Marzo

Qastzij che kqaj taj che itzel kojilik o kojtereneʼx rukʼ itzelal. Are kʼu, ¿jasche kojkikotik are chiʼ itzel kojilik? Chqilaʼ oxibʼ rumal. Nabʼe, rumal che are chiʼ kqachʼij ri itzelal kbʼan chqe kojqaj chuwach ri Dios (1 Ped. 4:13, 14). Ukabʼ, rumal che kux sibʼalaj utz y ko ri qakojonik (1 Ped. 1:7). Y urox, rumal che kyaʼ na jun nimalaj tewchibʼal chqe: ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik (Rom. 2:6, 7). Are chiʼ qʼaxinaq chi jubʼiqʼ tiempo che kʼastajinaq chi ri Jesús, ri utijoxelabʼ xkinaʼ ri kikotemal che ubʼim kan chke. Paneʼ xechʼayik y xbʼix chke che kkiya kan utzijoxik utzij ri Dios, e areʼ amaqʼel «kekikotik rumal rech chi ri Dios xuya chke chi ketzelax kiwach rumal rech ri ubʼiʼ ri Jesús» (Hech. 5:40-42). Ri kiloqʼoqʼebʼal che ri kAjaw más nim na chuwach ri xibʼin ibʼ chkiwach ri kikʼulel. Y xkikʼut wajun loqʼoqʼebʼal are chiʼ xkitanabʼa ta utzijoxik ri utzalaj taq tzij. Kimik e kʼi qachalal kiyaʼom ta kan upatanexik ri Jehová paneʼ kbʼan kʼax chke. Ketaʼm che ksach ta pa ujolom ri Jehová ri kichak y ri loqʼoqʼebʼal ri kikʼutum che. w21.03 25 párrs. 18, 19

Ri e chaʼom kebʼe pa ri kaj keʼalax ta rukʼ wajun eyebʼal riʼ, xaneʼ are ri Jehová kyaʼow pa ri kanimaʼ. E areʼ kechoman chrij ri keyebʼal, kkibʼij pa ri kichʼawem y kkaj che kopan ri qʼij che kebʼe pa ri kaj. Y paneʼ kekun taj kkichomaj jas riʼ ri kicuerpo pa uxlabʼal, are kʼu sibʼalaj kkaj kekʼojiʼ pa ri kʼolbʼal che kyaʼ chke pa ri Qʼatbʼal tzij pa ri kaj (Filip. 3:20, 21; 1 Juan 3:2). Ri e winaq che kbʼix nikʼaj chi chij chke kʼo jun keyebʼal che konojel ri winaq kkaj: are ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik cho ri uwach Ulew. Sibʼalaj kkaj che kopan ri qʼij che ketobʼan che ubʼanik kotzʼiʼj che ri uwach Ulew, kkibʼan kachoch, kitikoʼn, kkitik kotzʼiʼj cho kachoch y kekikot kukʼ ri kifamilias rumal che keyawaj ta chik (Is. 65:21-23). Sibʼalaj kkaj kkisolij ronojel ri uwach Ulew, kekil ri juyubʼ, ri kʼicheʼlaj y ri mares, y kketaʼmaj más chrij ri jeʼlalaj taq jastaq che ubʼanom ri Jehová. Are kʼu, ri kyaʼow más kikotemal chke are che ri kachilanik rukʼ ri Jehová kux más ko y kkʼiy más ronojel qʼij. w21.01 18, 19 párrs. 17, 18

Are chiʼ ri babilonios xkisach uwach ri tinamit Jerusalén, ri winaq che keqʼax chilaʼ kkibʼij wariʼ: «Ri man e kʼo ta chi wi winaq mawi awaj, chi kqaj kʼu na pa kiqʼabʼ ri aj caldeyibʼ, keloqʼ chi na ulew» (Jer. 32:43). Are chiʼ Joel xubʼij wajun profecía riʼ weneʼ qʼaxinaq chi doscientos junabʼ, ri Jehová xubʼij che Jeremías jas más kbʼantaj pa wajun chʼoj riʼ. Are chiʼ xeʼok ri babilonios, konojel ri israelitas che kkibʼan itzelal xekitzukuj xuqujeʼ xekichap bʼik. Jeremías 16:16, 18 kubʼij: «Kenbʼanaʼ kʼu na chi kepe kʼi taq tzukunelabʼ che kitzukuxik kkesaj kʼu uloq pa konojel taq ri kʼachelaj xuqujeʼ pa kiwiʼ taq ri juyubʼ xuqujeʼ kʼa pa taq ri pek ri e kʼo xoʼl taq ri tzakʼatzaq taq abʼaj». Xuqujeʼ xubʼij: «Kinbʼan na chke chi kkikamulij kitojik taq ri ketzelal xuqujeʼ taq ri kimak». Ri israelitas kekun taj kakowaj kibʼ pa ri plo xuqujeʼ pa ri kʼicheʼlaj we kkikʼex ta ri kikʼaslemal. Qas keriqitaj na kumal ri babilonios. w20.04 5 párrs. 12, 13

Pa jun bʼantajik nim ubʼanik, Lot chanim taj xunimaj ri Jehová. Weneʼ kqachomaj che xa kniman taj. Are kʼu ri Jehová xkʼistaj ta ukʼuʼx rukʼ. Xaneʼ, «xel ukʼuʼx ri Ajawaxel che», rumal laʼ ri ángeles xkikʼam bʼi ri Lot xuqujeʼ ri ufamilia che ri kiqʼabʼ y xekesaj bʼi pa ri tinamit (Gén. 19:15, 16). ¿Jasche xel ukʼuʼx ri Jehová che ri Lot? Weneʼ rumal kʼi jastaq. Weneʼ ri Lot kraj taj kuya kan ri rachoch rumal che kuxibʼij ribʼ chke ri winaq che e kʼo naqaj che Sodoma. Are kʼu xaq xiw ta wariʼ ri kyaʼow kʼax. Weneʼ utom chkij ri kebʼ qʼatal tzij che xetzaq pa jun nimalaj jul che kʼo naqaj che Sodoma (Gén. 14:8-12). Weneʼ kubʼisoj ri rixoqil xuqujeʼ ri e umiʼal. Y, rumal che are jun qʼinom achi, qastzij riʼ che kʼo jun utzalaj rachoch (Gén. 13:5, 6). Are kʼu, rumal ta we jastaq riʼ mat xunimaj ri Jehová chanim. Ri Dios are ta xchoman chrij ri utz taj xubʼan ri Lot, xaneʼ xuchomaj che are jun «sukʼalaj achi» (2 Ped. 2:7, 8). w20.04 18 párrs. 13, 14

