“Kumwail nan Kapehd Kehlail, oh Mwasahn Dahme Kaun-o Pahn Ketin Wiahda Pwe en Ketin Kapitkumwailla”
“KAUN-O ketin ieiang ie, I sohte pahn masak mehkot; dahme aramas kak wiahiong ie?”—MELKAHKA 118:6.
1. Soangen kahpwal dah kan me tohnsampah pahn kereniong lelong?
RAHNWET, tohnsampah pahn kereniong lelohng kahpwal akan me pahn laudsang kahpwal koaros me kin wiawi sang mahs kohdo lel met. Sises ketin kohpadahr duwen atail ahnsou ni ahnsou me e mahsanihong sapwellime tohnpadahk kan: “Apwal [“kahn kamakam kowahlap,” New World Translation] en ni ahnsowo pahn laudsang apwal me kin wiawi sang mahs kohdo lel met; pil sohte me pahn duwe sang met kohla. Koht eri ketin kamalaulaulahr rahn ako; eri, ma e sohte ketin wia met, sohte aramas emen pahn pitla. A pwehki sapwellime me pilipil kan me e pahn ketin kamalaulaukilahr rahn ako.”—Mad. 24:21, 22.
2. Dahme wie ireirehsang kahn kamakam kowahlap en wiawi?
2 Mendahki aramas akan sohte kak kilangki masarail, ahpw ni ahnsouwet, tohnleng kan wie ireirehsang kahn kamakam kowahlap en wiawi. Nan kaudiahl me Sises ketikihong Sohn, Sohn kak kilang kahrepen tohnleng pwukat kin wie ireirehsang kahn kamakam kowahlap en wiawi. Iet duwen dahme wahnpoaron mah menet kawehwehda duwen dahme e kilang: “I ahpw kilangada tohnleng pahmen me uh ni keimw pahieun sampah oh kolokol ahng pahieun sampah pwe re dehr ipidohng pohn sampah . . . Oh I kilangada pil emen tohnleng me pwarada ni mesenleng, me weuwa mehn kilelehdi sapwellimen Koht ieias aramas akan. E ahpw ngihl laudida oh likwerih tohnleng pahmeno . . . ‘Kumwail dehpa kauwehla sampah de nansed, de tuhke kan, se lao kihong kilel ehu ni temwen sapwellimen Koht ladu kan.’”—Kaud. 7:1-3.
3. Dahme pahn tepin wiawi nan kahn kamakam kowahlap?
3 Ni ahnsou keren, kileledi en “sapwellimen Koht ladu” me keidi kan pahn imwisekla. Tohnleng pahmeno onopadahr pwe irail en kadar ahng me pahn ipido oh kasohrehla aramas suwed akan pohn sampah. Ni ahnsou me irail pahn wia met, dahme pahn tepin wiawi? Emen tohnleng sapeng peidek wet: “Kahnimw lapalap Papilon eh pahn lekdekla, oh sohla me pahn kilang mwomwe.” (Kaud. 18:21) Ia uwen nanleng eh pahn inenen perenda kowahlap ni ahnsou me minimin en kaudok likamw kan en sampah koaros pahn sohrala!—Kaud. 19:1, 2.
4. Soangen wiewia dah kan pahn wiawi ni ahnsou kohkohdo?
4 Wehi kan koaros nan sampah pahn kohpene oh uhwong sapwellimen Siohwa aramas akan. Iaduwen, wehi pwukat pahn pweida ni ar pahn song kasohrehla irail Kristian lelepek kan koaros? E pahn mwomwen me irail pahn kak wia met. Ahpw kilang! Karis en sounpei kan me kin idawehn Sises Krais pahn kasohrehla wehi pwukat. (Kaud. 19:19-21) Ni kaimwisekala, Tepil oh ienge tohnleng kan pahn selidi nan pwoahr loal ehu ni karasaras, oh re sohte pahn kak wia mehkot wasao. Irail solahr pahn kak pitipitih aramas akan pwe re pahn selidi erein sounpar kid. Ia uwen irail pokon kalaimwun me pahn pitsang kahn kamakam kowahlap ar pahn inenen peren!—Kaud. 7:9, 10, 14; 20:1-3.
