Mahsen en Siohwa Kin Ieias
Ire Kesempwal akan Sang nan Pwuhken Opadaia, Sona, oh Maika
“MET iei en Opadaia eh kokohp.” (Opadaia 1) Lokaia pwukat me tepikihda pwuhk en Opadaia. Soukohpo sohte kasalehda mehkot duwen ih, ihte mwareo me e kasalehda nan pwuhk me e ntingihdi nan 607 B.C.E. Nan pwuhk ehu me ntingda nan sounpar riepwiki mwowe, soukohp Sona kasalehda sang ni mehlel duwen soangen irair kan me pein ih lelohng nan eh doadoahk en misineri. Sounpar 60 me Maika kin wia eh doadoahk en soukohp tepida sang 777 B.C.E. lel 717 B.C.E. oh met mihmi nanpwungen ahnsou me Opadaia kin wia eh doadoahk lella ahnsou me Sona kin wia eh doadoahk. Ihte me Maika kasalehda duwen ih iei me ih “mehn kahnimw Moresed” oh me sapwellimen Siohwa mahsen kan kin sansalda ong ih “ni mwehin Sodam, Ahas, oh Esekaia, nanmwarkien Suda kan.” (Maika 1:1) E sansal me soukohp menet kin inenen wehwehki duwen mour en nansapw sang ni karasaras kan me e kin doadoahngki pwe en kasalehda mour en ire kesempwal kan en rohng me e kin wahdohng irail.
EDOM “PAHN MWOMWLA . . . KOHKOHLAHTE”
(Opadaia 1-21)
Me pid Edom, Opadaia mahsanih: “Pwehki amwail pirap oh kemehla riamwail kan, me iei kadaudok en Seikop, kumwail pahn mwomwla oh sohla wahupamwail kohkohlahte.” Soukohpo uhdahn tamatamante duwen en mehn Edom kan arail kin lemeiong irail kadaudok en Seikop kan—mehn Israel kan. Nan 607 B.C.E., ahnsou me mehn Papilon kan kalowehdi Serusalem, mehn Edom kan “mihmi wasao sohte mwekid” oh iangala irail “mehn liki pwuko.”—Opadaia 10, 11.
Weksang met, irail mehn Israel kan pahn pwurehng kapwurpwurdo. Kokohp en Opadaia kasalehda: “Ekei pahn pitla pohn Nahna Saion, oh wasao pahn wia wasa sarawi ehu.”—Opadaia 17.
Pasapengpen Peidek kan me Pid Duwen Iren Paipel kan:
5-8, NW—Dahme kesempwal me pid duwen duwepene en ohlahn Edom oh sounpirap me kin kohdo nipwong oh sounrikpene wahn wain kan? Ma sounpirap ko kohla Edom, irail pahn alehte dahme irail mwahuki. Ma irail sounrik wahn wain kan pahn kohla, irail pahn luhwehkihdi me malaulau nan tuhke kan. Ni ahnsou me Edom pwupwudi, irail me kalowehdi ih pahn kihsang kepwe kesempwal kan koaros nan sahpwo irail pwukat iei “irail kohte me wiahda inou [reh]”—ienge kan, me iei mehn Papilon kan.—Seremaia 49:9, 10.
10—Iaduwen Edom “mwomwla . . . kohkohlahte”? Nin duwen me kohpadahr, Edom, uhdahn wehi ehu me wiawihkihda pwihn en aramas ehu me kin mih wasakis nan sampah mahsie ahpw met sohla mie. Nanmwarki en Papilon Nabonidus kalowehdi Edom mpen sounpar 2,500 samwalahr. Mpen sounpar 2,300 samwalahr, mehn Nabateans kan me uhd kousoanla nan Edom oh mehn Edom kan uhd kousoanla palieir en Suda, sapwen Nekep kan me met uhd adaneki Idumea. Mwurin mehn Rom kan kalowehdi Serusalem nan 70 C.E., sohla mehn Edom kan.
Mehn Kasukuhl kan ong Kitail:
3, 4. Pwehki irail mehn Edom kan kin kousoan nan wasa ehu me sohte patapat ahpw mih nan nahna ileile oh wahu loal kan, irail lemehiong me irail sohte kak lelohng keper. Ahpw sohte me kak tangasang sapwellimen Siohwa kadeik.
8, 9, 15. Ahn aramas loalokong oh kehl sohte kak en pere irail ni “rahno” en Siohwa.—Seremaia 49:7, 22.
12-14. Irail mehn Edom kan kihda kilel en kaleke ehu ong irail akan me kin perenda ni arail kin kilang sapwellimen Koht aramas akan kin lel nan apwal. Siohwa sohte kin pohnsehse ni ahnsou me sapwellime aramas akan kin wiakaula.
