Mahsen en Siohwa Kin Ieias
Ire Kesempwal akan Sang nan Pwuhken Nahum, Apakuk, oh Sepanaia
WEHIN Asiria kauwehlahr Sameria, poasen kaun en wehin keinek eisek en Israel. Ahnsou reirei, Asiria kin uhwong Suda. Mie pakair ehu sang rehn soukohp Nahum en Suda ong poasen kaun en Asiria, Ninipe. Pwuhken Nahum wiawihdahr mwohn 632 B.C.E., oh pwuhk wet kin audaudki pakair wet.
Mwurin Asiria, wehin Papilon wiahla wehi kehlail ehu. Pwuhken Apakuk me wiawihdahr mpen nan pahr 628 B.C.E., oh pwuhk wet kin kohpadahr iaduwen Siohwa pahn ketin doadoahngki wehi kehlailo nin duwen sapwellime mehn doadoahk ong kadeik oh pil dahme pahn wiawiong Papilon mwurin mwo.
Soukohp Sepanaia en Suda wia eh doadoahk mwohn Nahum oh Apakuk. E kin wia kokohp ahnsou reirei sang erein sounpar 40 mwohn ohlahn Serusalem me wiawi nan pahr 607 B.C.E, oh e kin pakairki ohlahn Suda oh eh koapworopwor. Pwuhken Sepanaia pil kin audaudki mahsen en kadeik ong wehi teikan.
“MEID SUWEDIONG . . . KAHNIMW EN KAMARAMAS”
(Nahum 1:1–3:19)
“Mahsen ehu duwen Ninipe” me kohsang rehn Siohwa Koht, me “sohte kin ketin mwadang engiengda.” Mendahki Siohwa kin “ketin doandoare sapwellime aramas akan ni ahnsou apwal,” Ninipe pahn kasohrala.—Nahum 1:1, 3, 7.
“KAUN-O pahn ketin onehda sapahl lingan en Israel.” Ahpw duwehte ‘laiono ngalispeseng seikeo,’ Asiria kin kamasepwehk wehin sapwellimen Koht aramas akan. Siohwa pahn “isikala [weren Ninipe] werennansapw en mahwen kan. [Nah] sounpei kan pahn mehla nan mahwen.” (Nahum 2:2, 12, 13) “Meid suwediong . . . kahnimw en kamaramas”—Ninipe. “Koaros me pahn rong rongen [eh] mwomwlahr pahn lopwolopwki ar peren.”—Nahum 3:1, 19.
Pasapengpen Peidek kan me Pid Duwen Iren Paipel kan:
1:9—Dahme pahn wiawiong Suda ni ahnsou me Siohwa pahn ‘kamwomwala’ Ninipe? E pahn kasaledekihraila sang Asiria kohkohlahte; “sohte mehmen kin uhwong tohtohsang pak ehu.” Ni mwomwen Ninipe sohralahr, Nahum ntingihdi: “Kilang, meninkeder men kohkohdo pohn nahna kan me weuwa rohng mwahu pwoat! Kumwail mehn Suda, kumwail wia amwail sarawi kan.”—Nahum 1:15.
2:6—Mehnia “ewen kehl kan limwahn pillapo” me langadahr? Ewen kehl pwukat kin pid wasa me kelen kahnimw en Ninipe kan me ohkihla pilen Pillap Daikris. Nan 632 B.C.E., ni ahnsou me sounpei en mehn Papilon kan oh mehn Media kan kohla mahweniong Ninipe, e sohte perki mehkot. Pwehki kehl ileile kan kin kapilpene ih, e lemeleme sohte mehkot me pahn kak pidelong loale. Ahpw, keteu mosul me kahrehda Pillap Daikris en lapakehda. Emen soun poadopoad me adaneki Diodorus koasoia, me lapake wet “kahrehda pihl en kipehdi ekei wasa nan kahnimwo oh kauwehla laud kelen kahnimw pwukat.” Ni mwomw wet, kehl kan limwahn pillapo langadahr, oh nin duwen me e kohpadahr, Ninipe mwadang lohdi duwehte tuhke dihpw meng kin mwadang mwasingkihla kisiniei.—Nahum 1:8-10.