Weneʼ ri winaq che xketaʼmaj awach are chiʼ kʼa at alaj akʼal na kkichomaj che kʼa majaʼ ktzʼaqat ri achomanik. Are kʼu qas chawetaʼmaj che ri Jehová are kril ri kʼo pa awanimaʼ. Areʼ qas kuchʼobʼ awach y retaʼm ri katkun che ubʼanik (1 Sam. 16:7). Chanimarisaj más ri awachilanik rukʼ ri Jehová. Are laʼ ri xubʼan ri David are chiʼ xunikʼoj ronojel ri jastaq che ubʼanom ri Dios y xkʼoxoman chrij ri ubʼantajik ri Jehová chrij ri e jastaq riʼ (Sal. 8:3, 4; 139:14; Rom. 1:20). Y chataʼ achuqʼabʼ che ri Jehová. Jun kʼutbʼal, we ri e awachiʼl pa ri tijobʼal katkiyoqʼo o ketzeʼn chawij rumal che at Testigo, chataʼ achuqʼabʼ che ri Jehová rech kachʼij ri kkibʼan chawe. Xuqujeʼ, chabʼanaʼ pa akʼaslemal ri nojibʼal che kariq pa ri uTzij, pa ri e wuj re ri utinamit ri Jehová y pa ri videos. Amaqʼel are chiʼ kawilo che ri Jehová katutoʼ pa jun kʼax, knimar más ri kubʼsal akʼuʼx chrij. Y are chiʼ ri nikʼaj chik kkilo che amaqʼel kakubʼsaj akʼuʼx chrij ri Jehová, e areʼ kkikubʼsaj kikʼuʼx chawij. w21.03 4 párr. 7

Ri utzalaj taq achiʼl kkibʼij ri kkinaʼo xuqujeʼ ri kkichomaj. Xuqujeʼ je ubʼanik ri qachilanik rukʼ ri Jehová, areʼ kukoj ri Biblia rech kchʼaw qukʼ, chupam kqariq wi ri kuchomaj xuqujeʼ ri kunaʼo. Oj kojchʼaw rukʼ are chiʼ kqabʼan qachʼawem che, chiʼ kqabʼan wariʼ kqabʼij che ronojel ri kqanaʼo xuqujeʼ ri kqachomaj. Areʼ, are ri qachiʼl che sibʼalaj kojuloqʼoqʼej rumal laʼ qas kutatabʼej ri qachʼawem xuqujeʼ kuya ri kqataʼ che. Jujun mul chanim kuya ri kqataʼ che y jujun mul rajawaxik kqaya ta kan utaʼik. Apastaneʼ ri ubʼanik, areʼ kuya chqe ri kqataʼ che are chiʼ krilo che kajwataj chqe. Weneʼ ri kubʼan che utzalixik are ta ri qeyem. Jun kʼutbʼal, weneʼ kresaj ta ri kʼax che kqariqo, are kʼu kuya qachuqʼabʼ xuqujeʼ qanojibʼal rech kqachʼijo (1 Cor. 10:13). ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ri sipanik re ri chʼawem? Jun kʼutbʼal, kqabʼan ri kubʼij wajun pixabʼ riʼ: «Mitanabʼaʼ ri ichʼawem rukʼ Dios» (1 Tes. 5:17). w20.05 27, 28 párrs. 7, 8

Ri e tijol anim amaqʼel kekaʼy chkiwach rech ketzaq taj. We ketzaqik, kewalij chi jumul xuqujeʼ kkiya ta kan ri utijik anim. Are ta kechoman chrij ri xbʼanowik che xetzaqik, xaneʼ chrij ri meta xuqujeʼ ri premio che kkaj kkichʼako. Pa ri utijik anim re ri qakojonik, weneʼ kʼi mul kojtzaqik, are chiʼ kqabʼij o kqabʼan jun jastaq che utz taj, o rumal che jun qachalal kubʼan jun mak che kubʼan kʼax chqe. Kqamay ta wariʼ, rumal che qonojel oj ajmakibʼ xuqujeʼ qonojel tajin kqatij anim pa ri bʼe che kojukʼam bʼi pa ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik. Rumal laʼ jujun taq mul kqabʼan jastaq che utz taj y che kubʼano che kpe qoyowal (Col. 3:13). Are kʼu are ta kojchoman chrij ri kʼax, xaneʼ chrij ri premio che kqachʼak na. xuqujeʼ kqaya ta kan utijik anim. Kqakʼol ta oyowal pa qanimaʼ xuqujeʼ kojchʼachʼaʼt taj, rech kojkunik kojopan pa ri meta xuqujeʼ kqachʼak ri premio. Rumal che we kqabʼano kojux jun tzaqibʼal pa kibʼe ri qachalal che tajin kkikoj kichuqʼabʼ che utijik anim pa ri bʼe re ri kʼaslemal. w20.04 26 párr. 1; 28 párrs. 8, 9