17-20. Kokohp me pid duwen kapwurpwurdo en irail sapwellimen Seikop kan tepida pweida ni ahnsou me irail kohsang Papilon oh pwurodo Serusalem nan 537 B.C.E. Sapwellimen Siohwa mahsen kin ahnsou koaros pweida. Kitail kak koapworopworki sapwellime inou kan ni unsek.
“NINIPE PAHN MWOMWLA”
(Sona 1:1–4:11)
Sona sohte rong sapwellimen Siohwa kaweid en kohla “Ninipe, kahnihmw kalaimwuno, oh panawih irail”, ahpw eh uhd tang kohla ni pali teio. Siohwa “ahpw kamwakidkihda sehdo melimel kalaimwun ehu” oh doadoahngki “lapalahn mwahmw men” pwe en kapwurehla Sona wasa me e mahsanihong en kohla ie oh pil ehu mahsanihong en kohla ni kahnihmw en mehn Asiria kan.—Sona 1:2, 4, 17; 3:1, 2.
Sona kohla Ninipe oh kalohki rohng inen oh sansalo: “Mwurin rahn pahisek kahnimw Ninipe pahn mwomwla.” (Sona 3:4) Imwilahn met sohte pwungiong dahme Sona kasik kahrehda Sona inenen “lingeringerda.” Siohwa doadoahngki “tuhke pwoat” pwe en kihong Sona ehu iren kasukuhl duwen mahk.—Sona 4:1, 6.
Pasapengpen Peidek kan me Pid Duwen Iren Paipel kan:
3:3—Iaduwen, uhdahn uwen laud en Ninipe, “aramas pahn sapasapalki erein rahn siluh ahpw lel palio kahnimwo”? Ei. Mahsie, ele aramas kin wehwehki me kahnimw kan limwahn Ninipe, sangete Khorsabad me mih paliepeng lella Nimurud me mih ni palieir kin wia kisehn Ninipe. Koaros kahnimw kan me wia kisehn Ninipe kin kapilpene wiahda mwomwen wasa ehu me keimw pahieu oh e reireiki mwail 60 en pidakihdi wasao.
3:4—Iaduwen, Sona anahne esehla lokaia en Asiria pwe en kak padahk ehng irail mehn Ninipe kan? Ele Sona wehwehkier lokaia en Asiria, de mwein e ale ehu manaman en kak lokaiahki lokaiao. De ele e kihwei rohng inen wet ni lokaia en Ipru ah mie me kin kawehwe ong ni lokaia en Asiria. Ma iei lokaia en Ipru me e kin wia eri aramas akan pahn pil men ese rohng dah me e wahdohng irail.
Mehn Kasukuhl kan ong Kitail:
1:1-3. E sapwung ma kitail pahn nsenkihda wiahda koasoandi tohrohr kan pwe kitail en dehr iang wia doadoahk kaukaule en padahki rongamwahu en Wehio oh wia doadoahk en katohnpadahk. Met duwehte me aramaso kin tangasang pwukoa me kohsang rehn Koht.
1:1, 2; 3:10. Sapwellimen Siohwa kupwur mwahu sohte kin kohwong wehi ehute de pwihn en aramas tehieu. “E kin kupwur mwahu ong aramas akan koaros oh kin ketin kalahngan ong wiepen nin lime kan koaros.”—Melkahka 145:9.
1:17; 2:10. Irair me Sona lelohng me pidada eh mihmi nan kapehd en mwahmw lapalao erein rahn siluh oh pwohng silipwong kin mwete mehla oh kaiasada en Sises.—Madiu 12:39, 40; 16:21.
1:17; 2:10; 4:6. Siohwa kapitala Sona sang ni melimelo. Koht pil “ketin kawosehda tuhke pwoat pwe Sona en mi pahn mweteh, pwe en nsenamwahu.” Sapwellimen Siohwa tohnkaudok kan rahnwet kak likih Ih, oh irail pil kak likih me sapwellime limpoak kadek, oh likih me e kak pere oh kapitiraila.—Melkahka 13:5; 40:11.
2:1, 2, 9, 10. Siohwa kin karonge kapakap kan en sapwellime ladu kan oh kin tehk mwahu arail pekipek kan.—Melkahka 120:1; 130:1, 2.
3:8, 10. Koht mehlelo “wekidala kupwure,” duwen apwal me e mahsanihong irailehro, oh “sohte ketikihong irail.” Pwekida? Pwehki mehn Ninipe kan “weksang arail sapwung kan.” Duwehte rahnwet, sapwellimen Koht kadeik kak wekila ma emen me dipan pahn kasalehda koluhla mehlel.