3:4—Ia mwomwen Ninipe kin wia lih suwedo? Ninipe kin pitihdi wehi kan sang ni eh kin inoukihong irail me e pahn kompoakepahnki irail oh sewese irail, ahpw ni mehlel e kin kaunda irail ni elen lemei. Karasepe, Asiria kin kihong Nanmwarki en Suda Ahas ekis sawas pwehn mahweniong Siria oh Israel. Ahpw, mwuhr, “nanmwarki lapalap en Asiria . . . uhwongada [Ahas] oh ketikihong nan apwal.”—2 Kronikel 28:20.
Mehn Kasukuhl kan ong Kitail:
1:2-6. Siohwa kin ketin kadeik imwintihti kan me sohte kin kaudokiong ih kelepw, oh met kin kasalehda me e kin kupwurki sapwellime tohnkaudok kan en kaudokiong ih kelepw.—Eksodus 20:5.
1:10. Lapalahn kehl kan oh wasahn doulik tohto sohte kak irehdi pweidahn sapwellimen Siohwa mahsen ong Ninipe. Imwintihti en sapwellimen Siohwa aramas akan rahnwet sohte pahn kak pitsang sapwellimen Koht kadeik ong irail.—Lepin Padahk 2:22; Daniel 2:44.
‘ME PWUNG KAN PAHN MOMOURTE’
(Apakuk 1:1–3:19)
Tepin irelaud riau en pwuhken Apakuk kin wia koasoipene nanpwungen soukohpo oh Siohwa Koht. Pwehki Apakuk kin pahtoukihla dahme kin wiawi nan Suda, e uhd patohwanohng Koht: “Dahme komw ketin mweidkihong ie I en patopatohwan soangen sapwung oh suwed pwukat?” Siohwa ketin sapeng oh mahsanih: “I pahn kakehlakahla mehn Papilonia kan, wehi lemei oh loallap.” Soukohpo kasalehda eh pwuriamweiki me Koht pahn ketin doadoahngki “aramas loallap suwed pwukat” en kaloke Suda. (Apakuk 1:3, 6, 13) Siohwa ketin kamehlelehiong Apakuk me pwung kan pahn momourte, ahpw imwintihti kan sohte pahn pitsang kalokeparail. Kapatahiong met, Apakuk ntingihdi kalokolok limau me pahn wiawiong mehn Papilon kan.—Apakuk 2:4.
Nan eh kapakap en peki mahk, Apakuk kin koasoia ni mwomwen koul duwen sapwellimen Siohwa wiewia kan en mahs ni Sehd Weitahta, nan sapwtehn, oh nan Sereko, me kin kasalehda sapwellime manaman kehlail. Soukohpo pil kin kohpada duwen sapwellimen Siohwa engieng ni ahnsoun Armakedon. Kapakapo imwisekihla mahsen pwukat: “KAUN-O, Wasa Lapalahpie, kin ketin kakehleiehda. Ihme me pil ketin wiahiong ie I en tang marahra, rasehng tie men, oh I sohte pahn perki mehkot ni ei pahn alialuseli pohn nahna kan.”—Apakuk 3:1, 19.
Pasapengpen Peidek kan me Pid Duwen Iren Paipel kan:
1:5, 6—Dahme kahrehda mehn Suhs akan sohte kak kamehlele me Siohwa pahn kakehlakahla mehn Papilon kan en kehlailda oh mahwen ong Serusalem? Ni ahnsou me Apakuk tepida eh doadoahk en kokohp, Suda kin mih pahn manaman kehlail en Isip. (2 Nanmwarki 23:29, 30, 34) Mendahki mehn Papilon kan kin kekehlaila ahnsowo, neirail sounpei kan saikinte kaluhsih Neko, nanmwarkien Isip. (Seremaia 46:2) Kapatahiong met, sapwellimen Siohwa tehnpas sarawi kin mih nan Serusalem, oh kadaudoken Depit kin kakaun sang wasao. Ong mehn Suhs akan ahnsowo, sapwellimen Koht wiewia en doadoahngki mehn Papilon kan en kasohrehla Serusalem pahn wia mehkot me re sohte kak kamehlele. Mendahki e inenen apwal ong irail en kamehlele mahsen en Apakuk kan, kaudiahlo me pid duwen mehn Papilon kan en kasohrehla Serusalem ‘pweidahr’ nan pahr 607 B.C.E.—Apakuk 2:3.