5. Soangen peren dahieu me irail kan me pahn kolokol arail lelepek ong Siohwa kak ahneki?
5 Ni ahnsou keren, kitail pahn pehm soangen irair kaselel oh kapwuriamwei pwukat me pahn wiawi. Wiewia pwukat koaros kin pid duwen kalinganahda sapwellimen Siohwa pwung en kaunda lahng oh sampah. Oh medewehla met: Ma kitail pahn kolokol atail lelepek ong Siohwa oh ma kitail pahn utungada sapwellime kaunda, kitail pahn kak iang kasarawihla mwaren Siohwa oh kapwaiada kupwure. Ia uwen met eh pahn inenen kaperen!
6. Me pid duwen wiewia kan me pahn kereniong wiawi, dahme kitail pahn tehkpene?
6 Iaduwen, kitail kaunopadahr ong irair kesempwal pwukat me pahn wiawi? Kitail kin pwoson sapwellimen Siohwa manaman en doarekitailla? Kitail kin uhdahn kamehlele me Siohwa pahn ketin sewese kitail ni ahnsou me keieu konehng oh ni ahl me keieu mwahu? Ni atail pahn sapeng soangen peidek pwukat, kitail kak tamataman dahme wahnpoaron Pohl padahkihong ienge Kristian akan nan Rom: “Mehkoaros me ntingdier nan Pwuhk Sarawi e ntingdier pwe en padahkih kitail, pwe kitail en ahneki koapworopwor sang ni kanengamah oh kakehlepen loalatail me Pwuhk Sarawi kin ketikihong kitail.” (Rom 15:4) Nanpwungen soahng kan me ntingdi nan Paipel, poadopoad me pid ahnsou me Siohwa ketin doarehla mehn Israel kan sang kaunen Isip lemei kan, kin kihong kitail kamweit oh koapworopwor. En tehk kanahieng soangen wiewia pwukat ni ahnsou me Siohwa ketin doarehla mehn Israel kan pahn kak kihong kitail kangoang ni atail kin kasikasik kahn kamakam kowahlap me pahn kereniong wiawi.
Siohwa Ketin Doarehla Sapwellime Aramas akan
7. Nan 1513 B.C.E., soangen irair dahieu wiawi nan Isip?
7 Met nan pahr 1513 B.C.E. Siohwa ketikihongehr mehn Isip kan kalokolok duwau. Mwurin kaduwau en kalokoloko, Parao kaus Moses ni eh wia mahsen pwukat: “Kohkohweisang mwohi! Kaleke komw pwurodo; ma komw pwurodo, rahnohte komw pahn kamakamala!” Moses sapeng: “Ih me pahn wiawi, duwen me komw mahsanih. Komw solahr pahn pwurehng mahsanih ie.”—Eks. 10:28, 29.
8. Soangen kaweid dah kan mehn Israel kan alehdi pwehn pitla, oh ia imwilahn met?
8 Met Siohwa ketin kasalehiong Moses me pahn mie kaimwiseklahn kalokolok ong Parao oh mehn Isip kan koaros. Ni kaeisek pahieu en rahn nan sounpwong en Apip (Nisan), mesenih en ohlen mehn Isip kan koaros oh mahn akan koaros pahn kamakamala. Ahpw, peneinei en mehn Israel kan pahn kak pitla pwehki ar kin kapwaiada sapwellimen Koht kaweid kan me Moses padahkihong irail. Irail anahne iriski uhr en wenihmw riau oh nan temwen imwarail kan ekis ntahn emen sihpw ohl, oh re anahne mihmi nan imwarail. Dahme wiawi ni pwongo? Kitail pahn wadek dahme Moses kawehwehda: “Nin lukepen pwong KAUN-O eri ketin kemehla nein mehn Isip koaros nair mesenih.” Parao mwadangete mwekidki met. E likwerih Moses oh Aaron oh padahkihong ira: “Kumwa pitipit kohkohweisang met, . . . kohkohweisang rehn nei aramas akan, oh kaudokiong KAUN-O, duwen me kumwail ndindahn.” Eri, mehn Israel kan mwadang kohkohla, mwein tohtohsang silirar (3 million) oh pil “pokon en ekei aramas” me kaidehn mehn Israel kan.—Eks. 12:1-7, 29, 31, 37, 38.
9. Mehnia ahl me Siohwa ketin pilada mehn Israel kan en keid ie ni eh ketin kahluwairailsang nan Isip, oh pwekida?
9 Ahl me keieu keren me mehn Israel kan kak keid ie iei me mih limwahn Sehd Mediderenien oh kohlahng nan sapwen mehn Pilisdia kan. Ahpw wasao sapwen arail imwintihti. Kahrehda, mwein pwehn perehsang sapwellime aramas akan en iang pidada mahwen, Siohwa ketin kahluwairaillahng nan sapwtehn kolahng Sehd Weitahta. Mendahki aramas rar kei kin iang nan kapar wet, irail sohte wia pwihn liseliping ehu. Paipel mahsanih: “Mehn Israel ko mweselsang Isip ni arail wia koasoandi en karis en sounpei.”—Eks. 13:17, 18, NW.
