Septiembre

Are kʼu, ¿la xqilo che ri Pedro xukoj jujun taq tzij che junam ta rukʼ ri kubʼij ri profecía re Joel? (Hech. 2:16, 17). Jehová xubʼano che, Pedro xukoj ta ri tzij «bʼantajinaq chik», xaneʼ xukoj ri tzij «kʼisbʼal taq qʼij» —kraj kubʼij ri kʼisbʼal taq qʼij re Jerusalén xuqujeʼ ri rachoch Dios— ri Dios kuya na ri ruxlabʼixel «pa kiwiʼ konojel ri winaq». Wariʼ kraj kubʼij che xqʼax kʼi junabʼ rech xbʼantaj ri xubʼij kan ri Joel. Are chiʼ ri Dios xujamij ri ruxlabʼixel pa kiwiʼ ri cristianos re ri nabʼe siglo, ri utzijoxik ri utzij ri Dios xuya utz uwachinik. Are chiʼ ri apóstol Pablo xutzʼibʼaj ri ucarta chke ri Colosenses, weneʼ pa ri junabʼ 61, xubʼij che ri utzijoxik ri utz taq tzij bʼanom chi pa «ronojel kʼolbʼal cho ri uwach Ulew» (Col. 1:23). Are chiʼ Pablo xubʼij «ronojel kʼolbʼal», tajin kchʼaw chkij konojel ri winaq o tinamit che e kʼo pa taq uqʼij. Rumal ri ruxlabʼixel ri Jehová, kimik tajin ktzijox ri uTzij chke «konojel ri winaq cho ri uwach Ulew» (Hech. 13:47). w20.04 6, 7 párrs. 15, 16

Jehová kojuloqʼoqʼej pa qajujunal xuqujeʼ ri kiyaʼom kan upatanexik (Mat. 18:12-14). Jehová xutzujuj che keʼutzukuj ri alaj taq uchij che e sachinaq kanoq xuqujeʼ keʼutoʼo rech kesukʼiʼ pa ri kikojonik. Xuqujeʼ xuya ubʼixik ri rajawaxik kubʼano rech keʼutzukuj. Junam rukʼ ri kubʼan jun ajyuqʼ israelita che utzukuxik ri uchij che sachinaq kanoq (Ezeq. 34:12-16). Nabʼe, ri ajyuqʼ kbʼe che utzukuxik ri uchij, weneʼ wariʼ kukʼam tiempo xuqujeʼ chuqʼabʼ. Are chiʼ kuriqo kukʼam bʼi kukʼ ri nikʼaj chi chij. Xuqujeʼ we ri chij knumik o soktajinaq, rukʼ loqʼoqʼebʼal riʼ kuya ri kajwataj che. Kukunaj riʼ ri xsoktaj wi, kuqʼaluj bʼi riʼ xuqujeʼ kuya riʼ ri uwa. Rajawaxik che ri e kʼamal bʼe kkiya tobʼanik chke ri kiyaʼom kan ri congregación rumal che e kʼamal bʼe re ri «jumulaj chij re ri Dios» (1 Ped. 5:2, 3). Ri e kʼamal bʼe kekitzukuj, kekitoʼo rech ketzalij chi lo pa ri congregación xuqujeʼ kkikʼut ri kiloqʼoqʼenik chke are chiʼ kekitoʼ pa ri kikojonik. w20.06 20 párr. 10