Ri qʼaxal tzij Daniel xchʼaw chrij jun nimalaj estatua che bʼanom che jalajoj taq chʼichʼ. Ri jalajoj taq chʼichʼ che kojom che ri estatua kraj kubʼij ri jalajoj taq qʼatbʼal tzij che xkibʼan kʼax che ri utinamit ri Dios. Ri raqan che bʼanom rukʼ hierro xuqujeʼ xaqʼoʼl kraj kubʼij ri kʼisbʼal qʼatbʼal tzij: che are Gran Bretaña xuqujeʼ Estados Unidos. Wajun profecía riʼ kubʼij che kʼa kʼo na are chiʼ ri uQʼatbʼal tzij ri Dios kusachisaj kiwach konojel ri qʼatal taq tzij re ri uwach Ulew. Ri apóstol Juan xuqujeʼ xchʼaw chrij jun jupuq potencias che xkibʼan kʼax che ri utinamit ri Jehová. Pa ri uprofecía xubʼij che are jun xibʼibʼalalaj awaj che kʼo wuqubʼ ujolom. Ri uwuq ujolom ri awaj riʼ are ri potencia mundial Gran Bretaña xuqujeʼ Estados Unidos. Wariʼ sibʼalaj nim ubʼanik, rumal che kʼo ta chi jun jolomaj. Ri kʼisbʼal jolomaj riʼ kʼa tajin na kuqʼat tzij are chiʼ Cristo xuqujeʼ ri e rachiʼl che e kʼo pa ri kaj kkisachisaj uwach ri jolomaj riʼ xuqujeʼ ri xibʼibʼalalaj awaj (Apoc. 13:1, 2; 17:13, 14). w20.05 14 párrs. 11, 12

Xa kebʼ oxibʼ tzij are kʼu kʼo kraj kubʼij. Rumal che rukʼ ri Dios petinaq wi ri kʼaslemal xuqujeʼ rukʼ petinaq wi ri loqʼoqʼebʼal. Jehová kojuloqʼoqʼej y wariʼ kubʼano che kojkikotik, kqanaʼo che xaq ta qatukel oj kʼolik y che kʼo ronojel ri kajwataj chqe. Chkiwach ri cristianos, ukʼutik loqʼoqʼebʼal are ta jun jastaq che kuya kchaʼik; xaneʼ are jun taqanik (Mat. 22:37-40). Are chiʼ kqetaʼmaj más uwach ri Jehová, kʼax ta más kqabʼan che unimaxik ri nabʼe taqanik, rumal che ri Jehová tzʼaqat y amaqʼel kojuloqʼoqʼej y kel ukʼuʼx chqe. Are kʼu, weneʼ más kʼax jubʼiqʼ kqabʼan che unimaxik ri ukabʼ taqanik. ¿Jasche? Rumal che ri e qachalal, che xuqujeʼ e qajil qatzʼaqat, ajmakibʼ y jujun taq mul weneʼ kkibʼano o kkibʼij jastaq chqe che utz ta kqato o kubʼan kʼax chqe. Rumal che jeʼ kkʼulmataj wariʼ, Jehová xubʼano che e jujun chke ri xetzʼibʼan ri Biblia xechʼaw chrij ri kqabʼan che ukʼutik loqʼoqʼebʼal y jasche kqakʼut chbʼil qibʼ. Jun chke are ri apóstol Juan (1 Juan 3:11, 12). w21.01 8 párrs. 1, 2

Paneʼ kʼi o kʼi ta tiempo qapatanim ri Jehová, rajawaxik kojchoman chrij wajun pregunta riʼ: «¿La tajin kinkoj nuchuqʼabʼ chuwach ri Satanás rumal che kraj kubʼan kebʼ ri wanimaʼ?». Jun kʼutbʼal, ¿jas kqabʼano we pa ri televisión o pa Internet kqʼalajin jun wachbʼal che weneʼ kuya itzel rayinik chqe? Weneʼ kqabʼij che pornografía taj. Are kʼu, ¿la are jun jastaq kukoj ri Satanás rech kubʼan kebʼ ri qanimaʼ? Wariʼ kjunamataj rukʼ jun ikaj che weneʼ pa ri nabʼe mul kok ta pa ri cheʼ, are kʼu nojimal chi nojimal kok chupam kʼisbʼal re kpaqʼan ri cheʼ. Xa junam kkʼulmatajik, we kqil tzʼil taq wachbʼal chanim ta kqil ri kʼax kubʼan chqe. Nojimal chi nojimal kkunik kubʼano che kojmakunik, kubʼan kebʼ ri qanimaʼ xuqujeʼ kojux ta chi sukʼ chuwach ri Jehová. Rumal laʼ, kqaya taj che jun jastaq che utz taj kok pa qanimaʼ. Chqanikʼoj ri qanimaʼ rech amaqʼel kux sukʼ xuqujeʼ nim kril ri Jehová. w20.06 11, 12 párrs. 14, 15

Are chiʼ ketzalij lo ri kiyaʼom kan ri Jehová, rajawaxik che kqaya ta kan kitoʼik xuqujeʼ uyaʼik kichuqʼabʼ. Weneʼ kkinaʼ jun nimalaj kʼax pa kanimaʼ, junam rukʼ ri ala sachinaq che xubʼij ri Jesús (Luc. 15:17-24). Rumal che xekʼojiʼ chkixoʼl winaq che kkipatanij ta ri Jehová, qastzij riʼ che kajwataj kichuqʼabʼ pa ri kikojonik. Rumal laʼ, rajawaxik keqatoʼo rech kkʼiy chi jumul ri kikojonik chrij ri Jehová. Pa ri kʼutbʼal chrij ri chij sachinaq kanoq, Jesús xubʼij che ri ajyuqʼ xreqaj loq xuqujeʼ xukʼam lo kukʼ ri rachiʼl. Ri ajyuqʼ xukoj utiempo xuqujeʼ uchuqʼabʼ che utzukuxik. Are kʼu retaʼm che kajwataj tobʼanik che rech ktzalij loq rumal che utukel kkun taj (Luc. 15:4, 5). Weneʼ kajwataj tiempo xuqujeʼ chuqʼabʼ che kitoʼik ri kiyaʼom kan ri Jehová rech kekʼiy chi jumul pa ri kikojonik. Rumal laʼ we ri e kʼamal bʼe kkibʼij chqe che kqaya etaʼmanik che jun qachalal che uyaʼom kan ri Jehová, rukʼ rutzil qanimaʼ chqatoʼo. w20.06 28 párrs. 14, 15