Mehn Kasukuhl kan ong Kitail:
1:1-4; 1:12–2:1. Apakuk idek peidek mwahu kan, oh Siohwa ketin sapeng ih. Koht mehlel kin karonge kapakap en sapwellime ladu lelepek kan.
2:1. Duwehte Apakuk, kitail anahne mwasamwasahn duwen atail nanpwung mwahu rehn Siohwa oh soupisengki sapwellime doadoahk. Kitail pil anahne mwadang wekidala atail madamadau ni ahnsou me kitail ale kaweid kan.
2:3; 3:16. Nin duwen atail kin awiawih rahnen Siohwa me pahn kohkohdo, kitail men kolokol atail pepehm en karuwaru.
2:4. Pwehn pitsang rahnen sapwellimen Siohwa kadeik me pahn kohkohdo, kitail anahne dadaurete oh kolokol atail lelepek.—Ipru 10:36-38.
2:6, 7, 9, 12, 15, 19. Kalokepe pahn kohwong emen me kin pitih meteikan pwehn ale kepwe kan, me kin perenki tiahk lemei, me kin wia tiahk samin en nenek, de me kin pwongih dikedik kan. Kitail anahne liksang soangen wiewia pwukat.
2:11. Ma kitail sohte pahn kasansalehda me suwed en sampah wet, ‘takain kelen ihmw kan pahn weriwerki ar uhwong.’ E kesempwal kitail en eimah oh nantihong en kalohki rongen Wehio!
3:6. Sohte mehkot pahn kak irehdi sapwellimen Siohwa kadeik. Pwihn en aramas akan me mwomwen kehlail duwehte nahna kan pil sohte kak wia met.
3:13. Mie mehn kamehlel ong kitail me Armakedon sohte pahn kasohrehla aramas soh lipilipil. Siohwa pahn ketin doarehla sapwellime ladu lelepek kan.
3:17-19. Mendahki kahpwal kan pahn lelong kitail mwohn oh erein Armakedon, kitail kak kamehlele me Siohwa pahn ‘kakehleikitailda’ pwe kitail en perenki pousehlahte papah ih.
“RAHN LAPALAP EN KAUN-O KERENDOHR”
(Sepanaia 1:1–3:20)
Kaudok en Paal kin wiawi wasa koaros nan Suda. Siohwa ketin doadoahngki soukohp Sepanaia oh mahsanih: “I pahn kaloke mehn Serusalem oh mehn Suda koaros.” Sepanaia mahsanih: “Rahn lapalap en KAUN-O kerendohr.” (Sepanaia 1:4, 7, 14) Irail me kin kapwaiada sapwellimen Koht koasoandi kante pahn “pitsang” rahno.—Sepanaia 2:3.
“Meid suwediong Serusalem, kahnimw . . . me kahpwalihala pein nah aramas akan. KAUN-O ketin mahsanih, ‘Kumwail awih, kumwail awih rahn me I pahn kedipa wehi kan. I koasoanedier nan kupwurei I en kapokonepene wehi kan pwe I en kapehmkin irail engin ei engieng.’” Ahpw Koht ketin inoukihda: “I pahn kupwurehda pwe kumwail en ndandla wasa koaros nan sampah oh pwurehng kapaikumwailda.”—Sepanaia 3:1, 8, 20.
Pasapengpen Peidek kan me Pid Duwen Iren Paipel kan:
3:9, NW—Dahkot “lokaia min,” oh iaduwen aramas emen kak doadoahngki lokaia wet? Met wehwehki padahk mehlel me pid Koht me dierek nan sapwellime Mahsen, Paipel. E kin pid padahk en Paipel koaros. Kitail kak doadoahngki lokaia wet sang ni atail kin kamehlele padahk mehlelo, padahkihong meteikan padahk mehlelo, oh mourki mour me kin pahrekiong kupwuren Koht.