4:1-4. Sohte emen aramas kak en kahrehiong Koht en kalohmwat sapwellime kupwur mwahu. Kitail anahne kanaiehng kitail en dehr kin lipahnede sapwellimen Siohwa kupwur mwahu kan.
4:11, NW. Siohwa kin ni kanengamah awiawih rongamwahu en Wehio en lohkseli nan sampah pwon pwehki—duwehte dahme e wiahiong irail mehn Ninipe 120,000 ko—e poakehla irail ko “me sohte wehwehki ia wekpeseng en palimeing oh palimaun.” E sou konehng kitail en kin poakehla irail aramas akan me kitail kin tuhwong nan atail wasahn kalohk oh kitail anahne en ngoangki kalohkihong oh katohnpadahk ong irail?—2 Piter 3:9.
‘KAMADAHDA MOANGARAIL KAN’
(Maika 1:1–7:20)
Maika kasalehda dipen irail mehn Israel oh Suda kan, oh kohpada duwen ohlahn arail kahnimwo oh pil duwen koapworopwor en onohnsapahl en wehio. Sameria pahn wiahla “mohn ihmw ehu nansapw.” Pwehki arail dipen pwongih dikedik kan, Israel oh Suda konehng en ‘kamadahda moangarail kan’ de sarohdi. Ni arail sella, arail moangemad laudla “duwehte moangen kutoahr.” Siohwa inoukihda: “I pahn kapokoneikumwailpene, I pahn kihpene luhwen mehn Israel kan koaros.” (Maika 1:6, 16; 2:12) Pwehki irail kaun mwersuwed kan oh soukohp likamw akan, Serusalem pil “pahn wiahla koasoakoasoak en mohn ihmw ehu.” Ahpw Siohwa pahn ‘kapokonpene [sapwellime aramas kan].’ “Emen me pahn kaunda Israel” pahn kohsang nan “Pedleem Eprata.”—Maika 3:12; 4:12; 5:2.
Iaduwen, Siohwa kin tenek sapahrek ong irail mehn Israel ko? Kupwure kan me nohn uk? Soh. Ihte me Siohwa peki rehn sapwellime tohnkaudok kan iei irail en ‘en wiahda me pwung; irail en kin kasalehda arail limpoak poatopoat, oh peikiong arail Koht ni karakarahk’ ni arail pahn kin ieiang Koht weweid kohwei. (Maika 6:8) Irail me kin momour nan mwehin Maika uhdahn suwed ihme kahrehda “aramas me keieu mehlel rehrail pil sohte katepe rasehng kisin dihpw kan,” me tekatek oh kin kamedekehla koaros me kin keido mparail. Ahpw soukohpo mahsanih: “Maing KAUN, sohte emen koht me duwehte komwi.” Koht pahn pil ehu kasalehda mahk ong sapwellime aramas kan oh “pahn ketin tiakedi dipat oh kakihrala nan kepin madau.”—Maika 7:4, 18, 19.
Pasapengpen Peidek kan me Pid Duwen Iren Paipel kan:
2:12, NW—Iahd me kokohp me pid ‘kihpene en luwen mehn Israel kan’ pweida? Pweida keieu wiawi nan 537 B.C.E. ni ahnsou me irail luwen mehn Suhs kan pwurodohng nan pein sapwarail sang arail sensel nan Papilon. Nan atail ahnsou, e kin pweida rehn “Israel en Koht.” (Kalesia 6:16, NW) Sang pahr 1919, irail Kristian keidi kan tepida pokonpene “rasehng pelin sihpw me pwurodohng nan kehl ehu.” Ni ahnsou me irail pwihn en me keidi kan iang wiahla kisehn irail “pokon kalaimwun” me wiawihkihda “sihpw teikan” pokonpene, eri mehlel nan 1935, irail wiahla mehn “katairong ong aramas kan.” (Kaudiahl 7:9, NW; Sohn 10:16, NW) Irail patpene oh ni ngoang utung kaudok mehlel.
4:1-4, NW—“Ni rahn akan me pahn kohdo,” iaduwen Siohwa pahn “ketin kapwungala nanpwungen aramas tohto, oh nanpwungen wehi kehlail kan”? Lepin lokaia pwukat “aramas tohto” oh “wehi kehlail kan” sohte kin wehwehki uhdahn pwihn en wehi de politik kei. Ahpw, e kin wehwehki irail akan me kin kohsang nan wehi kan koaros oh kin wiahla tohn kaudok kei en Siohwa. Siohwa kin kapwungala irail me pid arail nanpwungmwahu reh.