Rajawaxik che qonojel kqakʼut ri loqʼoqʼebʼal rumal che are jun etal kech ri qastzij cristianos. Are kʼu rajawaxik kqabʼan ri xubʼij ri Pablo che ri congregación re Filipos: «Kkʼojiʼ na nimalaj inoʼj, nimalaj iwetaʼmabʼal, rech kixnaʼw che ubʼanik ronojel» (Filip. 1:9 El Nuevo Testamento en Quiché Centro-Occidental, ortografía actualizada). Rumal laʼ, rajawaxik kqachajij qibʼ chuwach «ronojel tijonik ri jeʼ kpe kiʼaqiqʼ» xuqujeʼ chkiwach «ri winaq ri kenaʼw che ubʼixik jeʼlalaj taq tzij, ri kkaj kojkikʼam bʼik pa jun bʼe jalan chi wi», junam kukʼ ri apóstatas (Efes. 4:14). Pa ri nabʼe siglo, are chiʼ kʼi chke ri tijoxelabʼ xkiya kan ri Jesús, ri apóstol Pedro xubʼij che rukʼ ri Jesús kʼo wi «ri tzij re junalik kʼaslemal» (Juan 6:67, 68). Paneʼ ri Pedro xuchʼobʼ ta ronojel chrij ri tzij riʼ, are kʼu xux sukʼ rumal che xuchʼobʼ ri qastzij chrij ri Cristo. We oj xuqujeʼ qas kqakojo che ri Biblia kukʼut ri qastzij, ri qakojonik kubʼan ko are chiʼ kqariq kʼax y keqatoʼ ri nikʼaj chik rech kkowir ri kikojonik (2 Juan 1, 2). w20.07 8 párr. 2; 13 párr. 18

Kojkunik keqatoʼ ri qachalal rech kkiya ta kan ri qastzij we kel qakʼuʼx chke (1 Juan 3:10, 11, 16, 17). Rajawaxik kqaloqʼoqʼej qibʼ apastaneʼ ri kojriqitaj wi. Jun kʼutbʼal, ¿la qetaʼm uwach jun qachalal che kajwataj kubʼsal kʼuʼx che o jun tobʼanik rumal che xkam jun rachalal? ¿La qetaʼm che e kʼo qachalal kajwataj tobʼanik chke rech kyak chi jumul ri kachoch xuqujeʼ ri Ja rech Ajawbʼal rumal che xuriq kʼax pa jun desastre natural? We qastzij kel qakʼuʼx chke ri qachalal xuqujeʼ keqaloqʼoqʼej kqakʼut riʼ rukʼ ri kqabʼano xaq xiw ta rukʼ ri kqabʼij. Are chiʼ kqakʼut loqʼoqʼebʼal chbʼil qibʼ, kqesaj uwach ri loqʼalaj qaTat che kʼo pa ri kaj (1 Juan 4:7, 8). Jun ukʼutik loqʼoqʼebʼal are usachik kimak ri nikʼaj chik. Jun kʼutbʼal re, we kʼo jun winaq xubʼan jun kʼax chqe, ri loqʼoqʼebʼal kubʼano che kqasach ri xubʼano (Col. 3:13). w20.07 24 párrs. 14, 15

Are chiʼ kekʼastaj lo ri kaminaqibʼ, ¿la pa kijujunal kqaya ri etaʼmanik chke, junam rukʼ ri kqabʼan kimik? ¿La kbʼix chke jas congregación kebʼe wi y la ketijoxik rech kkikʼut chi chkiwach ri kekʼastaj loq? Rajawaxik kqeyej na rech kqetaʼmaj ri respuestas. Ri qetaʼm are che chiʼ kkʼis ri uQʼatoj tzij ri Cristo pa ri Mil Junabʼ «ri etaʼmanik ri kuyaʼ ri Ajawaxel kunojisaj na ronojel ri uwach Ulew» (Is. 11:9). ¡Sibʼalaj kʼi ri qachak pa ri mil junabʼ! Pa ri tiempo re ri mil junabʼ, konojel ri upatanelabʼ ri Jehová rajawaxik kkikʼex ri kikʼaslemal rech keqaj chuwach. Rumal laʼ, kkichʼobʼo che rajawaxik kkitoʼ ri kekʼastaj loq rumal che kajwataj chuqʼabʼ chuwach ri makaj y ubʼanik ri utz chuwach ri Jehová (1 Ped. 3:8). Are chiʼ ri winaq riʼ kkil ri upatanelabʼ ri Dios che kemachʼachʼik, kkikoj kichuqʼabʼ che ukʼexik ri kikʼaslemal y ubʼanik ri utz chuwach ri Jehová, qastzij riʼ che xuqujeʼ kkaj kkiqʼijilaj ri Jehová (Filip. 2:12). w20.08 16 párrs. 6, 7

We kqabʼan ri pixabʼ xuya ri apóstol Pablo xuqujeʼ kojchoman chrij ri tajin kqabʼano, weneʼ kqilo che kojkun che ubʼanik jastaq che ri nikʼaj chik kekun taj kkibʼano. Jun kʼutbʼal, weneʼ jun kʼamal bʼe qas ta utz ajtij are chiʼ kʼo pa ri plataforma, are kʼu qas kkunik keʼutoʼ ri winaq rech keʼux tijoxelabʼ. O weneʼ qas ta kubʼan ri jastaq pa cholajil junam rukʼ ri kkibʼan ri nikʼaj chik kʼamal bʼe re ri congregación, are kʼu ri qachalal kkita pixabʼ re ri Biblia che rumal che etaʼmatal uwach che are jun kʼamal bʼe che sibʼalaj kloqʼoqʼenik. O weneʼ etaʼmatal uwach che sibʼalaj ksipanik (Heb. 13:2, 16). Are chiʼ qas kqil ri kojkun che ubʼanik, kqilo che kʼo rumal rech kojkikotik rumal ri kojkunik kqaya che ri congregación. Wariʼ kubʼano, che kʼo ta kʼax kqanaʼ chkij ri qachalal rumal ri kekun che ubʼanik. Apastaneʼ ri qalugar pa ri congregación, qonojel rajawaxik kqabʼan más utz che ri qachak xuqujeʼ kojux más utz taq ajtijabʼ. w20.08 24 párrs. 16-18