Mehn Kasukuhl kan ong Kitail:
1:8. E sansal me ekei nan mwehin Sepanaia kin song en kompoakepahnki wehi kan me kin kapilirailpene sang ni arail kin “wiewia tiahk en mehn liki kan.” E inenen pweipwei ong sapwellimen Siohwa tohnkaudok kan en rahnwet en song en alasang sampah suwed wet ni ahlohte!
1:12; 3:5, 16. Siohwa ketin pwurepwurehng kadarala sapwellime soukohp kan pwehn pakairkiong sapwellime aramas akan duwen sapwellime kadeik. E ketin wia met mendahki mehn Suhs tohto kin nsenamwahuki pein arail elen mour oh sohte kin nsenohki pakairo. Pwehki rahn lapalap en Siohwa kerendohr, kitail en dehr mweidohng ‘pehmwatail en mwoatohtdi’ pwehki en aramas akan ar sohte kin nsenohki padahk mehlel, ahpw kitail anahne nantihlahte en pakairki rongamwahu en Wehio.
2:3. Siohwa kelepw kak kapitkitaila ni rahn en sapwellime engieng. Pwehn kolokol atail nanpwungmwahu reh, kitail anahne “sohpeiong” Siohwa sang ni atail kin onop sapwellime Mahsen ni keneinei, oh kapakapki sapwellime kaweid, oh kaukaule karanih ih. Kitail anahne “wiahda dahme pwung” sang ni atail kin mourki mour mwakelekel. Oh kitail anahne “aktikitikla” sang ni atail kin kakairada irair en mpahi oh uhpah.
2:4-15; 3:1-5. Ni rahn en sapwellimen Siohwa kadeik, pwihn kan me kose irail Kristian akan oh wehi kan koaros, me kin uhwong sapwellimen Koht aramas akan, pahn lelong imwila tehieu duwehte Serusalem en mahs oh wehi kan me kin kapilpene ih pil lelong imwila tehieu. (Kaudiahl 16:14, 16; 18:4-8) Kitail anahne ni eimah doulahte en pakairki sapwellimen Koht kadeik.
3:8, 9, NW. Nin duwen atail kin awiawih rahnen Siohwa, kitail kin kaunopada pwehn pitla sang ni atail kin suksukuhliki en lokaia “lokaia min” oh sang ni atail kin ‘likweriong mwaren Koht’ ni atail kin pein inoukihong Siohwa atail mour. Kitail pil kin papah Siohwa “ni miniminpene” sang ni atail kin patehng sapwellime aramas akan oh “wiahiong Koht atail tungoal meirong en kaping” nin duwen kisakis ieu.—Ipru 13:15.
‘E Pahn Mwadang Leledo’
Sounmelkahkao koulki: “Ahnsou keren aramas suwed kan pahn sohrala; ke pahn rapahkin irail, ke ahpw sohte pahn diar irail.” (Melkahka 37:10) Ni atail kin doudouloale duwen dahme pwuhken Nahum kin kohpadahr duwen Ninipe oh dahme pwuhken Apakuk kin kohpadahr duwen Suda me salelepek, kitail sohte pahn peikasalki me mahsen en sounmelkahkao pahn pweida. Ahpw, ia uwen reirei kitail anahne awih?
Pwuhken Sepanaia 1:14 mahsanih: “Rahn lapalap en KAUN-O kerendohr—kerendohr mehlel oh pahn mwadang leledo!” Pwuhken Sepanaia pil kin kasalehda iaduwen kitail pahn kak pitsang rahno oh dahme kitail anahne wia ni ahnsouwet pwehn pitla. Ni mehlel, “mahsen en Koht wie momour oh manaman.”—Ipru 4:12.
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 24]
Lapalahn kehl en Ninipe kan sohte kak irehdi pweidahn kokohp en Nahum
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 24]
Randy Olson/National Geographic Image Collection