¿La xubʼij ri Jesús che ri tikoʼn utz chik kyak uwach rumal che xuchomaj che konojel ri winaq xeʼux utijoxelabʼ? Xuchomaj ta wariʼ. Ri Biblia ubʼim che xa e jujun kekojon che (Juan 12:37, 38). Xuqujeʼ ri Jesús kkunik kril ri kʼo pa kanimaʼ ri winaq (Mat. 9:4). Paneʼ retaʼm wariʼ, rukʼ kikotemal xutzijoj ri utzalaj taq tzij chke ri winaq, are kʼu qas xok il chke ri xekojon chrij. Y ri oj, rumal che qetaʼm ta ri kʼo pa kanimaʼ ri winaq chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kqaqʼat ta tzij pa kiwiʼ o puwiʼ ri territorio. Rajawaxik che kqachomaj che ri winaq keʼux na tijoxelabʼ. Chnaʼtaj chqe ri xubʼij ri Jesús chke ri utijoxelabʼ. Ri e tikoʼn yaʼtal chik kyak kiwach. Ri winaq kekunik kkikʼex ri kikʼaslemal xuqujeʼ keʼux utijoxelabʼ ri Cristo. Chuwach ri Jehová e «qʼinomal» (Ageo 2:7). We ri qachomanik chkij ri winaq riʼ xaq junam rukʼ rech ri Jehová xuqujeʼ ri Jesús, kqakoj qachuqʼabʼ rech kqachʼobʼ ri keriqitaj wi xuqujeʼ ri kkaj kketaʼmaj. Xuqujeʼ keqil taj che e winaq che qetaʼm ta kiwach, xaneʼ kqachomaj che pa ri petinaq keʼux na e qachalal. w20.04 13 párrs. 18, 19

Ri Biblia kukʼut chqawach che rajawaxik kqaloqʼoqʼej ri Jesús we kqaj kqaya kikotemal che ri Jehová. Chqilaʼ jun jastaq che rajawaxik kqabʼano, rech kojkunik kojux rachiʼl ri Jesús rajawaxik kqetaʼmaj uwach. Chqasikʼij uwach ri e wuj re ri Biblia Mateo, Marcos, Lucas xuqujeʼ Juan rech kqetaʼmaj uwach. Are chiʼ kojchoman chrij ri e kʼutunem che kchʼaw chrij ri ukʼaslemal ri Jesús xuqujeʼ kqil ri xubʼan che kichʼabʼexik ri winaq rukʼ utzilal, kubʼano che más kqaloqʼoqʼej xuqujeʼ nim kqil wi. Jun kʼutbʼal, xeril ta ri utijoxelabʼ junam rukʼ e loqʼom pataninelabʼ, paneʼ areʼ are ri Ajaw. Xaneʼ xeril junam rukʼ e rachiʼl xuqujeʼ xutzijoj chke ri kuchomaj xuqujeʼ ri kunaʼ pa ranimaʼ. Jesús xunaʼ ri kʼax xkiriqo xuqujeʼ xoqʼ kukʼ (Juan 11:32-36). Ri e ukʼulel xkilo che e rachiʼl ri winaq che utz kkita ri utzij ri Dios (Mat. 11:19). We kqabʼan qe junam rukʼ ri xubʼan ri Jesús kukʼ ri utijoxelabʼ kubʼano che kkʼojiʼ utz qachilanik kukʼ ri winaq, kojkikotik xuqujeʼ kkʼiy más ri qaloqʼoqʼebʼal che ri Jesús xuqujeʼ nim kqilo. w20.04 22 párrs. 9, 10

Pa ri 1870, Gran Bretaña sibʼalaj kʼi ri rajchʼojabʼ kʼolik rumal laʼ xux ri tinamit más nim utaqanik cho ri uwach Ulew. Daniel xubʼij che wajun imperio riʼ are ri nitzʼ ukʼaʼ che xeʼuchʼak ri nikʼaj chi oxibʼ ukʼaʼ, kraj kubʼij ri tinamit Francia, España xuqujeʼ Países Bajos (Dan. 7:7, 8). Gran Bretaña xux ri qʼatal tzij re ri sur are chiʼ umajom chi ri Primera Guerra Mundial. Pa ri tiempo riʼ, Estados Unidos re América are ri más qʼinom xuqujeʼ xumaj jun nimalaj rachilanik rukʼ Gran Bretaña. Pa ri Primera Guerra Mundial, Estados Unidos xuqujeʼ Gran Bretaña xkʼojiʼ jun utzalaj achilanik chkixoʼl. Rumal laʼ Gran Bretaña xuqujeʼ ri ojer utinamit, che are Estados Unidos xux ri potencia mundial. Junam rukʼ ri xubʼij ri Daniel, wajun qʼatal tzij riʼ xeʼumulij «kʼiʼalaj rajchʼojabʼ ri sibʼalaj kʼo kichuqʼabʼ». Pa ri tiempo re ri kʼisbʼal taq qʼij, Estados Unidos xuqujeʼ Gran Bretaña are ri qʼatal tzij re ri sur. w20.05 4 párrs. 7, 8