“Mwasahn Dahme KAUN-O Pahn Ketin Wiahda Pwe en Ketin Kapitkumwailla”
10. Dahme kahrehda Koht mahsanihong mehn Israel kan en kauwada imwarail impwal kan kainene Pi Airod?
10 Mwurin mwo, mie irair kapwuriamwei ehu me wiawi. Siohwa mahsanihong Moses: “Ndaiong mehn Israel kan re en pweiekdo oh kauwada imwarail impwal kan kainene Pi Airod, nanpwungen Mikdol oh Sehd Weitahtao, mwohn Paal Sepon.” Ni mehn Israel kan idawehn kaweid wet, irail diarada me re mihlahr nanpwungen nahna kan oh limwahn Sehd Weitahtao. Likamwete solahr wasa irail kak pedoisang ie. Ahpw, Siohwa mwahngih dahme e pahn ketin wia. E mahsanihong Moses: “I pahn kakeptakaila Parao, pwe en pwakih irail. Wauwi ahpw pahn sansal ni ei pahn powehdi Parao oh sapwellime karis en sounpei kan. Mehn Isip kan ahpw pahn esehla me iei ngehi KAUN-O.”—Eks. 14:1-4.
11. (a) Dahme Parao wia, oh iaduwen mehn Israel kan mwekidki met? (b) Iaduwen Moses mwekidki ahn mehn Israel kan ar kaulim?
11 Ni Parao pehmadahr me ele pilipil sapwung ehu me e wiadahr ni eh mweidala mehn Israel kan en kohkohlahsang nan Isip, e uhd kaunopada werennansapw wenepwiki me keieu mwahu oh tepida pwakih mehn Israel ko. Ni mehn Israel ko ar kilangada karis en mehn Isip kan, irail masepwehkada oh weriwer ong Moses: “Sohte wasahn seridi nan wehin Isip me komw kahrehkinkitodohng nan sapwtehnet pwe se en mehla ie?” Moses uhdahn kamehlele me Siohwa pahn ketin doareirailla oh sapeng irail: “Kumwail dehr masak! Kumwail nan kapehd kehlail, oh mwasahn dahme KAUN-O pahn ketin wiahda pwe en ketin kapitkumwailla rahnwet. . . . KAUN-O me pahn ketin mahwenkin kumwail; kumwail sohte pahn kin wia mehkot.”—Eks. 14:5-14.
12. Iaduwen Siohwa ketin doarehla sapwellime aramas akan?
12 Me pahrekiong dahme Moses nda me pid duwen Siohwa eh pahn ketin mahwenki mehn Israel kan, tohnleng kan me ahneki sapwellimen Siohwa utuht uhd wia met. Sapwellimen Siohwa tohnleng keseulahng mwurirail, uhren depweko me kin mi mwohrail pil keseudohng mwurirail. Uhr wet uhd karotongehla mehn Isip , ahpw kihong marain ong mehn Israel ko. (Eks. 13:21, 22; 14:19, 20) Moses peikiong Koht oh kapahla peho pohn sehdo. Paipel pousehla oh kawehwehda dahme wiawi ahnsowo: “KAUN-O ahpw ketin kammadakihda sehdo kisinieng kehlail ehu sang palimese, me ipihpdo erein pwongo pwon, . . . mehn Israel ko ahpw kotehla wasao kekeid pohn ngalangal nanpwungen kehl en pihl riau palimeing oh palimaun.” Mehn Isip ko pwurehng tepida pwakihirailla, ahpw Siohwa kin ketin ieiang sapwellime aramas akan. E ketin kapingirailda oh uhd mahsanihong Moses: “Kapahwei pehmwen pohn sehden, pwe sehden en pwilidohng pohn mehn Isip kan, oh pohn wararail werennansapw akan, iangahki sountangahki kan.” Nein Parao karis ko mwomwla douluhl oh sohte emen sounpei pitla!—Eks. 14:21-28; Mel. 136:15.
