Agosto

Xaq xiw ri e utz taq rachiʼl ri Jesús kkiriq ronojel ri utzilal kuya ri tojbʼal mak. Jesús xubʼij che «kuya ri ukʼaslemal che kikʼexwach ri rachiʼl» (Juan 15:13). Ri e sukʼ taq upatanelabʼ ri Dios che xekʼojiʼ nabʼe chuwach ri Jesús, rajawaxik kketaʼmaj na chrij ri Jesús xuqujeʼ kkiloqʼoqʼej. Ri e sukʼ taq achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ riʼ kekʼasiʼ chi na jumul, e areʼ xuqujeʼ rajawaxik keʼux na rachiʼl ri Jesús rech kkiriq kikʼaslemal che kʼo ta ukʼisik (Juan 17:3; Hech. 24:15; Heb. 11:8-12, 24-26, 31). Yaʼom ri nimalaj eqelen chqe rech kojtobʼan rukʼ ri Jesús che utzijoxik ri utzij ri Dios xuqujeʼ kqakʼut ri utz taq tzij chrij ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. Are chiʼ xkʼojiʼ cho ri uwach Ulew, xukʼut ri qastzij chrij ri Dios. Paneʼ kʼo chi pa ri kaj tajin kukʼam na ubʼe ri utzijoxik ri utzij ri Dios. Krilo xuqujeʼ nim kril ri chuqʼabʼ kqakoj che kitoʼik ri nikʼaj chik rech kketaʼmaj chrij areʼ xuqujeʼ ri uTat. Qastzij wi, xaq xiw kojkunik kqabʼan wajun chak riʼ rukʼ ri utobʼanik ri Jehová xuqujeʼ ri Jesús (Juan 15:4). w20.04 22 párrs. 7, 8

Ri títulos «qʼatal tzij re ri norte» xuqujeʼ «qʼatal tzij re ri sur» kbʼix chke ri achijabʼ che xetaqan pa uwiʼ ri lugar che e kʼo pa ri norte xuqujeʼ ri sur re ri ojer Israel (Dan. 10:14). Pa ri Pentecostés re ri junabʼ 33, ri ojer Israel are ta chi utinamit ri Dios. Are kʼu, Jehová xukʼutu che ri kʼakʼ utinamit are chi ri e sukʼ taq utijoxelabʼ ri Jesús. Rumal laʼ, kʼi che ri kubʼij ri profecía re ri capítulo 11 re ri wuj Daniel tajin ta kchʼaw chrij ri ojer Israel, xaneʼ chkij ri utijoxelabʼ ri Cristo (Hech. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gál. 6:15, 16). Xuqujeʼ, ri ubʼantajik ri qʼatal tzij re ri norte xuqujeʼ re ri sur kʼextajinaq. Are kʼu ri e qʼatal tzij riʼ kʼo oxibʼ jastaq che kejunamataj wi. Nabʼe, kkibʼan kʼax che ri utinamit ri Jehová. Ukabʼ, rumal ri kibʼanom che ri utinamit, kikʼutum che itzel kkil ri qastzij Dios. Ri urox, ri e kebʼ qʼatal taq tzij riʼ amaqʼel kechʼojin chbʼil kibʼ. w20.05 3 párrs. 3, 4

Jehová kubʼan ri rajawaxik rech ktzʼaqat ri urayinik. Jun chke, are che kkunik kubʼano che ri upatanelabʼ paneʼ e ajmakibʼ kekunik kkibʼan ri rajawaxik rech kkipatanij xuqujeʼ ketobʼanik rech ktzʼaqat ri urayibʼal (Is. 64:8). Kʼo ta kqʼatenik rech kubʼan ri urayibʼal (Is. 46:10, 11). ¿Jas kojutoʼ rech nim kqil ri qaTat kʼo pa ri kaj? Are uchomaxik ri ubʼanom xuqujeʼ ri oj utoʼm che ubʼanik. Jun kʼutbʼal, are chiʼ kojchoman chrij ri ubʼanom kqamayo (Sal. 8:3, 4). Xuqujeʼ, are chiʼ kojchoman chrij ri kubʼan ri Jehová che qatoʼik rech kqabʼan ri kraj, sibʼalaj nim kqilo. Qastzij che ri ubʼiʼ ri Jehová sibʼalaj nim ubʼanik. Chupam ri kraj kubʼij ri ubʼiʼ kʼo ronojel ri ubʼantajik, ronojel ri ubʼanom xuqujeʼ ronojel ri kubʼan na (Sal. 89:7, 8). w20.06 9, 10 párrs. 6, 7

Ri oxígeno are jun gas che qas kajwataj chke ri winaq xuqujeʼ chke ri chikop rech kʼo kikʼaslemal. Jujun taq winaq kkikʼutu che pa jun junabʼ ri winaq xuqujeʼ ri chikop kkijikʼ cien mil millones de toneladas re oxígeno. Are kʼu chiʼ keʼuxlabʼik, kkesaj dióxido de carbono. Paneʼ jeʼ wariʼ ri oxígeno kkʼis taj xuqujeʼ ri atmósfera knoj ta che dióxido de carbono. ¿Jasche? Rumal che kʼo ri ciclo re ri oxígeno. Jehová xubʼan kʼi taq qʼayes xuqujeʼ cheʼ che kkijikʼ ri dióxido de carbono tekʼuriʼ kkesaj lo oxígeno. Ri ciclo re ri oxígeno qas kuqʼalajisaj ri kubʼij ri tzij che kʼo pa ri texto re kimik. Rech más nim kqil ri planeta xuqujeʼ ronojel ri jastaq che e kʼo chuwach, rajawaxik kojchoman chrij ri ubʼanom ri Jehová (Sal. 115:16). Wariʼ kubʼano che ronojel taq qʼij kqamaltyoxij ronojel ri utz taq jastaq che kuya chqe. Xuqujeʼ kqakʼutu che kojmaltyoxinik are chiʼ kqajosqʼij ri lugar jachiʼ oj kʼo wi. w20.05 22 párrs. 5, 7