Pa ri uwach Ulew kʼo joron, rumal che ri planeta kʼo pa jun utzalaj lugar che ri Qʼij. We ta kʼo más chunaqaj ri Qʼij kchaqij riʼ ri joron, ri planeta kux riʼ junam rukʼ jun abʼaj xuqujeʼ kkʼatanar riʼ. Are kʼu we más naj kkʼojiʼ wi, ri joron kux hielo xuqujeʼ ri uwach Ulew sibʼalaj kjorobʼ riʼ. Rumal che ri Jehová xuya ri uwach Ulew pa jun utzalaj lugar, ri ciclo re ri joron kuya kikʼaslemal ri winaq xuqujeʼ ri chikop. ¿Jas kubʼan wajun ciclo riʼ? Ri Qʼij kumiqʼirisaj ri joron che kʼo pa ri mar xuqujeʼ ri kʼo pa ri ulew, ri joron riʼ kel usibʼal o ksosotik rech kux sutzʼ. Ronojel taq junabʼ, ri Qʼij kubʼan evaporar 500,000 kilómetros cúbicos (120,000 millas cúbicas) re joron. Ri joron riʼ weneʼ kkʼojiʼ lajuj qʼij pa ri kaj tekʼuriʼ kqaj loq are chiʼ kubʼan jabʼ o chiʼ kqaj nimalaj saq tew. Tekʼuriʼ kbʼe chi pa ri mar o pa taq lugar jachiʼ umulim wi ribʼ ri joron, rukʼ waʼ kumaj chi jumul ri ciclo. Wajun ciclo riʼ che sibʼalaj utz xuqujeʼ kuya kʼaslemal, kukʼutu che ri Jehová kʼo nim unojibʼal y kʼo uchuqʼabʼ (Job 36:27, 28). w20.05 22 párr. 6

Jesús xubʼij che kqaya ta kan utaʼik ri uxlabʼixel (Luc. 11:9, 13). Jehová kukoj ri ruxlabʼixel rech kuya «ri nimalaj kuʼinem» chqe (2 Cor. 4:7). Rukʼ ri utobʼanik ri uxlabʼixel kojkunik kqachʼij apachike kʼax. Ri ruxlabʼal ri Dios xuqujeʼ kojutoʼo rech utz kqabʼan che ubʼanik ri qachak che y kkunik kunimarisaj ri qas kojnaw che ubʼanik. Qetaʼm che utz kel ronojel rumal che kuya ri ruxlabʼixel chqe, man xa ta rumal ri qachuqʼabʼ oj. Kojkunik kqakʼutu che nim kqil wi ri ruxlabʼal ri Jehová are chiʼ kqataʼ che, che kojutoʼo rech kqachʼobʼo we kʼo jun itzel rayinik o chomanik pa qanimaʼ (Sal. 139:23, 24). Jehová kutzalij uwach ri qachʼawem are chiʼ kuya ri ruxlabʼal chqe rech kqilo we kʼo jun jastaq rajawaxik kqasukʼumaj. Chqataʼ ri ruxlabʼixel rech kojutoʼ che resaxik ri itzel chomanik o itzel rayinik. Rukʼ wariʼ kqakʼutu che kqaj taj kqabʼan jun jastaq che kubʼano che Jehová kuya ta chi ri ruxlabʼixel chqe (Efes. 4:30). w20.05 28, 29 párrs. 10-12

