Paipel Kin Sapengla Peidek Kesempwal kan en Atail Ahnsou
MIE katepen Paipel rahnwet? Pwe pasepengpen peideko en ehi, ni mehlel, pwuhk en mahs wet pahn kihong irail ko me kin wadek pwuhk wet kaweid kan me pid oaralap kan en ahnsouwet oh oaralap kan me mie katepe. Paipel kin kihda kaweid katapan kan me pid oaralap kan me kin kesempwal nan sampah rahnwet?
Kitail en kilang ire kapw riau. Ni atail wia met, kitail pahn kasawih dahme Paipel kin koasoiahki ire pwukat.
Dahme Kahrehda Koht Mweidohng Aramas en Lokolok?
Pwehki irair kan nan sampah rahnwet, ehu peidek me aramas kalapw wia iei: Dahme kahrehda Koht mweidohng aramas kan me sohte kin wiahda sapwung en lokolok? Peidek wet me konehng, pwehki aramas tohto kin lelohng wiewiahn pei, mwersuwed, kamakamlahn keinek kan, apwal me kin lelohng pein emen, oh pil soahng teikan me duwehte met.
Karasepe ehu, nan June en 1998, ehu train loiohng ehu piris ni paliepeng en Sehmen, oh kemehla tohtohsang aramas epwiki me iang traino. Pil irail toahkte saman kan oh sounkakun kisiniei kan me apwaliala me ohla kan oh me mehla kan kin nsensuwedkihla tohtohn aramas me mehla. Emen bishop en pelien lamalam en Evangelical Church kalelapak: “Maing Koht, dahme kahrehda soahng pwukat kin wiawihki?” Pein bishopo sehse pasepengpen peideko.
Ni ahnsou me aramas akan me sohte kin wiahda sapwung kin lelohng lokolok oh kahrepen met sohte kin kawehwehong irail, ekei pak, re kin ahnekihla kailok. Paipel kak sawas wasaht, pwehki e kin kawehwehda ia kahrepe aramas akan me sohte kin wiahda sapwung kin loi ohng me suwed oh alehdi lokolok kan.
Ni ahnsou me Siohwa Koht kapikada sampah oh mehkoaros powe, e sohte ketin kupwurki me tohnsampah en apwalkihla wiewia suwed kan oh lelohng lokolok. Iaduwen atail kak wehwehki duwen met? Pwehki ni ahnsou me e ketin kanekehla sapwellime kapikipik kan, “Koht mwahngih mehkoaros me e ketin wiahda oh, kilang! e inenen mwahu.” (Senesis 1:31, New World Translation) Pein kalelapak rehmw, ‘Ma I kilangada mehkot suwed, I pahn kak nda me e “inenen mwahu”?’ Ni mehlel, soh! Ni ahlohte, ni ahnsou me Koht mahsanih me mehkoaros me “inenen mwahu,” sohte wiewiahn mwersuwed pohn sampah. Eri iahd oh iaduwen me suwed tepida?
Mwurinte kapikipikdahn tepin atail pahpa oh nohno, Adam oh Ihp, emen ngehn soh sansal pwarohng liho oh pelianda sapwellimen Siohwa pwung oh pwungen sapwellime kaunda unsek en lahng oh sampah. (Senesis 3:1-5) Ngehn menet, Sehdan me Tepil, mwuri, kin kose me dene aramas sohte pahn kak lelepek ong Koht pahn kasongosong kan. (Sohp 2:1-5) Iaduwen Siohwa mwekidiki irair wet? E mweidohng ahnsou laud pwehn sansalda me aramas sohte kak pweida ni arail kaweid arail kahk kan ni ahr pahn uhtohr sang ih. (Seremaia 10:23) Ni ahnsou me kapikipik kan kin uhwong sapwellimen Koht kosonned kan oh mouren kosonned kan, imwilahn met iei dihp, me kin wahdo irair kamedek kan. (Eklesiasdes 8:9; 1 Sohn 3:4) Ahpw mendahki irair suwed pwukat, Siohwa mwahngih me ekei aramas akan pahn kolokolte arail lelepek ong ih.
Sangete pelian kansensuwedo nan Ihden, mpen sounpar 6,000 dower powe. Met me nohn reirei? Siohwa kakete kasohrala Sehdan oh irail kan me kin utung ih sounpar epwiki kei samwalahro. Ahpw e sohte pahn mwahu en awih lao peikasal koaros me pid sapwellimen Siohwa pwung en kaunda lahng oh sampah oh lelepek en aramas ong ih pahn kohsang douluhl? E soh mehlel me koasoandi en palien mwoalen kopwung en ahnsouwet pahn doadoahngki sounpar tohto pwehn kadehdehda ihs me mehlel oh ihs me likamw nan kopwung?