Jehová ukʼutum nojibʼal, paciencia xuqujeʼ sukʼilal chuwach ri kʼax che ubʼanom Satanás che. Pa jalajoj taq jastaq ukʼutum ri nimalaj uchuqʼabʼ. Xuqujeʼ ri uloqʼoqʼebʼal kilitaj pa ronojel ri jastaq kubʼano (1 Juan 4:8). Jehová amaqʼel chakuninaq rech kuchʼajchʼobʼisaj ri ubʼiʼ. Satanás uyaʼom ta kan uyoqʼik ri Jehová. Kukoj uchuqʼabʼ rech kubʼan kebʼ kikʼuʼx ri winaq chrij ri uchuqʼabʼ, ri usukʼilal, ri unojibʼal xuqujeʼ ri uloqʼoqʼebʼal ri Dios. Jun kʼutbʼal, kubʼano che ri winaq kkichomaj che kʼo ta ri Jehová. Are kʼu we jun kkojon chrij ri Dios kubʼano che ri winaq kkichomaj che ri utaqanik ri Dios e sukʼ taj xuqujeʼ kʼax kinimaxik. Xuqujeʼ kubʼano che ri winaq kkichomaj che ri Jehová are jun itzel Dios rumal che keʼuya ri winaq pa qʼaqʼ. Weneʼ ri winaq kkikoj ri e molom tzij riʼ kkixutuj ri utaqanik ri Jehová. Rumal che kʼo na ri Satanás, kukoj na uchuqʼabʼ rech kubʼano che kojkʼojiʼ ta chi chunaqaj ri Jehová. ¿La kkun che ubʼanik? w20.06 5 párrs. 13-15

Pa kʼi congregaciones e kʼo qachalal che kkikoj kichuqʼabʼ che retaʼmaxik jun chʼabʼal. Weneʼ pa ri chʼabʼal qas ta kekunik kkibʼij ri kkichomaj, are kʼu we xaq xiw ta kojchoman chrij ri kekun taj kkibʼij, kqilo che kkiloqʼoqʼej y kkaj kkipatanij ri Jehová. Wariʼ kubʼano che nim keqil wi y keqaloqʼoqʼej rukʼ ronojel qanimaʼ. Kqachomaj taj che keʼajwataj ta chqe xa rumal che qas ta ketaʼm ri qachʼabʼal (1 Cor. 12:21). Sibʼalaj kqamaltyoxij che ri Jehová rumal che pa qajujunal uyaʼom jun lugar chqe pa ri ucongregación. Apastaneʼ ri qabʼanik achijabʼ, ixoqibʼ, oj kʼulanik o oj kʼulan taj, oj alabʼom alitomabʼ o nim chi qajunabʼ, we kojkunik o qas ta kojkunik kojchʼaw pa jun chʼabʼal: qonojel nim qabʼanik chuwach ri Jehová y chkiwach ri qachalal (Rom. 12:4, 5; Col. 3:10). Nim chqilaʼ ri qalugar pa ri congregación xuqujeʼ nim chqilaʼ ri ke ri nikʼaj chik. w20.08 31 párrs. 20-22

Qastzij che ri winaq re Atenas kkiqʼijilaj diosibʼ, kʼo jun tzʼil kikʼaslemal xuqujeʼ kkikoj ri chomanik che xa kech winaq. Are kʼu ri Pablo xuchomaj taj che kkikʼex ta ri kikʼaslemal xuqujeʼ xuya taj che ri xkibʼij ri winaq chrij xubʼan kʼax che. Areʼ xuqujeʼ xux cristiano paneʼ xubʼan itzelal, areʼ kubʼij: «Xwetzʼbʼej uwach ri Dios, xinyoqʼo, xuqujeʼ xinbʼan kʼax chke ri e rech» (1 Tim. 1:13). Junam che xuchomaj ri Jesús chrij ri Pablo che kux na utijoxel, ri Pablo junam xuchomaj chkij ri winaq re Atenas. Qastzij ri xuchomaj, rumal che ri winaq riʼ xeʼux tijoxelabʼ (Hech. 9:13-15). Pa ri nabʼe siglo, jalajoj kiwach winaq xeʼux utijoxelabʼ ri Jesús. Are chiʼ ri Pablo xutzʼibʼaj bʼi jun carta chke ri cristianos che e kʼo pa ri tinamit griega re Corinto, xubʼij chke che e jujun ojer kanoq e itzel taq winaq xuqujeʼ tzʼil ri kikʼaslemal. Tekʼuriʼ xubʼij: «Ix chʼajtajinaq chik» (1 Cor. 6:9-11). ¿La xqachomaj che ri e winaq riʼ kekunik kkikʼex ri kikʼaslemal xuqujeʼ keʼux tijoxelabʼ? w20.04 12 párrs. 15, 16

Ri kʼamal taq bʼe aninaq ta kkiqʼat tzij pa kiwiʼ ri qachalal che kkichomaj we qas nim ubʼanik kkipatanij ri Jehová. Rajawaxik che are kkikoj kichuqʼabʼ che uchʼobʼik ri kkichomaj xuqujeʼ ri kkibʼij ri qachalal riʼ. Rukʼ wariʼ kekunik kkikoj ri Biblia che kitoʼik. Ri profeta Elías xanimaj chuwach ri qʼatal tzij ixoq Jezabel (1 Rey. 19:1-3). Elías xuchomaj che kʼo ta upatan ri tajin kubʼano y xraj xkamik (1 Rey. 19:10). Jehová xuqʼat ta tzij pa uwiʼ ri Elías. Xaneʼ xukʼut chuwach che xaq ta utukel kʼolik, kkunik kukubʼsaj ukʼuʼx che ri Jehová kuya uchuqʼabʼ xuqujeʼ che kʼo kʼi rajawaxik kubʼan na. Qas xutatabʼej are chiʼ Elías xubʼij che ri kubʼisoj, xuqujeʼ xuya nikʼaj chi eqelen che (1 Rey. 19:11-16, 18). ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? Che qonojel, más na ri e kʼamal bʼe, rajawaxik kqakʼut utzilal chke ri uchij ri Jehová. We jun winaq rukʼ oyowal kubʼij ronojel ri kuchomaj xuqujeʼ kubʼij che taqal ta che ktoqʼobʼisax uwach rumal ri Jehová, ri e kʼamal bʼe rajawaxik qas kkitatabʼej ri qachalal riʼ. Tekʼuriʼ kkibʼij che nim ubʼanik chuwach ri Jehová. w20.06 22 párrs. 13, 14