Are chiʼ kqatoʼ uwiʼ ri Jehová, kqakʼutu che kqabʼan qe junam rukʼ ri Jesucristo. Ri Jesús xaq xiw ta xukoj ri ubʼiʼ ri loqʼalaj uTat xaneʼ xuya ubʼixik chke ri winaq xuqujeʼ xuya ubʼixik ri qas ubʼantajik ri Jehová. Jun kʼutbʼal, ri fariseos xkikʼutu che ri Jehová are jun Dios ko ranimaʼ, kukʼex ta ri uchomanik, itzel xuqujeʼ kubʼano che kʼo kʼaxkʼolil. Are kʼu ri Jesús xeʼutoʼ ri winaq rech kkilo che ri uTat utz ranimaʼ, kʼo upaciencia, kloqʼoqʼenik xuqujeʼ kel ukʼuʼx chke ri nikʼaj chik. Xukʼut ri e ubʼantajik ri uTat rukʼ ri xubʼan pa ri ukʼaslemal, rumal laʼ ri winaq xekunik xketaʼmaj chrij ri Jehová (Juan 14:9). Rech kqabʼan qe junam rukʼ ri xubʼan ri Jesús, rajawaxik kojchʼaw chrij ri qetaʼm chrij ri Jehová che are jun Dios sibʼalaj kloqʼoqʼenik xuqujeʼ sibʼalaj utz. Rukʼ wariʼ kqakʼutu che ri kkibʼij ri ukʼulel xa molom tzij xuqujeʼ yoqʼonik. Kqachʼajchʼobʼej ri ubʼiʼ ri Jehová xuqujeʼ keqatoʼ ri winaq che uchʼobʼik che areʼ are jun tastalikalaj Dios. Rukʼ ri kqabʼij xuqujeʼ ri kqabʼano kqakʼut ri qas ubʼantajik ri Jehová. Xuqujeʼ kojtobʼan che uchʼajchʼobʼisaxik ri ubʼiʼ are chiʼ kqakʼut ri qastzij chke ri winaq. w20.06 6 párrs. 17, 18

Kuya kkoj ri redes sociales are kʼu rajawaxik utz kbʼan che ukojik, jun kʼutbʼal, kqakojo rech kojchʼaw kukʼ ri qafamilia xuqujeʼ ri e qachiʼl. Are kʼu, qilom che kʼi chke ri winaq che kkikoj jastaq pa ri redes sociales xa nimal kkibʼano. Jetaneʼ tajin kkibʼij «chiniwilaʼ». E jujun kkitzʼibʼaj itzel taq tzij chrij ri kifoto o chrij ri kech ri nikʼaj chik. Wariʼ kjunamataj ta rukʼ ri bʼantajik che ri cristianos rajawaxik kkikʼutu, junam rukʼ ri machʼachʼem xuqujeʼ ri unaʼik pa kanimaʼ ri kkinaʼ ri nikʼaj chik (1 Ped. 3:8). We kqakoj ri redes sociales, utz che kqachomaj: «¿Jas ubʼanik ri fotos, ri videos xuqujeʼ ri tzij che kintzʼibʼaj chupam? ¿La kukʼutu che xa nimal kinbʼano? ¿La kubʼano che ri nikʼaj chik kʼax kkinaʼo o kkinaʼ titikil?». Ri oj cristianos rajawaxik taj che ri nikʼaj chik nim kojkilo. We kojmachʼachʼik, kqabʼan ta qe ri kkibʼan ri winaq che ketaʼm ta uwach ri Dios (1 Juan 2:16). w20.07 6 párrs. 14, 15

Are chiʼ ri apóstol Pablo —che ojer kbʼix Saulo che— majaʼ kux utijoxel ri Cristo, are jun itzel ala che xubʼan kʼax chke ri utijoxelabʼ ri Jesús (Hech. 7:58). Are kʼu ri Jesús xchʼaw lo rukʼ pa ri kaj, xumoyirisaj xuqujeʼ xuqʼatej rech kubʼan ta chi kʼax che ri congregación. Rech kkaʼy chi jumul rajawaxik xbʼe kukʼ ri winaq che xubʼan kʼax chke. Xukʼut machʼachʼem xuqujeʼ xukʼam ri utobʼanik jun tijoxel ubʼiʼ Ananías, che xtoʼ rumal rech xkaʼy chi jumul (Hech. 9:3-9, 17, 18). Chiʼ xqʼax ri tiempo, Pablo xux jun cristiano nim ubʼanik pa ri congregación, are kʼu xsach ta che ri xkʼut chuwach rumal ri Jesús chiʼ xchʼaw lo rukʼ pa ri kaj pa ri bʼe re Damasco. Amaqʼel xukʼut machʼachʼem xuqujeʼ rukʼ kikotemal xukʼam ri tobʼanik xyaʼ che kumal ri rachalal achijabʼ xuqujeʼ ixoqibʼ. Xuchʼobʼo che e areʼ xetowik xuqujeʼ xkiya uchuqʼabʼ (Col. 4:10, 11). w20.07 18, 19 párrs. 16, 17