Pwehki kesempwalpen ire kan me pid Siohwa oh tohnsampah—kaunda unsek en lahng oh sampah oh lelepek en aramas—ia uwen erpit en Koht ah ketin mweidohng ahnsou en daulih! Ahnsouwet, kitail kilang ni sansal dahme kin wiawi ni ahnsou me aramas kin pohnsowehla sapwellimen Koht kosonned kan oh pein kaunda arail wiewia kan. Imwilahn met iei wiewia suwed wasa koaros. Oh ih kahrepe wet me aramas tohto me sohte kin wiahda sapwung kin lelohng lokolok rahnwet.
Ahpw, e kaperen pwe, Mahsen en Koht kasalehda me suwed kan sohte pahn mihmi kohkohlahte. Ni mehlel, ni ahnsou keren, Siohwa pahn kihsang me suwed oh irail kan me kin kahrehda me suwed pwukat. Lepin Padahk 2:22 mahsanih: “Ahpw Koht pahn ketin koakoahksang aramas suwed kan nan sahpwo oh usadahsang me dipan akan rasehng dihpw eh kin usuhsdahsang nan pwehl.” Ni pali teio, irail ko me kin lelepek ong Koht kak kilangwohng ahnsou ehu, ahnsou wet oh ahnsou keren kohkohdo, ni ahnsou me “mehla solahr pahn wiawi, solahr mwahiei, solahr nsensuwed, solahr medek.”—Kaudiahl 21:4.
Eri, ihme, Paipel kawehwehda ni sansal dahme kahrehda irail kan me sohte kin wiahda sapwung kin lelohng kalokolok kan. E pil kamehleleiong kitail me me suwed kan oh lokolok pahn ahnsou keren sohla wiawi. Ahpw, ni atail kin lelohng kahpwal kan en ahnsouwet, kitail anahne pasepengpen ehu peidek kesempwal.
Ia Kahrepen Mour?
Ele ahnsouwet laud sang ahnsou teikan nan poadoapoad en aramas, aramas kin songosong en rapahkihda ia wehwehn mour. Me tohto kin kalelapak pein rehrail, ‘Ia kahrepen ai momour? Ia wehwehn ahi mour?’ Soangsoangen irair kan me re mihla pahn me kin kamwekidada ren wia peidek pwukat.
Mouren en emen ele kin ohkihla mehkot kansensuwed me kin lelohng ih. Karasepe ehu, nan tepin 1998, emen kisin serepein me mahki sounpar 12 me kin koukousoan nan Bavaria, Sehmen pirapala oh kamakamala. Sounpar ehu mwuri, ah nohno wehkada me ehuehu rahn e kin raparapahki kahrepen mour—ahpw e sohte kak diarada. Ekei me pwulopwul kan kin pil mwekidiki en medemedewe ia wehwehn mour. Re kin rapahki meleilei, kaitar, oh pepehm me re iang pwihn ehu de emen, ahpw re kin nsensuwedla pwehki mwalaun oh mwersuwed me paraparala wasa koaros. Meteikan kin audehkihda arail mour doadoahk en mwohni, ahpw re diarada me manaman, ndand, oh kepwe kan sohte kak kaitarala ineng en loalerail en rapahkihda kahrepen arail momour.
Mendahki ia kahrepen kan me kin kamwekid emen en peideki ia kahrepen mour, peidek wet warohng pasepeng me kesempwal oh pwung. Pil pwurehng, Paipel kak sapengla. E kasalehda Siohwa me iei emen Koht en kupwur, emen me sapwellimaniki kahrepe mehlel kan ong mehkoaros me e ketin wiahda. Kitail kalelapak, ‘Komw kak kauwada ihmw ehu ni soh kahrepe? Uhdahn soh, pwehki komw anahne mwohni laud oh sounpwong tohto de sounpar tohto pwehn kauwada ihmw ehu. Ke kin kauwada ihmw ehu pwe kowe de emen tohrohr en kak kousoanla loale. Met pil kin kadoadoahkohng Siohwa. E kapikada sampah oh mour koaros powe pwehki kahrepe ehu. (Pil tehk Ipru 3:4) Ia kupwuren Koht ong sampah?
Kokohp en Aiseia kasalehda me Siohwa iei “Koht mehlel, me ketin wiahda oh kapikada sampah.” Mehlel, e “ketin wiahda oh kapikada sampah—e ketin wiahda teng oh poatopoat. E sohte ketin wiahda ni mwomwen sapwtehn ehu, ahpw ni mwomwen wasa mwahu ong aramas en kousoan ie.” (Aiseia 45:18) Ehi, sangete ni ahnsou me sampah kapikipikda, iei kupwuren Siohwa me aramas en kousoanla loale. Melkahka 115:16 mahsanih: “Kauno [“Siohwa,” NW] kelehpw me ketin sapwellimaneki nanleng, a sampah e ketikihong aramas akan.” Ihme kahrehda, Paipel kasalehda me Siohwa kapikada sampah pwe aramas peik kan en kousoanla loale, irail akan me pahn apwaliala sampah.—Senesis 1:27, 28.