Jehová kraj che kqakoj ri qatiempo rech kojkʼojiʼ kukʼ ri qachiʼl xuqujeʼ kukʼ ri qafamilia (Sal. 133:1). Ri Jesús xekʼojiʼ utz taq rachiʼl (Juan 15:15). Ri Biblia kchʼaw chrij ri utzilal kqariqo we kʼo utz taq qachiʼl (Prov. 18:24). Xuqujeʼ kubʼij che utz taj kqatas qibʼ chke ri nikʼaj chik (Prov. 18:1). E kʼi kkichomaj che ri redes sociales kubʼano che e kʼo kʼi qachiʼl xuqujeʼ kqanaʼ taj che xaq qatukel. Are kʼu we kqakoj ri redes sociales rajawaxik kqachajij qibʼ chuwach. E jujun kkibʼij che ri winaq che kkikoj kʼi tiempo che rilik fotos xuqujeʼ ri kkibʼij ri nikʼaj chik pa ri redes sociales kubʼano che kkinaʼ che xaq kitukel e kʼolik xuqujeʼ kkinaʼ nim bʼis. ¿Jasche? Jun rumal are che kʼi winaq kkikoj wachbʼal pa ri redes sociales che nim ubʼanik pa ri kikʼaslemal: kkikoj jeʼlalaj taq fotos kech e areʼ, kech ri kachiʼl xuqujeʼ ri lugares che e bʼenaq wi. Ri keʼilow ri fotos riʼ, weneʼ kkichomaj che kʼo ta kikotemal pa ri kikʼaslemal e areʼ. w20.07 5, 6 párrs. 12, 13

La Atalaya 1 re octubre 1988, xubʼij: «Ri e kʼamal bʼe kkichʼobʼo che rukʼ ri utobʼanik ri uxlabʼixel, Cristo kkunik kukʼam ubʼe ri uchomanik apachin taneʼ kʼamal bʼe, che unaʼtajisaxik ri pixabʼ re ri Biblia che kajwatajik rech kchaʼ ubʼanik jun jastaq (Hech. 15:7-15). Rajawaxik che nijun chke ri kʼamal bʼe ktaqan pa kiwiʼ ri nikʼaj chi kʼamal bʼe». We jun kʼamal bʼe nim keril wi ri rachiʼl, kukoj ta uchuqʼabʼ rech are nabʼe kubʼij ri kuchomaj pa jun riqbʼal ibʼ kech kʼamal bʼe. Xaq xiw ta areʼ kchʼawik y kuchomaj taj che ronojel ri kubʼij are ri utz. Xaneʼ rukʼ machʼachʼem kubʼij ri kuchomaj, kuchʼobʼo che retaʼm ta ronojel ri jastaq y qas keʼutatabʼej ri nikʼaj chik. Pa uwiʼ ronojel, qas kraj kril ri kukʼut ri Biblia y kubʼan ri kubʼij ri «jikalaj pataninel, utz uchomanik» (Mat. 24:45-47). Are chiʼ ri e kʼamal bʼe kkibʼan ri jastaq rukʼ loqʼoqʼenik y nim kkil wi kibʼ, ri ruxlabʼixel ri Dios kkʼojiʼ kukʼ xuqujeʼ keʼutoʼ rech kkichaʼ ubʼanik jun jastaq (Sant. 3:17, 18). w20.08 27 párrs. 5, 6

Ri e ukʼulel ri apóstol Pablo más nim kichuqʼabʼ chuwach. Itzel xil kumal ri kʼamal taq bʼe xuqujeʼ kʼi mul xkiya taqanik che xchʼayik xuqujeʼ xkoj pa cárcel. Xbʼan kʼax che ri Pablo kumal ri rachiʼl. Xuqujeʼ e jujun cristianos re ri congregación xkibʼan kʼax che (2 Cor. 12:11; Filip. 3:18). Are kʼu xuya taj che xechʼakan ri ukʼulel pa uwiʼ. Xuya ta kan utzijoxik ri utzij ri Dios paneʼ xuriq kʼax. Amaqʼel xux sukʼ chke ri rachalal paneʼ xkiya bʼis che. Ri más nim ubʼanik are che amaqʼel xux sukʼ che ri Dios kʼa pa ri ukamikal (2 Tim. 4:8). Paneʼ e kʼi xeʼok chrij, xchʼakanik rumal che xukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová chrij ta ri uchuqʼabʼ areʼ. ¿La tajin kqachʼij kʼax kumal nikʼaj chik? Qastzij, ri kqaj kqabʼano are kqakoj ri uTzij ri Dios rech keqatoʼ ri winaq che utz kanimaʼ rech kketaʼmaj chrij ri Dios. ¿Jas kqabʼan che kitoʼik? Rajawaxik che are kqakoj ri Biblia che kitoʼik rukʼ ri kipreguntas, chqakʼutuʼ utzilal chke xuqujeʼ nim cheqilaʼ wi ri kkibʼan kʼax chqe, chqabʼanaʼ utzilal chke konojel ri winaq xuqujeʼ ri itzel kojkilo (Mat. 5:44; 1 Ped. 3:15-17). w20.07 17, 18 párrs. 14, 15