Paneʼ Jehová kkunik kubʼan ronojel, kuya taqanik pa kiqʼabʼ nikʼaj chik. Jun kʼutbʼal, xukoj ri Jesús che Qʼatal tzij y kuya na taqanik pa kiqʼabʼ ri 144.000 winaq che kkiqʼat na tzij rukʼ. Qastzij wi che, xutijoj ri Jesús rech kux Qʼatal tzij y Kinimal Kojol tabʼal toqʼobʼ (Heb. 5:8, 9). Xuqujeʼ keʼutijoj ri kkiqʼat na tzij rukʼ ri uKʼojol y kukubʼsaj ukʼuʼx chkij che utz kkibʼan che ri chak (Apoc. 5:10). We ri qaTat pa ri kaj kuya taqanik pa kiqʼabʼ nikʼaj chik, paneʼ kajwataj ta tobʼanik che, wariʼ kukʼutu che oj rajawaxik jeʼ kqabʼano. Jun kʼutbʼal, ¿jas kkibʼan ri kʼamal bʼe pa ri familia y ri kʼamal bʼe pa ri congregación che resaxik uwach? Are chiʼ kkiya kichak nikʼaj chik qas kkikubʼsaj kikʼuʼx chkij che utz kkibʼan che. Rukʼ wariʼ, xaq xiw ta kbʼan ri chak, xaneʼ kekitijoj y kekitoʼ ri nikʼaj chik rech kkixibʼij ta kibʼ che ubʼanik ri chak (Is. 41:10). w20.08 9 párrs. 5, 6

¿Jas kraj ri Jehová kqabʼan che kilik ri kiyaʼom kan upatanixik? Jesús xuya ri kʼutbʼal chqawach. Areʼ retaʼm che ri Dios nim keril wi konojel ri upatanelabʼ. Rumal laʼ, xubʼan ronojel che kitoʼik «ri chij aj uwo rachoch ri Israel, ri e sachinaq» rech ketzalij lo rukʼ ri Jehová (Mat. 15:24). Rumal che ri Jesús are ri utzalaj ajyuqʼ xukoj uchuqʼabʼ rech xsach ta nijun chke ri uchij ri uTat (Juan 6:39). Ri apóstol Pablo xubʼij chke ri kʼamal taq bʼe re ri congregación re Éfeso che rajawaxik kkibʼan ke junam rukʼ ri xubʼan ri Jesús. Xubʼij wariʼ: «Pa ronojel xinkʼut chiwach chi jeʼ chixchakun waʼ. Jeriʼ keʼitoʼ ri kʼo kajwataj chke. Chnaʼtaj ta kʼu chiwe ri utzij ri Ajawaxel Jesús, ri xubʼij: are sibʼalaj utz na re ri kyanik chuwach ri kkʼamowik» (Hech. 20:17, 35). Rukʼ wariʼ kqilo che yaʼom jun nimalaj eqelen chke ri kʼamal taq bʼe. Jun kʼamal bʼe re España ubʼiʼ Salvador xubʼij: «Are chiʼ kinchoman chrij ri uloqʼoqʼebʼal ri Jehová chke ri e uchij ri e sachinaq kanoq, kinkoj ronojel nuchuqʼabʼ che kitoʼik. Qas wetaʼm che Jehová kraj che keʼinchajij». w20.06 23 párrs. 15, 16