Pelian me Adam oh Ihp wiahda kahrehong Siohwa en wekidala kupwure? Soh. Iaduwen atail ese me met mehlel? Eri, tehk irewet: Paipel ntingdi sounpar kid kei mwurin uhwongo me wiawihda nan Ihden. Ma Koht kesehla dahme e kupwurehda nin tepio, dahme kahrehda E sohte kilelehdi met nan Paipel? E sansal me kupwuren Koht ong sampah oh tohnsampah sohte wekila.
Me laud sang met, kupwuren Siohwa sohte kin sapwungala. Ki Aiseia, Koht ketikihda mehn kamehlel wet: “Ei mahsen kin rasehng sinoh oh keteu me kin mweredi sang pahnlahng pwehn kalamwurih sampah. E kin kawosehda oh kakairada wahnsahpw, oh pil kin kihong aramas werentuhke mehn poad oh kisin tungoal akan mehn tungoal. Ih pil duwen mahsen me I kin kapwilewei—e pahn kin kapwaiada audepen kupwurei koaros; e pahn kin kapwaiada mehkoaros me I anahne en pweida.”—Aiseia 55:10, 11.
Dahme Koht Kupwurki Kitail en Wia
Eri, e sansal me kitail kak likih pweidahn kupwuren Koht me sampah pahn audaudkihda aramas peik kan. Ma kitail men iang irail ko me paiekihda mour kohkohlahte nan sampah, kitail anahne kapwaiada dahme Nanmwarki loalokong Solomon mahsanih: “Lemmwiki Koht, oh kapwaiada sapwellime mahsen, pwehki ih kahrepe wet me aramas kapikipikihda.”—Eklesiasdes 12:13; Sohn 17:3.
Mour pahrekiong kupwuren Siohwa ong tohnsampah kin wehwehki en esehla Koht mehlelo oh kapwaiada sapwellimen kupwur kan me kileledi nan Pwuhk Sarawi. Ma kitail pahn wia met ahnsouwet, kitail kak ahneki koapworopwor en mour soutuk nan paradais sampah, wasa me kitail sohte pahn uhdisang atail sukusukuhlki duwen soahng kapw kan duwen Koht oh sapwellime kapikipik kaselel kan. (Luk 23:43) Ia uwen met wia koapworopwor kaselel ehu!
Me tohto me kin rapahki kahrepen mour kin sohpeilahng Paipel oh diarada nsenamwahu mehlel ahnsouwet. Karasepe ehu, emen pwutak me adaneki Alfred sohte kak diarada wehwehn mour. E kailongki en pelien lamalam kin iang pidada nan mahwen, oh e kin nsensuwedki mwalaun oh mwersuwed me wiawi nan pelien politik. Alfred seiloakla rehn mehn Indian kan nan North America ni ah kasik me re pahn kamarainihki kahrepen mour, ahpw e pil nsensuwedla oh pwurala Iurop. Pwehki e nsensuwed, e uhd kin doadoahngki wini en kasahliel oh rong keseng suwed kan. Ahpw, mwuhr a kin kaukaule oh ni keneinei kasawihada Paipel sewese Alfred en wehwehkila kahrepe mehlel en mour oh en diar nsenamwahu.
Marain Likilik ong Eletail
Eri, dahme kitail kak ndahki duwen Paipel? E konehng nan rahnwet? Ehi, uhdahn, pwehki e kin kihda kaweid kan ong irair kan en ahnsouwet. Paipel kawehwehda me kaidehn Koht me kin kahrehda me suwed kan oh kin sewese kitail en diarada me mie kahrepen mour. Laudsang met, Paipel kin koasoia soahng tohto me aramas kin nsenohki nan rahnwet. Mahsen en Koht kin koasoia soangen oaralap me duwehte pwopwoud, kakairada seri, wiewia kan nanpwungen aramas, oh koapworopwor en me melahr akan.
Ma ke saikinte wia, a menlau kasawihada audepen Paipel. Ni ahnsou me ke rapahkihda kesempwal mehlel en ah kaweid kan ong mour, ke pahn ahnekihla soangen pepehmohte me sounmelkahkao ahneki me kin kilangwohng Siohwa Koht pwehn ale kaweid oh koulki: “Sapwellimomwi mahsen, iei serepei, mehn kaweid ie, oh kamarainpen elei kan.”—Melkahka 119:105.
[Kilel nan Pali 6]
Ke wehwehki kahrepen Koht mweidohng irail kan me sohte wiahda sapwung en lokolok?
[Kilel nan Pali 7]
Ke kak paiekihda mour ehu me mie kahrepe