Ri chʼabʼal che nim ubʼanik, ubʼiʼ: «Ri e kʼiʼalaj winaq», xyaʼ pa ri junabʼ 1935 rumal Joseph Rutherford pa ri tinamit Washington (Estados Unidos). Pa ri chʼabʼal che xuya ri qachalal Rutherford xuya ubʼixik jachin e kʼo pa ri jupuq «e kʼiʼalaj winaq» che kubʼij pa Apocalipsis 7:9. Kʼa pa ri tiempo riʼ, xbʼixik che wajun jupuq winaq kebʼe pa ri kaj, are kʼu xchomaxik che qas ta nim kibʼanik rumal che qas ta e sukʼ. Ri qachalal Rutherford xukoj ri Biblia che uqʼalajisaxik che ri kʼiʼalaj winaq e chaʼom taj rech kebʼe pa ri kaj, xaneʼ are ri jupuq winaq che kbʼix nikʼaj chi chij chke che kekʼasiʼ kan pa ri nimalaj kʼaxkʼolil y kkiriq ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik cho ri uwach Ulew (Apoc. 7:14). Jesús xubʼij: «E kʼo chi kʼu nikʼaj nuchij, ri man e rech ta we warabʼal riʼ. E are kʼu riʼ xuqujeʼ rajawaxik keʼenkʼamaʼ na uloq. Kkitatabʼej na ri nuchʼabʼal. Kkʼojiʼ na xa jumulaj chij, xuqujeʼ xa jun ajyuqʼ» (Juan 10:16). Wajun jupuq winaq riʼ are ri sukʼalaj taq testigos rech Jehová che kkiriq na ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik pa jun kotzʼiʼjalaj uwach Ulew (Mat. 25:31-33, 46). w21.01 14 párrs. 1, 2

Rajawaxik qas kqabʼan ri qachomam we kqaj kqakʼis ri chak che uyaʼom ri Dios chqe (Mat. 28:19, 20). Ri oj winaq kʼax kqabʼan che utzʼaqatisaxik ri qachomam ubʼanik, rumal laʼ kajwataj chuqʼabʼ che ubʼanik. Rech kqabʼan ri qachomam ubʼanik kajwataj ujikʼik ibʼ. We kqaj kqabʼan ri jastaq che kʼax kbʼanik, rajawaxik kqataʼ tobʼanik. Y Jehová kuya ri tobʼanik chqe rukʼ ri ruxlabʼixel (Gál. 5:22, 23). Ri apóstol Pablo are jun winaq che amaqʼel xubʼan ri xuchomaj, are kʼu xubʼij: «Kintaqan pa uwiʼ» ri nucuerpo rech kinbʼan ri sukʼ (1 Cor. 9:25-27). Xubʼij chke ri cristianos che kkibʼan ri kichomam ubʼanik «rukʼ kolomal xuqujeʼ rukʼ cholajil» (1 Cor. 14:40). Wariʼ are ri kajwatajik rech kkʼojiʼ jun utz programa che ri jastaq espirituales junam rukʼ ri kitzukuxik winaq rech kketaʼmaj uwach ri Dios (Hech. 2:46). w20.09 6, 7 párrs. 15-17

Kimik, kojkunik kqatzijoj ri utzij ri Dios pa kʼi taq lugares. We oj kʼo pa jun tinamit che yaʼom bʼe chqe che kqapatanij ri Dios, chqachomaj wariʼ: «¿La utz tajin kinbʼan che ukojik ri tiempo?». Pa ri kʼisbʼal taq qʼij riʼ ri utinamit ri Jehová tajin kubʼan jun chak che bʼanom ta ojer: are utzijoxik ri utzij ri Dios. ¡Sibʼalaj utz, kʼo kʼi chak che rajawaxik kqabʼan ri upatanelabʼ ri Jehová! We oj kʼo pa jun tiempo che kʼo jamaril, ¿jas kqabʼan che ukojik ri tiempo riʼ? (2 Tim. 4:2). Chojchoman chrij ri kojriqitaj wi. Chqachomaj we oj o jun chke ri qafamilia kkunik kel más che utzijoxik ri utzij ri Dios o xuqujeʼ kux precursor. Are ta tiempo che uchʼakik más pwaq y uloqʼik más jastaq, rumal che ksach kan uwach pa ri nimalaj kʼaxkʼolil (Prov. 11:4; Mat. 6:31-33; 1 Juan 2:15-17). E kʼi publicadores tajin kketaʼmaj chi jun chʼabʼal rech kkitzijoj y kkikʼut chrij ri Dios chke ri winaq. Ri tobʼanik uyaʼom ri utinamit ri Jehová are che tajin kubʼan wuj pa más che 1.000 chʼabʼal. w20.09 16 párrs. 9-11

Jun utzalaj ajchʼoj kux sukʼ. Kukoj ronojel ri uchuqʼabʼ rech kutoʼ o kuchajij jun winaq o jun jastaq che sibʼalaj nim krilo. Pablo xubʼij che Timoteo che nim churilaʼ wi upatanexik ri Dios, wariʼ are jun ukʼutik loqʼoqʼebʼal y sukʼilal che areʼ (1 Tim. 4:7). Are chiʼ kkʼiy más ri bʼantajik riʼ pa qanimaʼ, kojutoʼo rech kqaya ta kan ri qastzij (1 Tim. 4:8-10; 6:6). Jun ajchʼoj rajawaxik kubʼan ri uchomam ubʼanik we kraj utz kubʼan che ri uchak. Timoteo qas xux utzalaj rajchʼoj ri Cristo rumal che xunimaj ri pixabʼ che Pablo xubʼij che rech kuxutuj ri itzel taq rayinik y are kukʼut utz taq bʼantajik y kkʼojiʼ utz rachilanik kukʼ ri qachalal (2 Tim. 2:22). Are kʼu rech kubʼan wariʼ rajawaxik che qas kubʼan ri uchomam. Oj xuqujeʼ rajawaxik jeʼ kqabʼano we kqaj che kojchʼakan pa uwiʼ ri itzel taq rayinik (Rom. 7:21-25). Xuqujeʼ, rajawaxik kqabʼan ri qachomam we kqaj che amaqʼel kqakʼex ri qakʼaslemal (Efes. 4:22, 24). Y are chiʼ sibʼalaj kojkos pa ri qachak, weneʼ rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ rech kojbʼe pa ri riqbʼal ibʼ (Heb. 10:24, 25). w20.09 28 párrs. 9-11