¿La qas kojkunik kqakojo che Jehová kmachʼachʼik? Kqakojo, rumal che ri David qas xrilo (Sal. 18:35). Are chiʼ David xutzʼibʼaj ri e tzij che kʼo pa ri texto re kimik, weneʼ tajin kchoman chrij ri qʼij are chiʼ xchaʼ che qʼatal tzij pa uwiʼ ri tinamit Israel rumal ri profeta Samuel. Paneʼ ri David are ri chʼip chke ri ocho akʼalabʼ, xchaʼ rumal ri Jehová rech kkanaj kan pa ukʼaxel ri qʼatal tzij Saúl (1 Sam. 16:1, 10-13). Qastzij riʼ che ri David, junam kuchomaj chrij ri Jehová rukʼ jun tzʼibʼanel re ri salmo: «Kupachbʼaʼ kʼu ne uloq ribʼ che rilik ri kaj xuqujeʼ ri uwach Ulew. Ri Ajawaxel kawalijisaj ri mebʼaʼ ri kʼo pa ri ulew, [...] rech kutʼuyubʼaʼ chkixoʼl winaq ri nimaʼq kiqʼij» (Sal. 113:6-8). Ri kkʼutuwik che ri Jehová kmachʼachʼik are ri kubʼan che kilik ri upatanelabʼ paneʼ ajmakibʼ. Xaq xiw ta kraj che kqaqʼijilaj, xaneʼ kraj che kojux rachiʼl (Sal. 25:14). Kojkunik kojux rachiʼl rumal che xuya ri uKʼojol rech xutoj ri qamak. ¡Sibʼalaj kutoqʼobʼisaj qawach! w20.08 8 párrs. 1-3

Jehová uchaʼom chi ri qʼij xuqujeʼ ri hora rech kusachisaj kiwach ri itzel taq winaq re wajun uwach Ulew riʼ (Mat. 24:36). Paneʼ sibʼalaj kraj keʼukʼastajisaj ri kaminaqibʼ, amaqʼel kukʼut paciencia xuqujeʼ kubʼan ri jastaq pa ri tiempo che ubʼim (Job 14:14, 15). Tajin kreyej ri tiempo rech kubʼan ri uchomam (Juan 5:28). Kʼo kʼi rumal che kqamaltyoxij ri upaciencia ri Jehová. Jun kʼutbʼal, rumal wariʼ, kʼi winaq e kunaq kikʼexom ri kikʼaslemal, oj xuqujeʼ. Jehová kraj che kʼi winaq kkiriq jun kikʼaslemal che kʼo ta ukʼisik. Rumal laʼ, kqakʼutu che kqamaltyoxij ri upaciencia are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che kitzukuxik ri winaq che kkaj «kkʼojiʼ junalik kikʼaslemal» xuqujeʼ cheqatoʼ rech kkiloqʼoqʼej xuqujeʼ kkipatanij ri Jehová (Hech. 13:48). Jewaʼ ri e areʼ xuqujeʼ kekunik kkiriq ri tewchibʼal che kuya ri upaciencia. w20.08 18 párr. 17

Rajawaxik che ri kretaʼmaj ri tijoxel pa ri etaʼmanik xaq xiw ta kok pa ri uchomanik xaneʼ kopan pa ranimaʼ. ¿Jasche? Rumal che ri animaʼ —che chupam kʼo ri qarayinik, ri kqanaʼo y ri kqachomaj— are ri kbʼanowik che kqabʼan ri e jastaq. Ri winaq qas xkichʼobʼ ri xukʼut ri Jesús rumal che utz xubʼan che ubʼixik. Are kʼu ri winaq xkiterenej rumal che xopan pa kanimaʼ (Luc. 24:15, 27, 32). Rajawaxik che ri tijoxel kril ri Jehová junam rukʼ jun winaq che qas kʼolik, y che kkunik kril junam rukʼ jun Tat, Dios y Achiʼl (Sal. 25:5). Are chiʼ kqaya ri etaʼmanik, chqakʼutuʼ ri utz taq ubʼantajik ri qaDios (Éx. 34:5, 6; 1 Ped. 5:6, 7). Apastaneʼ chrij ri tajin kojchʼaw wiʼ, chakʼutuʼ ri ubʼantajik ri Jehová chuwach. Chqatoʼ rech nim kril wi ri uloqʼoqʼenik, ri rutzilal y utoqʼobʼisal wachaj ri Jehová. Jesús xubʼij «ri nim na xuqujeʼ nabʼe chke ri taqomal» are «chaloqʼoqʼej ri awajaw aDios» (Mat. 22:37, 38). Chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech knimar más ri uloqʼoqʼenik ri tijoxel che ri Dios. w20.10 10 párr. 12

Jesús nim xeril konojel ri ixoqibʼ (Juan 4:27). Areʼ nim xeril ri ixoqibʼ che xkibʼan ri urayinik ri uTat. Xuqujeʼ chiʼ xchʼaw chkij ri ufamilia pa ri ukojonik, xchʼaw chkij achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ (Mat. 12:50). Xuqujeʼ ri Jesús xux jun utzalaj kachiʼl. Chojchoman chrij ri rachilanik rukʼ María y Marta che e kʼulan taj (Luc. 10:38-42). Rukʼ ri xubʼan che kilik y kichʼabʼexik e areʼ utz xkilo xekʼojiʼ rukʼ. María xuxibʼij ta ribʼ xtʼuyiʼ chuxukut ri Jesús rech kretaʼmaj ri kukʼutu. Y Marta chanim xubʼij che ri Jesús che petinaq royowal rukʼ María rumal che tajin ta ktoʼ rumal. Rukʼ wariʼ ri Jesús xubʼij jujun jastaq chke che nim ubʼanik. Xuqujeʼ xukʼutu che qas nim kerilo are chiʼ xopan kukʼ pa jujun taq mul chik (Juan 12:1-3). Rumal laʼ are chiʼ Lázaro sibʼalaj xyawajik, María y Marta xubʼan ta kebʼ kikʼuʼx che utaʼik tobʼanik che ri Jesús (Juan 11:3). w20.09 20 párr. 3; 21 párr. 6

Ri utijoxelabʼ ri Jesús «kkichomaj chi chanim kukʼut na ribʼ ri rajawbʼal ri Dios» xuqujeʼ keresaj pa uqʼabʼ ri Roma. Oj sibʼalaj kqaj che kopan ri qʼij che ri uQʼatbʼal tzij ri Dios kresaj ri itzelal y kukʼam lo ri kʼakʼ uwach Ulew (2 Ped. 3:13). Rajawaxik kqakʼut paciencia y kqeyeʼj ri tiempo che ubʼim ri Jehová. Ri Jehová xuya kʼi tiempo che ri Noé rech xubʼan ri arca y xux «tzijol re ri sukʼil» (2 Ped. 2:5; 1 Ped. 3:20). Qas xutatabʼej ri Abrahán are chiʼ xubʼij ri xuchomaj chrij ri kubʼan pa kiwiʼ ri itzel taq winaq pa Sodoma y Gomorra (Gén. 18:20-33). Pa kʼi siglos, Jehová xkʼojiʼ upaciencia pa uwiʼ ri utinamit Israel che kʼi mul xniman taj (Neh. 9:30, 31). Kimik kqil ri upaciencia ri Jehová rumal che uyaʼom tiempo chke ri winaq rech kkikʼex ri kikʼaslemal y keʼux rachiʼl (Juan 6:44; 1 Tim. 2:3, 4; 2 Ped. 3:9). Ri ukʼutbʼal ri Jehová kojutoʼ rech kkʼojiʼ qapaciencia che utzijoxik ri uTzij y kqaya etaʼmanik. w20.09 10 párrs. 8, 9