Sukuhl Sang Komourlahn Israel
13. Iaduwen mehn Israel kan mwekidki ar komourla?
13 Iaduwen manaman wet kin kamwakid irail mehn Israel ko me pitila? Moses oh mehn Israel kan tepida wia koul en kaping ong Siohwa! Irail koulki: “I pahn koulkihong KAUN-O apwoat koulen, kapingpen roson lapalap en sapwellime powehdi . . . Maing KAUN, komwi me pahn ketin nanmwarki erein dih koaros kohkohlahte.” (Eks. 15:1, 18) Ei, dahme re keieu men wia iei en kapinga Koht. Nan irair wet, sapwellimen Siohwa kaunda sansalda mwahu.
14. (a) Dahme kitail kak sukuhliki duwen Siohwa sang mehkan me wiawiong mehn Israel ko? (b) Ia iren pahr ong 2008?
14 Soangen kaweid, kamweit, oh koapworopwor dah kan kitail kak alehsang wiewia kapwuriamwei oh kaperen pwukat? Kitail kak uhdahn kilang me Siohwa kak ketin apwalih sapwellime aramas akan nan soangsoangen kahpwal kan me irail pahn kin lelohng. E kak ketin apwalihala soangen kahpwal koaros me pahn lelohng irail. Sehd Weitahtaho sohte wia kahpwal ehu ong mehn Israel kan ni ahnsou me Siohwa ketin kahrehda kisinieng kehlail ehu en palimese en ipihpdo. Oh e pil kahrehiong Sehd Weitahtaohte en wiahla sousou en nein Parao karis en sounpei ko. Ni atail kin doudouloale duwen met, kitail pil kak iang wia mahsenkohte me sounmelkahkao mahsanih: “KAUN-O ketin ieiang ie, I sohte pahn masak mehkot; dahme aramas kak wiahiong ie?” (Mel. 118:6) Kitail pil kak diarada kamweit sang mahsen en Pohl me kileldi nan Rom 8:31: “Ma Koht pahn ketin uhpalihkin kitail, ihs me pahn pelian kitail?” Ia uwen iren Paipel pwukat ar kin uhdahn kihong kitail koapworopwor! Ire pwukat kak kihsang pwunod oh peikasal me kitail kakete ahneki oh re kak kihong kitail koapworopwor ong ahnsou kohkohdo. E inenen konehng me atail iren pahr ong 2008 iei: “Kumwail nan kapehd kehlail, oh mwasahn dahme [Siohwa] pahn ketin wiahda pwe en ketin kapitkumwailla”!—Eks. 14:13.
15. Ia uwen kesempwal en peik pwe mehn Israel kan en pitsang nan Isip, oh ia uwen met kesempwal nan atail ahnsou?
15 Ia pil ekei ire kan me kitail kak sukuhliki sang ahn mehn Israel kan ar pitsang nan Isip? Iei me kitail anahne peikiong Siohwa ni soahng koaros me e kin ketin padahkihong kitail en wia. Mehn Israel kan kin peikiong kaweid oaritik kan me pid kaunopadahn Pahsohpa. Irail peik oh mih nan imwarail erein pwong en Nisan 14. Ni ahnsou me irail kohkohlahsang nan Isip, irail anahne wiahda “koasoandi en karis en sounpei.” (Eks. 13:18, NW) Rahnwet, e inenen kesempwal kitail en idawehn kaweid kan me kohsang rehn “ladu lelepek oh loalokong”! (Luk 12:42) Kitail anahne rong kanahieng mahsen en Koht duwehte me Aiseia mahsanih: “Ma kumwail pahn salongasang nan ahlo oh kolahng ni palimeing de maun, kumwail pahn rong kapitie sang mwurimwail me mahsanih, ‘Iet ahlo, kumwail idawehn.’” (Ais. 30:21) Ni atail kerkerenlahngehr kahn kamakam kowahlap, ele kitail kakete ale ekei kaweid oaritik kan. Kitail pahn anahne ehuiong sapwellimen Siohwa aramas lelepek teikan pwe kitail en kak powehdi kahpwal kan nan soangen ahnsou apwal pwukat.