Kajwataj paciencia che utoʼik jun tijoxel rech kujach ri ukʼaslemal y kubʼan uqasanjaʼ. Are kʼu chiʼ kqʼax ri tiempo rajawaxik kqilo we qas kraj kupatanij ri Jehová o kraj taj. ¿La qas kukoj uchuqʼabʼ che ubʼanik ri ubʼim kan ri Jesús? ¿O xaq xiw kretaʼmaj chrij ri Biblia rumal che utz krilo? Chqilaʼ we ri tijoxel tajin kkʼiy pa ri ukojonik. Jun kʼutbʼal, ¿la kubʼij ri kunaʼ chrij ri Jehová? ¿La kubʼan uchʼawem che? (Sal. 116:1, 2). ¿La utz krilo kusikʼij uwach ri Biblia? (Sal. 119:97). ¿La amaqʼel kbʼe pa ri riqbʼal ibʼ? (Sal. 22:22). ¿La tajin kukoj uchuqʼabʼ che ukʼexik ri ukʼaslemal? ¿La tajin chi kutzijoj che ri ufamilia y ri e rachiʼl ri tajin kretaʼmaj? (Sal. 9:1). Y, ¿la qas kraj kux testigo rech Jehová? (Sal. 40:8). We tajin ta kkʼiy pa ri ukojonik, chqilaʼ jas ri kbʼanowik y tekʼuriʼ rukʼ utz taq tzij chojchʼaw rukʼ are kʼu chqabʼij ri qastzij che. w20.10 18 párrs. 14, 15

Ri uTat ri Jesús che kʼo pa ri kaj amaqʼel utz ri kuchaʼ ubʼanik y xuqujeʼ ri utat unan chuwach ri Ulew je xkibʼano. Are kʼu chiʼ ri Jesús xnimarik areʼ xchaʼow ri xubʼano (Gál. 6:5). Junam qukʼ oj, kkunik kuchaʼ ri kraj kubʼano. Paneʼ kkunik kuchaʼ ri kraj kubʼano, are kʼu are xuchaʼ jun utzalaj achilanik rukʼ ri Jehová. Are chiʼ ri Jesús xuchʼobʼ ri rajawaxik kubʼano, xubʼan ri chak che xbʼix che (Juan 6:38). Retaʼm che itzel kil kumal e kʼi winaq y qastzij riʼ che are ta jun jastaq che utz krilo. Are kʼu xuchaʼ unimaxik ri Jehová. Are chiʼ xubʼan uqasanjaʼ, pa ri junabʼ 29, xukoj ri ukʼaslemal che upatanexik ri uTat (Heb. 10:5-7). Amaqʼel xraj xqaj chuwach ri uTat, paneʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkam chuwach ri cheʼ (Juan 19:30). w20.10 29 párr. 12; 30 párr. 15

¿La qetaʼm uwach jun qachalal pa ri congregación che tajin kuriq kʼax rumal jun yabʼil, ukamikal jun rachalal o jun chi jastaq? We kqato che kʼo jun qachalal tajin kuriq kʼax, chqataʼ che ri Jehová che kojutoʼo rech kojkunik kqabʼij jujun tzij che, che kuya uchuqʼabʼ o kojkunik kqaya tobʼanik che. Wariʼ kuya ri chuqʼabʼ che kajwataj che (1 Ped. 4:10). Are kʼu kuya ta xibʼin ibʼ chqe, rumal che qetaʼm che Jehová kojutoʼo. Kukoj ri Jesús y ri ángeles. Xuqujeʼ, we kʼo ubʼanik rukʼ ri urayibʼal, Jehová kkunik keʼukoj ri kʼo taqanik pa kiqʼabʼ rech kojkitoʼo. Y kʼi chqe qetaʼm, che Jehová kukoj ri ruxlabʼixel rech kubʼano che ri e upatanelabʼ kkaj kekitoʼ ri kachalal. Rumal laʼ, junam rukʼ ri apóstol Pablo, rukʼ kubʼsal kʼuʼx kojkunik kqabʼij che ri Jehová «are toʼl wech, man kinxeʼj ta wibʼ chuwach ri kkibʼan na ri winaq chwe» (Heb. 13:6). w20.11 17 párrs. 19, 20

Ri apóstoles xkil kʼi etal che Jehová qas kʼo kukʼ, rumal che xyaʼ chke che kekunik kkibʼan milagros (Hech. 5:12-16; 6:8). Paneʼ kimik oj kojkun ta che ubʼanik ri xkibʼano, ri Jehová rukʼ loqʼoqʼebʼal kubʼij chqe pa ri Biblia che kojqaj chuwach y kuya ri ruxlabʼixel chqe we rumal ri sukʼilal kqariq kʼax (1 Ped. 3:14; 4:14). Rumal laʼ, rajawaxik che are ta kojchoman chrij ri kqabʼan pa ri petinaq we kbʼan kʼax chqe, xaneʼ are utz che kojchoman chrij ri kojkun che ubʼanik kimik rech kqakubʼsaj qakʼuʼx che Jehová kojutoʼo y kojukolo. Rajawaxik knaʼtaj chqe ri xubʼij kan ri Jesús: «In kinyoʼw na itzij, in kinyoʼw inoʼj. Jeriʼ chi ri e ikʼulel man kkiriq taj jas kkibʼij chiwe, man kechʼakan taj». Xuqujeʼ kuya qachuqʼabʼ ri e tzij riʼ: «We ko kixtakʼiʼk, kixkolotaj na» (Luc. 21:12-19). Y chnaʼtaj chqe, are chiʼ jun upatanel ri Jehová kux sukʼ kʼa pa ri ukamikal, areʼ kukʼastajisaj na. w21.01 4 párr. 12