Are chiʼ ri Jehová keʼuwalajisaj ri winaq, kutzalij ri kibʼantajik xuqujeʼ kuya pa kijolom ronojel ri kibʼanom kan ojer are chiʼ majaʼ kekamik. Chojchoman chrij ri kraj kubʼij wariʼ. Jehová sibʼalaj kojuloqʼoqʼej pa qajujunal, rumal laʼ retaʼm ri kqachomaj, ri kqanaʼo, ri kqabʼij xuqujeʼ ri kqabʼano. Rumal laʼ, we rajawaxik kojuwalajisaj, kʼax ta kubʼan riʼ che uyaʼik chi jumul ri qabʼantajik xuqujeʼ ri qachomanik. Ri qʼatal tzij David retaʼm che Jehová qas retaʼm qawach chqajujunal (Sal. 139:1-4). ¿Jas kqanaʼ are chiʼ kqachʼobʼo che Jehová sibʼalaj kojuloqʼoqʼej? Uchʼobʼik che Jehová retaʼm qawach kubʼan taj che kqaxibʼij qibʼ. ¿Jasche? Chnaʼtaj chqe che areʼ sibʼalaj kojraj xuqujeʼ nim kojril wi. Xuqujeʼ, retaʼm ri jastaq che ubʼanom kʼax chqe. ¿La qastzij che wariʼ kuya jamaril chqe? Man kqachomaj taj che xaq qatukel, rumal che Jehová amaqʼel kʼo qukʼ, kril ri kubʼan che qatoʼik (2 Crón. 16:9). w20.08 17 párrs. 13, 14

Ri Jehová sibʼalaj utz krilo kuya tijonik che ri utinamit. Kraj che ri loqʼalaj taq ralkʼwal kketaʼmaj uwach, kkiloqʼoqʼej y kekʼasiʼ chbʼe qʼij saq. Kqariq wariʼ rumal ri tijonik che kuya chqe (Juan 17:3). Pa ri nabʼe siglo, xukoj ri congregación cristiana che uyaʼik tijonik che ri tinamit (Col. 1:9, 10). Y xukoj ri uxlabʼixel rech xuya chi nikʼaj tobʼanik chke, ri kyaʼow «kubʼisal kʼuxaj» che xutzujuj kan ri Jesús (Juan 14:16). Ri uxlabʼixel riʼ xeʼutoʼ ri tijoxelabʼ rech xkichʼobʼ ri uTzij ri Dios y xunaʼtasaj chke ri xubʼij y ri xubʼan ri Jesús, tekʼuriʼ xkitzʼibʼaj kan pa ri Evangelios. Ri etaʼmabʼal riʼ xuya uchuqʼabʼ ri kikojonik ri cristianos, junam rukʼ ri kiloqʼoqʼebʼal che ri Dios, che ri uKʼojol y chke ri kachalal pa ri kikojonik. Kimik, Jehová xubʼij che «pa ri kʼisbʼal taq qʼij junabʼ», ri winaq re ronojel uwach Ulew kkaj che ri Jehová kuya tijonik chke (Is. 2:2, 3). Kimik kqilo che tajin kbʼan wajun profecía riʼ. w20.10 24 párrs. 14, 15

¿Jas kbʼanowik che kqaxutuj ri utzalaj upixabʼ jun qachiʼl? Are ri nimal. Ri kkibʼan nimal utz kkilo che are kbʼix chke «jas ri kkaj kkito» y «kkijechʼobʼisaj kʼu na ri kitanibʼal chrij ri qastzij» (2 Tim. 4:3, 4). Kkaj taj kkitatabʼej nijun rumal che kkichomaj che más kʼo ketaʼmabʼal más nim kibʼanik chkiwach ri nikʼaj chik. Are kʼu ri apóstol Pablo xubʼij: «We kʼo jun kuchomaj chi kʼo ubʼanik, we man kʼo ta kʼu ubʼanik, xaq kusubʼ ribʼ» (Gál. 6:3). Ri qʼatal tzij Salomón rukʼ kebʼ oxibʼ tzij xubʼij: «Are kʼu ne kʼo na kajwataj wi ri akʼal ala ri mebʼaʼ ri kʼo unoʼj chuwach ri riʼjalaj ajawinel ri man kʼo ta unoʼj, waʼ man kukʼamowaj ta chik ri pixbʼenik» (Ecl. 4:13). Ri apóstol Pedro xuya jun utz kʼutbʼal chqawach are chiʼ xpixbʼex rumal ri Pablo chkiwach ri nikʼaj chik (Gál. 2:11-14). ¿La xpe royowal rukʼ Pablo rumal che xpixbʼex chkiwach ri nikʼaj chik? Xpe taj, rumal che kʼo unojibʼal ri Pedro, xukʼam ri pixabʼ y xukʼol ta oyowal pa ranimaʼ chrij ri Pablo. Xaneʼ chiʼ xqʼax ri tiempo xubʼij «loqʼalaj qachalal Pablo» che (2 Ped. 3:15). w20.11 21 párrs. 9, 11, 12