16. Dahme kitail kak sukuhliki sang duwen mwomwen Koht eh ketin kamwakid ire kan pwehn doarehla mehn Israel kan?
16 Pil tamanda me Siohwa ketin kahluwalahng mehn Israel kan nanpwungen nahna kan oh Sehd Weitahtaho, oh e mwomwen me irail lohdier wasao. E mwomwen me met wia mwekid sapwung ehu. Ahpw Siohwa ketin koasoanehdier soahng koaros, oh soahng koaros pweida mwahu oh wahdo kaping ong ih oh pil ahnsowohte doarehla sapwellime aramas akan. Rahnwet, mwein ekei pak kitail sohte pahn kak wehwehki dahme kahrehda ekei koasoandi en sapwellimen Siohwa pwihn kin wiawi ni ehu ahl, ahpw kitail kak uhdahn likih sapwellime kaweid me e kin ketikihda sang ni eh kin ketin doadoahngki sapwellime ladu kan. Ekei pak, e kin mwomwen me atail imwintihti kan kin pweida. Pwehki mie atail itait, kitail sohte pahn kak kilang soahng koaros me iang pidada ire ieu. Ahpw, Siohwa kak ketin kamwakid ire kan ni ahnsou me konehng, duwehte me e ketin wiawiong mehn Israel kan.—Lep. Pad. 3:5.
Likih Siohwa
17. Dahme kahrehda kitail kak uhdahn likih mehlel sapwellimen Koht kaweid?
17 Ke kak medewe duwen pepehm en likilik me mehn Israel kan kin ahneki ni ar kin medewehla duwen uhren depwek me kin pwarada ni rahn oh uhren kisiniei me kin kohda nipwong? E sansal me “tohnleng en Koht” kin tieng mwohrail nan arail seiloak. (Eks. 13:21, 22; 14:19) Rahnwet, kitail kak kamehlele me Siohwa kin ketin ieiang sapwellime aramas akan pwehn kahre, pere, oh doarehla irail. Kitail kak likih mehlel inou wet: “[Siohwa] sohte kin likidmeliehla sapwellime aramas loalopwoat akan. E kin ketin sinsile irail ahnsou koaros.” (Mel. 37:28) Kitail en dehr manokehla karis en tohnleng kan me kin sewese sapwellimen Koht ladu kan rahnwet. Ki arail utuht, kitail kak “kapehd kehlail, oh mwasahn dahme KAUN-O pahn ketin wiahda pwe en ketin kapitkumwailla.”—Eks. 14:13.
18. Dahme kahrehda kitail anahne “pwuhriong nan tehtehn mahwen koaros me Koht ketikihong” kitail?
18 Dahme kak sewese kitail en “kapehd kehlail” nan padahk mehlel? Iei atail pahn doadoahngki tehtehn mahwen me Pohl kawehwehda nan nah kisinlikou ong mehn Episos kan. Tehk me wahnpoarono kin kangoange kitail en “pwuhriong nan tehtehn mahwen koaros me Koht ketikihong” kitail. Iaduwen, kitail kin pwuhriong nan mehkoaros me wia kisehn tehtehn mahwen wet? Nan pahr me pahn wad, e pahn mwahu emenemen kitail en kasawih pein kitail ma iei kitail kin pwuhriong nan tehtehn mahwen koaros ni pwung. Atail imwintihti, Sehden me Tepil, kin ese atail luwet kan, oh e kin song doadoahngki soangen luwet pwukat pwehn kaloweikitaildi. Kitail kin “mahweniong” ngehn saut kan. Ahpw, ki sapwellimen Siohwa kehl, kitail kak powehdi oh kolokolete atail lelepek!—Ep. 6:11-18; Lep. Pad. 27:11.
19. Ma kitail pahn dadaurete, dahme kitail pahn kak paiekihda?
19 Sises mahsanihong sapwellime tohnpadahk kan: “Kumwail nantihong oh kanengamahiong, pwe ih duwen amwail pahn komourala.” (Luk 21:19) Kitail nantihong pwe kitail en iang kisehn irail kan me kin lelepek oh dadaurete pahn soangsoangen kahpwal kan me irail kin lelohng pwehn ale sapwellimen Koht limpoak kadek me kak sewese kitail en kak “kapehd kehlail, oh mwasahn dahme KAUN-O pahn ketin wiahda pwe en ketin [kapitkitaila].”
Iaduwen Ke Pahn Sapeng?
• Soangen wiewia kapwuriamwei oh kaperen dah kan pahn wiawi ni ahnsou keren?
• Iaduwen Siohwa ketin kasalehda sapwellime manaman en doarehla sapwellime aramas akan nan pahr 1513 B.C.E.?
• Dahme ke kin koasoanehdi teng en wia ni ahnsou kohkohdo?
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 5]
Iren pahr ong 2008 pahn iei: “Kumwail nan kapehd kehlail, oh mwasahn dahme Siohwa pahn ketin wiahda pwe en ketin kapitkumwailla.”—Eksodus 14:13.