Are chiʼ majaʼ kubʼij wariʼ ri apóstol Pablo, ri patriarca Job retaʼm che ksach ta pa ujolom ri Dios y che kkʼastajisax na pa ri kamikal (Job 14:7-10, 12-15). «Ri kikʼastajik ri kaminaqibʼ» are jun chke ri «nabʼe taq etaʼmanik» re ri cristianismo (Heb. 6:1, 2). Ri Pablo qas utz xubʼan che unikʼoxik wariʼ pa ri capítulo 15 re 1 Corintios. Ri xuqʼalajisaj qas xuya kichuqʼabʼ ri cristianos re ri nabʼe siglo, xuqujeʼ kuya qachuqʼabʼ oj paneʼ kʼi o kʼi ta tiempo qeyem ri kʼastajibʼal. Ri ukʼastajibʼal ri Jesucristo are ri kbʼanowik che qas kekʼastaj na ri winaq che keqaj. Are jun chke «ri utzalaj taq tzij» che xuya ubʼixik ri Pablo chke ri cristianos re Corinto (1 Cor. 15:1, 2). Xuqujeʼ xubʼij chke che, we kekojon ta chrij ri ukʼastajibʼal ri Cristo, ri kikojonik kʼo ta upatan riʼ (1 Cor. 15:17). w20.12 2 párrs. 2-4

¿Jas xtoʼw ri apóstol Pedro? Xnaʼtaj che, che ri Jesús ubʼim che kutaʼ toqʼobʼ pa uwiʼ rech kqaj ta uchuqʼabʼ ri ukojonik. Jehová xuya ri xutaʼ pa ri uchʼawem. Are chiʼ qʼaxinaq chi ri tiempo, Jesús xukʼut ribʼ chuwach ri Pedro rech xuya uchuqʼabʼ (Luc. 22:32; 24:33, 34; 1 Cor. 15:5). Pa jun chi mul, Jesús xukʼut ribʼ chkiwach ri apóstoles pa jun aqʼabʼ chiʼ kʼo ta kar xekun che uchapik. Chilaʼ, ri Jesús xukʼut chuwach ri Pedro, ri loqʼalaj rachiʼl, che kuloqʼoqʼej y che ukuyum chi umak rumal che xuya kan más uchak (Juan 21:15-17). Ri xubʼan ri Jesús rukʼ Pedro xukʼutu che sibʼalaj kutoqʼobʼisaj wachaj, junam rukʼ ri uTat. Rumal laʼ, are chiʼ kqabʼan jun jastaq che utz taj, kqachomaj taj che ri Jehová kukuy ta chi ri qamak. Ksach ta chqe che Satanás kraj che je kqachomaj. Xaneʼ rajawaxik knaʼtaj chqe che Jehová kojuloqʼoqʼej, kukuy ri qamak y rajawaxik jeʼ kqabʼan kukʼ ri kkibʼan kʼax chqe (Sal. 103:13, 14). w20.12 20, 21 párrs. 17-19

Kʼo kqetaʼmaj chkij ri xkikubʼsaj ta kikʼuʼx chrij ri Jehová, rumal che xeʼel chʼuʼj chuwach ri kʼax che xkiriqo. Retaʼmaxik chrij ri xkibʼano kojutoʼo rech jeʼ ta kqabʼano. Jun kʼutbʼal, are chiʼ xumaj ri uqʼatbʼal tzij ri qʼatal tzij Asá amaqʼel xutzukuj ri Jehová are chiʼ xuriq kʼax. Are kʼu, chiʼ xqʼax ri tiempo xutzukuj ta chi ri utobʼanik ri uDios y are xubʼan ri xqaj chuwach areʼ (2 Crón. 16:1-3, 12). Ri xubʼan Asá che utaʼik tobʼanik chke ri sirios rech kchʼojin rukʼ Israel, weneʼ xqʼalajinik che jetaneʼ are jun utz chomanik. Are kʼu chiʼ xqʼax ri tiempo utz ta xelik. Ri Jehová xukoj jun profeta che ubʼixik che: «Ri e rajchʼojabʼ ri ajawinel re Siria e tzaqom la, umak rech chi xkuʼbʼaʼ kʼuʼx la chrij ri ajawinel re Siria man chrij ta kʼut ri [Jehová] xkuʼbʼaʼ ta wi kʼuʼx la» (2 Crón. 16:7). Oj xuqujeʼ rajawaxik kqachajij qibʼ rech are ta más kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri kqaj chqawach, y che kqaya kan utzukuxik ri utobʼanik ri Jehová pa ri Biblia. Xuqujeʼ are chiʼ kqakʼulmaj jastaq che rajawaxik aninaq kqachaʼ ri kqabʼan chuwach, mojel chʼuʼj chuwach xaneʼ chqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová y jeriʼ utz kel ri kqachaʼ ubʼanik. w21.01 6 párrs. 13-15

Kimik, e jujun upatanelabʼ ri Jehová kʼo ta kkitijo rumal che kʼo ta pwaq o rumal che kʼo chʼoj. Nikʼaj chik e tzʼapim pa cárcel rumal ri kikojonik. Are kʼu, ri kʼiʼalaj winaq sibʼalaj kekikotik rumal che ketaʼm che are chiʼ ksachisax uwach ri itzelal, amaqʼel kkʼojiʼ na ri kkitijo y ri kkikojo, y ri kajwataj chke pa ri kikojonik. Are chiʼ ri Jehová kusachisaj kiwach ri itzel taq winaq, keʼuchajij na ri kʼiʼalaj winaq, rech kkiriq ta kʼax. Are chiʼ qʼaxinaq chiʼ ri nimalaj kʼaxkʼolil, ri Jesús kukʼam na kibʼe ri kekolotaj kanoq rech kkiriq ri «kʼiyibʼal jaʼ re kʼaslemal» che kʼo ta ukʼisik. Chatchomanampeʼ chrij ri jeʼlikalaj keyebʼal ri kʼiʼalaj winaq: chkixoʼl ri miles de millones winaq che xekʼojiʼ pa ri uwach Ulew xaq xiw e areʼ kekolotaj kanoq y kekam ta chik (Juan 11:26). ¡Ri nikʼaj chi chij sibʼalaj kemaltyoxin che ri Jehová y Jesús rumal ri jeʼlalaj kubʼsal kʼuʼx che kyaʼ chke! w21.01 16, 17 párrs. 11, 12