Rech ri tijoxel kkʼiy pa ri ukojonik rajawaxik kbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ. Ri kretaʼmaj pa ri e riqbʼal ibʼ riʼ kubʼano che kkʼiy ri retaʼmabʼal, kubʼan más ko ri ukojonik y kubʼano che kuloqʼoqʼej más ri Dios (Hech. 15:30-32). Y jun publicador kkunik kubʼij che, che are ri uloqʼoqʼenik che ri Jehová ri xbʼanowik che xunimaj ri kubʼij y rech xuya kan ri utz ta unaqʼatisabʼal (2 Cor. 4:7; 7:1). Are chiʼ ri tijoxel kretaʼmaj kiwach kʼi qachalal che e sukʼ che ri Jehová, kkunik kretaʼmaj che unimaxik ri utaqanik ri Cristo kraj kubʼij uloqʼoqʼexik ri Dios y ri ajil tzʼaqat (Juan 13:35; 1 Tim. 4:12). Ri tijoxel krilo che junam ukʼulmam rukʼ ri qachalal. Y krilo che kkunik kukʼex ri ukʼaslemal rech kux tijoxel re ri Cristo (Deut. 30:11). Junam che xqilo, qonojel ri oj kʼo pa ri congregación kojkunik kqatoʼ ri tijoxel rech kkʼiy pa ri ukojonik (Mat. 5:16). w20.11 5 párrs. 10-12

Weneʼ ri apóstol Pablo qas xchʼojin kukʼ chikop pa ri circo re ri tinamit riʼ (2 Cor. 1:8; 4:10; 11:23). O weneʼ are xchʼaw chrij ri kʼax che xkibʼan ri judíos che y nikʼaj chi ukʼulel che kejunamataj rukʼ «kʼanalaj taq awaj» (Hech. 19:26-34; 1 Cor. 16:9). Apastaneʼ chrij ri tajin kchʼaw wi, Pablo amaqʼel xkʼojiʼ utz uchomanik chrij ri petinaq paneʼ xukʼulmaj kʼi taq kʼax (1 Cor. 15:30, 31; 2 Cor. 4:16-18). Oj xuqujeʼ oj kʼo pa kʼaxalaj taq tiempos. Jujun chke ri qachalal kiriqom kʼax kumal ri winaq che kkibʼan itzelal. E nikʼaj chik e kʼo pa lugares jachiʼ kʼo ta jamaril rumal che kʼo chʼoj. Y, pa jujun lugares kuya taj ktzijox ri utzij ri Dios rumal che qʼatem uwach, y ri qachalal kkipatanij ri Jehová paneʼ kekʼam bʼi pa cárcel o kekamisaxik. Paneʼ jeʼ kkʼulmataj wariʼ, konojel ri cristianos riʼ kiyaʼom ta kan upatanexik ri Jehová y e jun utzalaj kʼutbʼal chqawach oj. Kkixeʼj ta kibʼ rumal che ketaʼm che, paneʼ kekamik, Jehová utzujum jun utzalaj kʼaslemal chke. w20.12 9 párrs. 3, 4

¿La kqatzijoj ri utzij ri Dios pa jun lugar che e kʼi chke ri winaq keriqitaj ta cho kachoch o kkaj taj kojkitatabʼej? We wariʼ kubʼano che kojbʼisonik, ¿jas kqabʼano rech amaqʼel kojkikotik o knimar ri qakikotemal? Xuqujeʼ nim ubʼanik che kkʼojiʼ jun utz qachomanik chrij ri utzijoxik utzij ri Dios. ¿Jas kraj kubʼij wariʼ? Chnaʼtaj chqe che ri más nim ubʼanik are uqʼalajisaxik ri ubʼiʼ ri Dios y ri uQʼatbʼal tzij. Ri Jesús xukʼutu che e kʼi ta ri winaq kkiriq ri bʼe che kkʼaman bʼi pa ri kʼaslemal (Mat. 7:13, 14). Jun chi jastaq, are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios tajin kojtobʼan rukʼ ri Jehová, ri Jesús y ri ángeles (Mat. 28:19, 20; Apoc. 14:6, 7). Xuqujeʼ are ri Jehová kekʼamow lo ri winaq pa ri utinamit che kkaj kepatanin che (Juan 6:44). Rumal laʼ weneʼ jun winaq kraj taj kutatabʼej ri utzij ri Dios kimik, are kʼu pa jun qʼij chik kraj. «Ri bʼis are jun chʼayabʼal (arma) che kukoj ri Satanás che ubʼanik kʼax chqe». Are kʼu Satanás y ri e uchʼayabʼal kʼo ta kichuqʼabʼ chuwach ri uchuqʼabʼ ri Jehová. w20.12 26 párrs. 18, 19; 27 párr. 21

E kʼi sukʼalaj taq cristianos kechakun ronojel qʼij rech kkiriq ri kajwataj chke e areʼ y che ri kifamilia. Paneʼ jewaʼ kkibʼano, kkiya ronojel ri kitobʼanik che ri utinamit ri Jehová. Jun kʼutbʼal, e jujun ketobʼan pa ri labores de socorro, kʼo ketobʼan che uyakik ja che kyaʼ wi uqʼij ri Dios y qonojel kojkunik kqaya kuchuj pa ri obra mundial. Rukʼ wariʼ kkikʼut ri kiloqʼoqʼebʼal che ri Dios y chke ri kajil kitzʼaqat. Xuqujeʼ, ronojel taq semanas kqakʼut ri qaloqʼoqʼebʼal chke ri qachalal are chiʼ kojkʼojiʼ pa ri e riqbʼal ibʼ paneʼ oj kosinaq, are chiʼ kqabʼan comentarios o demostraciones paneʼ kqaxibʼij qibʼ y paneʼ oj xuqujeʼ oj kʼo pa kʼax kqakoj qachuqʼabʼ che uyaʼik kichuqʼabʼ ri nikʼaj chik are chiʼ majaʼ kumaj ri riqbʼal ibʼ o are chiʼ kʼisnaq chik (Heb. 10:24, 25). Sibʼalaj kqamaltyoxij ri kkibʼan ri loqʼalaj taq qachalal riʼ. w21.01 10 párr. 11