Mehn Kasukuhl kan ong Kitail:
1:6, 9; 3:12; 5:2. Mehn Asiria ko kauwehla Sameria nan 740 B.C.E.—ni mwehin Maika. (2 Nanmwarki 17:5, 6) Mehn Asiria kan kohla lella nan Serusalem ni ahnsou me Esekaia kin wie kakaun. (2 Nanmwarki 18:13) Mehn Papilon kan kauwehla Serusalem nan 607 B.C.E. (2 Kronikel 36:19) Nin duwen me kokohpo kasalehda, Mesaiao ipwidi nan “Pedleem Eprata.” (Madiu 2:3-6) Sapwellimen Siohwa kokohp kan kin pweida ahnsou koaros.
2:1, 2. Ia uwen keper ong kitail en nda me kitail kin papah Koht ni atail kin rapahki mahs kepwehpwe en sampah ah kaidehn “Wehin Koht oh dahme e kin ketin kupwurki.”—Madiu 6:33; 1 Timoty 6:9, 10.
3:1-3, 5. Siohwa kin kasik irail me kin apwalih sapwellime aramas akan en kin wia tenek pwung kan.
3:4. Ma kitail mwahuki Siohwa en kin sapeng atail kapakap kan, kitail dehr wiahda dihp de mourki mour riau.
3:8. Atail pwukoa en padahngki rongamwahwo, me pil pid rohng en kadeik, kak pweida ma kitail pahn ale kakehl sang sapwellimen Siohwa ngehn sarawi.
5:5, NW. Kokohpo me pid Mesaiao kin kamehlele ong kitail me ni ahnsou me imwintihti kan pahn uhwongada sapwellimen Koht aramas akan, “sounsilepen sihpw isimen” [me wehwehki unsek] oh “lapalap welimen”—aramas koahiek tohtohie—pahn pwarodo oh kahluwa sapwellimen Siohwa aramas akan.
5:7, 8. Aramas tohto kin kilangwohng irail Kristian keidi kan nin duwen “pwoaiken menseng me KAUN-O ketikihdo”—kapai ehu sang rehn Koht. Met pwehki e kin doadoahngki irail me keidi kan en kin kalohkiseli rongamwahu en Wehio. Irail “sihpw teikan” kin sewese aramas akan en kak ahneki nanpwungmwahu rehn Siohwa ni arail kin ngoangki utung irail me keidi kan nan doadoahk en kalohk. (Sohn 10:16, NW) Ia uwen a wia kapai ehu en iang wia doadoahk wet me kin wahdo nsenamwahu ong meteikan!
6:3, 4. Kitail anahne alasang Siohwa Koht oh kadekohng oh poakehla pil irail akan me kin apwal en ahneki nanpwungmwahu rehrail de pil irail akan me kin luwet ni arail nanpwungmwahu rehn Koht.
7:7. Ni atail kin lelohng kahpwal kan ni imwin koasoandi suwed wet en mehkan, kitail en dehr pahtoula. Ahpw, duwehte Maika, kitail anahne en “koapworopwor awiawih Koht.”
7:18, 19. Ni en Siohwa kin nsenki mahkohng dipatail kan, kitail anahne en pil men mahkohng irail kan me kin wiahda dihp ong kitail.
Kaukaule ‘Kekeid ni Mwaren Siohwa’
Irail kan me kin uhwongada Siohwa oh sapwellime aramas akan “pahn mwomwla . . . kohkohlahte.” (Opadaia 10) Ahpw, sapwellimen Siohwa engieng kak uhdi ma kitail pahn kin kapwaiada sapwellime kaweid sarawi kan oh ‘weksang atail sapwung kan.’ (Sona 3:10) “Ni rahn akan me pahn kohdo,” de “imwin rahn akan,” rahnwet, kaudok mehlel kin sarawihla sang kaudok likamw akan oh irail me peik tohto kin kohdo nan padahk mehlel. (Maika 4:1; 2 Timoty 3:1) Eri kitail en pil nantihong “kekeid ni mwaren Siohwa atail Koht kohkohlahte.”—Maika 4:5, NW.
Ia uwen kesempwal en iren mehn kasukuhl me pwuhk en Opadaia, Sona, oh Maika kin padahkihong kitail! Mendahki ire pwukat ntingdier sounpar 2,500 samwalahro, rohng me irail kin kasalehda kin “wie momour oh manaman,” leledo rahnwet.—Ipru 4:12.
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 31]
Opadaia kohpada: “[Edom] pahn mwomwla . . . kohkohlahte”
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 29]
Maika kin ‘koapworopwor awiawih Siohwa,’ eri kitail pil kak wia met
[Kawehwehpen kilel kan nan ehu ehu pali 30]
Doadoahk en kalohk wia kapai eh me kitail en kesempwaliki