Pa ri kʼisbʼal chaqʼabʼ re ri ukʼaslemal ri Jesús, xchoman chrij ri kʼax che kkiriq ri utijoxelabʼ. Rumal che keʼuloqʼoqʼej, ri Jesús xutaʼ che ri uTat che keʼuchajij chuwach ri Itzel (Juan 17:14, 15). Retaʼm che are chiʼ kbʼe pa ri kaj, ri Satanás kukoj uchuqʼabʼ che ubʼanik kʼax che apachintaneʼ ri kraj kupatanij ri Jehová. Wariʼ kukʼutu che ri utinamit ri Jehová kajwataj uchajixik. Kimik más kajwataj na chqe che kojuchajij ri Jehová. Satanás esam lo pa ri kaj y «sibʼalaj kʼo royowal» (Apoc. 12:12). Ubʼanom chke e jujun winaq che are chiʼ kkibʼan kʼax chqe kkichomaj che «patanijik waʼ che ri Dios» ri kkibʼano (Juan 16:2). E nikʼaj chi winaq che kekojon ta che ri Dios, kkibʼan kʼax chqe rumal che kqabʼan ta qe ri jastaq ri kkibʼan e areʼ. Apastaneʼ ri kkʼulmatajik kqaxibʼij ta qibʼ, rumal ri kubʼij ri texto re kimik. w21.03 26 párrs. 1, 3

Ronojel ri kubʼan ri Jehová kubʼan rumal ri uloqʼoqʼebʼal. Rumal ri uloqʼoqʼebʼal, kuya ri kajwataj chqe. Rumal ri uloqʼoqʼebʼal ri Jehová, xutaq lo ri uKʼojol che utojik ri qamak, y Jesús sibʼalaj kojraj rumal laʼ xuya ri ukʼaslemal pa qawiʼ (Juan 3:16; 15:13). Kʼo ta jun jastaq ksachow uwach ri loqʼoqʼebʼal che kkinaʼ chke ri sukʼalaj taq cristianos (Juan 13:1; Rom. 8:35). Ronojel ri kubʼan jun kʼamal bʼe pa ri familia kubʼan rumal ri loqʼoqʼebʼal. ¿Jasche rajawaxik? Ri apóstol Juan xubʼij: «Apachin ri man kuloqʼoqʼej ta ri rachalal [o ri ufamilia] ri rilom, ¿jas ta kʼu lo kubʼano kkun ta che uloqʼoqʼexik ri Dios ri man rilom taj?» (1 Juan 4:11, 20). Rumal laʼ, jun achi che kuloqʼoqʼej ri ufamilia y kraj kubʼan re ri kubʼan ri Jehová y ri Jesús, kukoj uchuqʼabʼ rech kuya ri kajwataj pa ri kikojonik ri e kʼo pa ri ufamilia, kok il che ri kkinaʼo, kuya ri kiwa, katzʼyaq y nikʼaj chi jastaq (1 Tim. 5:8). Kuya tijonik y pixbʼenik chke ri ralkʼwal. Xuqujeʼ kuya ta kan retaʼmaxik chrij ri kubʼan che uchaʼik ri jastaq che kuya uqʼij ri Jehová y che kuya utzilal che ri ufamilia. w21.02 5 párrs. 12, 13

Ri loqʼalaj qaTat kʼo pa ri kaj kuchʼobʼo che ri qakʼulmam ojer kubʼano che utz ta ri qachomanik chbʼil qibʼ. Y areʼ xuqujeʼ kril ri utz taq qabʼantajik, che weneʼ jujun taq mul oj kojkun taj kqilo (1 Juan 3:19, 20). We jun winaq sibʼalaj tajin kukoj uchuqʼabʼ che uyaʼik kan jun vicio, chiʼ kqaj chi jumul chupam, sibʼalaj kbʼison riʼ. Qastzij, we xqabʼan jun mak, sibʼalaj kʼax kqanaʼo (2 Cor. 7:10). Are kʼu kqaya ta uwiʼ ri kqachomaj y kqabʼij taj: «Kʼo ta nupatan; kkuyutaj ta ri numak rumal ri Jehová». Wajun chomanik utz taj y kubʼano che kqaya kan upatanexik ri Jehová. Are utz kqataʼ sachbʼal qamak che ri Jehová (Is. 1:18). Areʼ krilo che qas kqaj kqakʼex ri qakʼaslemal y kukuy ri qamak. Jun chi jastaq che kojkunik kqabʼano, are chojchʼaw kukʼ ri kʼamal taq bʼe y e areʼ rukʼ paciencia kojkitoʼ na rech kojsukʼiʼ pa ri qakojonik (Sant. 5:14, 15). w20.12 23 párrs. 5, 6

Jesús nim xeril wi ri ixoqibʼ. Xaq ta junam kukʼ ri fariseos che nim ta kekil wi ri ixoqibʼ, kechʼaw ta kukʼ chkiwach ri e winaq y kechʼaw ta chrij ri uTzij ri Dios kukʼ. Are kʼu ri Jesús, xchʼaw kukʼ achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ chrij ri nimaʼq taq etaʼmanik re ri uTzij ri Dios (Luc. 10:38, 39, 42). Xuqujeʼ xuya bʼe chke e kʼi ixoqibʼ xebʼe rukʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios (Luc. 8:1-3). Y xubʼij chke jujun ixoqibʼ che kekiya ubʼixik chke ri apóstoles che kʼastajisam chik (Juan 20:16-18). Ri apóstol Pablo xubʼij che ri Timoteo che rajawaxik nim keril wi ri ixoqibʼ. Xuqujeʼ xuya nim tobʼanik che rech kux ko pa ri ukojonik, are kʼu retaʼm che are ri unan y ri ratiʼt xekʼutuw «ri tastalik taq Tzʼibʼatalik» chuwach (2 Tim. 1:5; 3:14, 15). Xuqujeʼ, pa ri carta che Pablo xutzʼibʼaj chke ri qachalal romanos, xutaq bʼi rutzil kiwach kʼi qachalal ixoqibʼ xuqujeʼ xubʼij ri kibʼiʼ. Xril ronojel ri xkibʼan ri ixoqibʼ riʼ y xubʼij chke che nim kril ri kichak (Rom. 16:1-4, 6, 12; Filip. 4:3). w21.02 15 párrs. 5, 6