Ri nim kkibʼan che kibʼ kekun taj kkibʼij utz taq tzij chke ri nikʼaj chik xaneʼ e areʼ kkaj che kbʼix utz taq tzij chke. Xuqujeʼ kkijunamaj kibʼ kukʼ ri nikʼaj chik. Kkaj taj kekitijoj nikʼaj chik y uyaʼik taqanik pa kiqʼabʼ rumal che kkichomaj che más utz kel ri jastaq we e areʼ kebʼanowik o are kbʼan ri kkaj e areʼ. Xuqujeʼ ri kubʼano are che kkirayij más jastaq y kkinaʼ titikil pa kanimaʼ. Rumal laʼ, we kqilo che tajin kqabʼan nim che qibʼ, chqataʼ tobʼanik che ri Jehová rech kqakʼex ri qachomanik rech kok ta wajun bʼantajik riʼ pa ri qanimaʼ (Rom. 12:2). Sibʼalaj kqamaltyoxij ri umachʼachʼem ri Jehová (Sal. 18:35). Kqil ri umachʼachʼem rukʼ ri kubʼan che kilik ri upatanelabʼ y kqaj kqesaj uwach. Xuqujeʼ kqaj kqesaj uwach ri kimachʼachʼem ri winaq che xkipatanij ri Dios ojer. Amaqʼel chqayaʼ nim uqʼij ri Jehová (Apoc. 4:11). w20.08 13 párrs. 19, 20

Ri kʼulanem are jun utzalaj sipanik uyaʼom ri Dios, are kʼu ri oj winaq oj ajmakibʼ (1 Juan 1:8). Rumal laʼ, ri uTzij ri Dios kubʼij che ri kekʼulik «kkiriq na kʼax pa ri kikʼaslemal» Jehová kraj che ri achajilaxelabʼ cristianos kkilij ri kkinaʼ ri e kʼo pa ri kifamilia, kkiya ri kiwa, ri katzʼyaq y ri kajwataj chke pa ri kikojonik (1 Tim. 5:8). Are kʼu, ri qachalal ixoqibʼ che e kʼulanik paneʼ kʼo kʼi kkibʼano rajawaxik kkitas tiempo che usikʼixik ri Biblia, kechoman chrij y kkibʼan kichʼawem che ri Jehová rukʼ ronojel kanimaʼ. Wariʼ weneʼ kʼax ubʼanik, rumal che ri ixoqilaxelabʼ sibʼalaj latzʼ kiwach, are kʼu rajawaxik kkiya kitiempo che ubʼanik. ¿Jasche? Rumal che ri Jehová kraj che pa kijujunal ri upatanelabʼ kkʼojiʼ jun utzalaj kachilanik rukʼ (Hech. 17:27). Qastzij, weneʼ ri ixoq rajawaxik kukoj uchuqʼabʼ rech nim kril wi y kunimaj ri rachajil, che ajmak. Are kʼu kuriq ta kʼax che ubʼanik we kuchʼobʼo jasche ri Jehová uyaʼom ri taqanik che rajawaxik kunimaj ri rachajil. w21.02 9 párrs. 3, 6, 7

Ri e kʼax kejunamataj rukʼ ri qʼaqʼ che kkojik rech kbʼan ubʼanik jun espada re acero. Xaq junam rukʼ, are chiʼ kojqʼax pa kʼi kʼax, kkowir más ri qakojonik. Rumal laʼ, Santiago xubʼij: «Chiyaʼ bʼaʼ chi kiwetaʼmaj kichʼij ronojel uwach kʼax, rech kixux tzʼaqat xuqujeʼ xaq areʼ, man kʼo ta jas kraj na chiwe» (Sant. 1:4). Are chiʼ kqilo che ri e kʼax kkikowirisaj ri qakojonik, kojkunik keqachʼij rukʼ kikotemal. Pa ri carta che xutzʼibʼaj Santiago kojkunik kqetaʼmaj chrij jujun taq kʼax che kkesaj ri qakikotemal. Qetaʼm ta ri kqabʼan chuwach jun kʼax. Kqaj kqachaʼ ubʼanik jastaq che utz kril ri Jehová, kuya utzilal chke ri qachalal y kojutoʼo rech amaqʼel kojux sukʼ (Jer. 10:23). Kajwataj nojibʼal chqe rech kqachaʼ ri kqabʼano y jas kqabʼij chke ri qakʼulel. Are chiʼ qetaʼm taj jas kqabʼano, weneʼ kqanaʼo che kojkun taj kqachʼij ri tajin kqakʼulmaj y weneʼ wariʼ kubʼano che xaq kʼateʼ kqanaʼ ta chi kikotemal. w21.02 28 párrs. 7-9

Jehová kuya ri kʼutbʼal chqawach. Areʼ sibʼalaj kojraj, we oj kojux sukʼ che, kʼo ta jun jastaq kojqʼatenik che kojkʼojiʼ naqaj che (Rom. 8:38, 39). Ri e tzij «ronojel chuqʼabʼ» pa ri chʼabʼal griego kraj kubʼij che rajawaxik kkoj chuqʼabʼ che ukʼutik loqʼoqʼebʼal, y are laʼ ri rajawaxik che weneʼ kqabʼan kukʼ jujun taq qachalal. Ri Biblia kubʼij chqe ri rajawaxik kqabʼano are chiʼ kbʼan jun kʼax chqe: «Chkʼol ikochʼonik chikochʼolaʼ kʼu taq iwibʼ rukʼ loqʼoqʼebʼal kʼuxaj, chikojoʼ ichuqʼabʼ rech amaqʼel ix nukʼutalik, rumal ri utobʼanik ri uxlabʼixel xuqujeʼ rumal ri jamaril ri kubʼan xa jun chiwe» (Efes. 4:1-3). Are ta kqil ri utz taj kkibʼan ri qachalal, xaneʼ rajawaxik are kqil ri utz kibʼantajik junam che kubʼan ri Jehová (1 Sam. 16:7; Sal. 130:3). Jujun taq mul kʼax kqabʼan che ukʼutik nimalaj loqʼoqʼebʼal chke ri qachalal, más na we are kojchoman chrij ri jastaq che utz ta kkibʼano. Wariʼ xkʼulmataj pa ri nabʼe siglo. Junam rukʼ Evodia y Síntique. Ri apóstol Pablo xubʼij chke che «xaq junam chechoman pa ri Ajawaxel» (Filip. 4:2, 3). w21.01 22, 23 párrs. 10, 11

