sounkadehdehn Siohwa kan kin onopada mwahu pwehn kaukaule wia arail doadoahk en kokou ni pali ngehn mendahki uhwong kehlail kan. “Ladu lelepek oh loalokong” kin ketikihda mwengehn kakehle pali ngehn, me kin sewese pwehn mie wahn en sapwellimen Koht aramas kan ahr doadoahk nan wasa kan me doadoahko kin keinepwdi. (Madiu 24:45, NW) Pwehki met, Siohwa kin kaukaule kapaiada sapwellime aramas kan ni ah kin sewese doadoahko en kekeirada nan sampah pwon.—Aiseia 60:22.
Kahpwal kan Loale
16. Kahpwal en loale dah kei kin kauwehla ngehnin irail sounkou kan en kelen Serusalem?
16 Nindoken kokousapahl en kelen Serusalem ah wiewiawi oh kehlo ileilehla, doadoahko eri apwalla. Iei ahnsouwo me kahpwal ehu sansalda me kin kauwe ngehnin irail sounkou kan me nannanti. Pwehki mwenge ah malaulaula, ekei mehn Suhs kan diarada me e apwal en kamwenge arail peneinei oh pwain taksis ong wehin Persia. Mehn Suhs kepwehpwe kan mweidong irail en pweipwandki mwenge oh mwohni. Ahpw, mehn Israel semwehmwe kan anahne kihong me re pweipwandong sapwarail kan oh neirail seri kan pwehn wia mehn kamehlele me re pahn pwainla mwohni me re pweipwandki iangahki wihn en mwohnio, mendahki met kin uhwong Kosonned en Koht. (Eksodus 22:25; Lipai 25:35-37; Nehmaia 4:6, 10; 5:1-5) Ahnsouwet irail ko me re pweipwandong kin kamasangkin irail me re pahn kihsang sapwarail oh idingkin irail en netikihla neirail seri kan duwehte lidu kan. Nehmaia lingeringerkihda lamalam sempoak oh roporop wet. E mwadangete kapwungala ire wet pwe kapai en Siohwa en kaukaulehte ieiang doadoahk en kokousapahl kelen Serusalem.
17. Dahme Nehmaia wia pwe Siohwa en pouslahte kapaiada doadoahk en kokouwo, oh ia imwilahn met?
17 “Pokon kalaimwun ehu” eri koasoansoandi, oh Nehmaia ni sansal kasalehong mehn Israel kepwehpwe kan me Siohwa ketin kupwursuwedki dahme re wiadahr. I eri pekih rehn me dipada kan, iangahki ekei samworo kan, en kapwurehla wihn en mwohni kan koaros me re alehsang rehn iengerail me semwehmwe kan oh ren kapwurehla sahpw akan me ni ahl en uhwong kosonned re kihsang rehn irail ko me sohte kak pwain wihn en mwohni me re pweipwandki. Me dipada kan koasoia: “Se pahn kapwaiada dahme komwi mahsanih. Se pahn kapwurehla dahme arail oh solahr ale arail pweipwand kan.” Koasoi pwukat kaidehn lokaia mwahl kei, pwe Paipel ripohtki me “aramas kan eri kapwaiada mahsen kan [en Nehmaia].” Oh pokono koaros kapinga Siohwa.—Nehmaia 5:7-13.
18. Wiewia dahieu Sounkadehdehn Siohwa kan kin ndandkihla?
18 Iaduwen nan atail ahnsou? Sounkadehdehn Siohwa kan sohte kin isankihla mehteikan ni elen roporop, ahpw re kin ndandki arail wiewia kadek ong iengerail me pwoson kan oh ong mehteikan me kin lelohng apwal. Duwehte ni mwein Nehmaia, met kin imwikihla kasalepen kaping tohto ong Siohwa. Ahpw, ni ahnsouwohte, “ladu lelepek oh loalokong” kin diarada me e konehng en kihda kaweid en Pwuhk Sarawi kan me pid irair kan en pisnes oh duwen anahnepen en liksang isanekihla mehteikan ni elen roporop. Nan ekei sahpw e wia tiahk ehu en pekih pweinen liho me pahn pwopwoudla daulihla dahme konehng, ahpw Paipel ni sansal kehkehlingki me aramas noahrok kan oh irail kan me kin kihsang en mehteikan kepwe kan ni wiepe mwersuwed kan sohte pahn iang sohsohki Wehin Koht. (1 Korint 6:9, 10) En Kristian tohto arail kin peikiong soahngen kaweid pwukat kin katamando duwen iaduwen mehn Suhs ako wehwehkihda duwen dipan en isanekihla riarail Kristian semwehwe kan ni elen roporop.
Kelen Serusalem Kaneknekla
19, 20. (a) Iaduwen sounuhwong kan mwekidki kanekneklahn kelen Serusalem? (b) Kana dahieu Sounkadehdehn Siohwa kan kin lelohng nan sahpw tohto?
19 Mendahki uhwong kan koaros, doadoahk en kelen Serusalem kaneknekla nan erein rahn 52. Iaduwen met kamwekidada irail sounuhwong kan? Nehmaia mahsanih: “Ni at imwintihti kan me kapilkitpene ar rongada met, re esehda me re nameneklahr, pwehki aramas koaros ese me doadoahko nekila sang ni sapwellimen Koht sawas.”—Nehmaia 6:16.
20 Nan rahnwet, uhwong kan sang rehn imwintihti kan kin pouslahte wiawihong sapwellimen Koht doadoahko ni soangsoang ahl akan oh nan sahpw kan. Ahpw, aramas rar kan kilangehr duwen soh katepen uhwong Sounkadehde kan en Siohwa. Karasepe ehu, tehk duwen songosong kan me wiawi mahso pwehn kauhdi doadoahk en kalohk nan Nazi Sehmen, oh Palimesehn Iurop, oh sahpw tohto kan nan Aperika. Songosong pwukat koaros sohte kin pweida, oh aramas tohto ahnsouwet esedahr me ‘doadoahko nekila sang ni sapwellimen Koht sawas.’ Ia uwen met kin wia kating ehu ong irail me lelepek kan me wereilahr nan padahk mehlel nan sahpw pwukat me kin wiahkihla kaudok en Siohwa ‘kaperenparail me keieu laud’!
21. Wiewia kesempwal dah kei me kitail pahn tehkpene nan artikel en mwuri?
21 Nan artikel en mwuri, kitail pahn kousapahlih mehkan kan me wiawi lau lel isimwas kaperen en kelen Seruslem me onohndahro. Kitail pahn pil tehk duwen iaduwen kanekneklahn kahnimw ehu me lingan sang kahnimw wet ong katingpen tohnsampah koaros kerendohr.
Komw Tamanda?
◻ Iaduwen Esra oh mehteikan perenkihda Serusalem?
◻ Sapwung dah kei Esra oh Nehmaia sewese me tohto en kapwungala?
◻ Mehn kasukuhl dahkei komw kak sukuhlkihsang wiewia pwukat me pid Esra oh Nehmaia?
[Kilel nan pali 11]
Nehmaia kin keieu nsenohki Serusalem, ahpw kaidehn ah doadoahk ileile nan Susa
[Kilel kan nan pali 12, 13]
Duwehte Nehmaia, kitail anahne kapakapki sapwellimen Siohwa kaweid oh kehl pwe kitail en wonoweite nan atail pwukoah kesempwal en kalohk