Alaj ala, ri qachalal pa ri congregación sibʼalaj nim kkilo che junam kapatanij ri Jehová kukʼ (Sof. 3:9). Sibʼalaj utz kkilo che rukʼ ronojel awanimaʼ y rukʼ ronojel achuqʼabʼ kabʼan ri chak yaʼom chawe. Nim katkilo y kkikubʼsaj kikʼuʼx chawij. Ksach ta chawe che Jehová katraj y kukubʼsaj ukʼuʼx chawij. Xtzʼibʼax kan pa ri Biblia che pa ri kʼisbʼal taq qʼij e kʼi alabʼom kkaj kkipatanij (Sal. 110:1-3). Areʼ retaʼm che kaloqʼoqʼej y kakoj achuqʼabʼ che upatanexik. Rumal laʼ chkʼol apaciencia kukʼ ri nikʼaj chik y awukʼ at. Are chiʼ kabʼan jun jastaq che utz taj, chakʼamaʼ ri pixabʼ y ri kʼajisabʼal wachaj che kyaʼ chawe. Chnaʼtaj chawe che ronojel wariʼ are ri Jehová kyaʼow chawe (Heb. 12:6). Qas chawilij ri chak che at taqom che ubʼanik. Y ri más nim ubʼanik, chakojoʼ achuqʼabʼ che uyaʼik kikotemal che ri aTat kʼo pa ri kaj (Prov. 27:11). w21.03 7 párrs. 17, 18

E kʼo kʼi jastaq che kuya bʼis chqe. E jujun qas keqʼalajinik nikʼaj chik xaq xiw oj kojnaʼowik. Jujun chke are che oj ajmakibʼ, ri qadebilidades, ri e yabʼil, ri eqelen che kqaj are kʼu kyaʼ ta chqe o utzijoxik ri utzij ri Dios pa jun lugar che ri winaq qas ta kkaj kkitatabʼej. We xaq xiw kojchoman chrij ri qabʼantajik che xa oj ajmakibʼ y chrij ri qadebilidades, kubʼano che kqariq kʼax y kqachomaj che ri Jehová kuya ta bʼe chqe rech kojok pa ri kʼakʼ uwach Ulew. Wajun chomanik sibʼalaj kubʼan kʼax chqe. Qastzij che qonojel ri oj ajmakibʼ, xaq xiw ri Jesucristo ajmak taj (Rom. 3:23). Are kʼu ri Jehová are ta kchoman chrij ri jastaq che utz taj kqabʼano ni kreyeʼj che oj tzʼaqat. Are jun Tat che kʼo upaciencia y kloqʼoqʼenik. Retaʼm ri chuqʼabʼ kqakoj che ubʼanik ri utzilal y rech kqaya ta uwiʼ ri kqachomaj chbʼil qibʼ, y kʼo che qatoʼik (Rom. 7:18, 19). w20.12 22 párrs. 1-3

Ri ukʼaslemal jun cristiano kjunamataj rukʼ jun viaje. Ri kqaj kqariqo, are ri kʼaslemal pa ri kʼakʼ uwach Ulew chuxeʼ ri uQʼatbʼal tzij ri qaDios, Jehová. Ronojel qʼij kqakoj qachuqʼabʼ kojbʼin pa ri bʼe che kojukʼam bʼi pa ri kʼaslemal. Are kʼu, junam che xubʼij ri Jesús, nitzʼ ri bʼe y jujun taq mul kʼax kbʼan bʼinem chupam (Mat. 7:13, 14). Jujun taq mul kojel pa ri utzalaj bʼe, rumal che oj ajmakibʼ (Gál. 6:1). Rech kqaya ta kan ri nitzʼ bʼe che kojukʼam bʼi pa ri kʼaslemal, rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ rech kqakʼex ri qachomanik, ri kqabʼano y ri utz kqilo. Are laʼ ri xchʼaw wi ri apóstol Pablo are chiʼ xubʼij wariʼ chke ri cristianos re Corinto: «Chitzʼaqatisaj jas ri kraj ri Dios». Kʼax unikʼoxik ri kqachomaj y ri kqanaʼ. ¿Jasche? Rumal che ri qanimaʼ kojusubʼu y kʼax retaʼmaxik ri kojukʼam wi bʼik (Jer. 17:9). Rumal che kqasubʼ qibʼ rukʼ ri chomanik che e qastzij taj (Sant. 1:22). Rumal laʼ rajawaxik kqakoj ri uTzij ri Dios rech kqachʼobʼ ri kʼo pa qanimaʼ. Ri Biblia kojutoʼ rech kqachʼobʼ ri qas qabʼantajik, ri qachomanik xuqujeʼ ri urayibʼal ri qanimaʼ (Heb. 4:12, 13). w20.11 18 párrs. 1-3

We kojmachʼachʼik y kqachʼobʼo che kʼo jastaq kojkun ta che ubʼanik, qastzij riʼ che qas kojkikotik. ¿Jasche? Rumal che, chiʼ kqachʼobʼo che kʼo jastaq kojkun ta che ubʼanik, qas kqamaltyoxij apachike tobʼanik che kyaʼ chqe. Chnaʼtaj chqe are chiʼ ri Jesús xeʼukunaj 10 winaq che kʼo lepra chke. Xa jun xtzalij che uyaʼik maltyoxinik. Wajun achi riʼ che kmachʼachʼik retaʼm che kkun taj kukunaj ribʼ utukel, rumal laʼ sibʼalaj xmaltyoxinik y xuya uqʼij ri Dios (Luc. 17:11-19). Amaqʼel, ri winaq che kkimachʼ kibʼ y ri kkichʼobʼo che kʼo jastaq kekun ta che ubʼanik, e utz kukʼ ri nikʼaj chik y kʼo utz taq kachiʼl. ¿Jasche? Rumal che kʼax ta kkibʼan che uchʼobʼik che ri nikʼaj chik kʼo utz taq kibʼantajik y kkikubʼsaj kikʼuʼx chkij. Xuqujeʼ, kekikotik are chiʼ kkilo che ri nikʼaj chik utz kel ri kichak che ri Jehová y kkichomaj ta na rech kkibʼij utz taq tzij chke y nim kekil wi. w20.08 12 párrs. 17, 18