Rukʼ paciencia, Jehová kreyej na che ktzʼaqat ri mil junabʼ rech kux tzʼaqat ri qakʼaslemal. Xuqujeʼ kʼateʼ riʼ qas kraj kukuy ri qamak. Rumal laʼ, kqesaj uwach are chiʼ kojchoman chrij ri utz taq kibʼantajik ri nikʼaj chik xuqujeʼ chiʼ kqakʼut paciencia chke. Jesús xuqujeʼ ri ángeles sibʼalaj xekikotik are chiʼ xbʼan ri uwach Ulew. Chojchoman chrij ri kikotemal kkinaʼ na are chiʼ kkilo che ri uwach Ulew knoj che e winaq che tzʼaqat kikʼaslemal, che kkiloqʼoqʼej xuqujeʼ kkipatanij ri Jehová. Xuqujeʼ chojchoman chrij ri kikotemal kkinaʼ ri keqʼatow tzij rukʼ ri Cristo pa ri kaj are chiʼ kkilo che ri winaq kkiriq utzilal rumal ri kichak (Apoc. 4:4, 9-11; 5:9, 10). Xuqujeʼ chqachomaj ri ubʼanik ri kʼaslemal are chiʼ kʼo ta chi oqʼej rumal kʼax xaneʼ oqʼej rumal kikotemal, chiʼ ksach uwach ri yabʼil, ri bʼis xuqujeʼ ri kamikal. Kʼa chiʼ kopan ri qʼij riʼ, chqakojoʼ qachuqʼabʼ che resaxik uwach ri uloqʼoqʼenik, ri unojibʼal xuqujeʼ ri upaciencia ri qaTat Jehová. We jeʼ kqabʼano, amaqʼel kojkikot riʼ apastaneʼ uwach ri kʼax kqariqo (Sant. 1:2-4). Sibʼalaj kqamaltyoxij ri utzujunik ri Jehová che «kekʼastaj na ri kaminaqibʼ» (Hech. 24:15). w20.08 19 párrs. 18, 19

Ri Biblia are jun sipanik che kukʼut ri uloqʼoqʼenik ri Dios. Ri qaTat che kʼo pa ri kaj xubʼano che ri achijabʼ xkitzʼibʼaj ri Biblia ojer kanoq rumal che nim keril ri ralkʼwal che e kʼo cho ri uwach Ulew. Pa ri uTzij, ri Jehová kutzalij uwach jujun taq preguntas che nim ubʼanik, junam rukʼ jachiʼ xojpe wi, ri rumal che kʼo qakʼaslemal xuqujeʼ ri kqakʼulmaj na pa ri petinaq. Rumal che Jehová kraj che ri winaq kketaʼmaj ri respuestas re ri preguntas riʼ, pa kʼi taq junabʼ ubʼanom che kqʼaxex ri Biblia pa kʼi taq chʼabʼal. Kimik ri Biblia kʼo pa tres mil chʼabʼal, ronojel o xa nikʼaj che. Are ri wuj che más jachom xuqujeʼ qʼaxem pa nikʼaj chi chʼabʼal. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij ri Biblia? Kqakʼutu are chiʼ kqasikʼij uwach ronojel taq qʼij, kojchoman chrij ri kukʼutu xuqujeʼ kqakoj pa ri qakʼaslemal ri kqetaʼmaj. Xuqujeʼ are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che ukʼutik chkiwach ri nikʼaj chik (Sal. 1:1-3; Mat. 28:19, 20). w20.05 24, 25 párrs. 15, 16

Kojkunik kqetaʼmaj kʼi jastaq chrij ri profeta Jeremías. Areʼ xutzijoj ri utzij ri Dios pa jun lugar che ri winaq kkaj taj kkitatabʼej. Sibʼalaj xbʼisonik rumal laʼ xuchomaj kutzijoj ta chi ri utzij ri Dios. Are kʼu xubʼan taj. ¿Jasche xuya ta kan ubʼanik? Areʼ xubʼij che ri utzij ri Dios xux junam rukʼ jun qʼaqʼ che kkun taj kuchʼijo (Jer. 20:9). Y jeʼ kqakʼulmaj oj we kqanojisaj ri qanimaʼ y ri qachomanik che ri uTzij ri Dios. Wariʼ are jun rumal che kqanikʼoj ri Biblia ronojel taq qʼij y kojchoman chrij. We jeʼ kqabʼano kqariq más kikotemal are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios y weneʼ kqariq más winaq che kkaj kketaʼmaj chrij ri Dios (Jer. 15:16). Rumal laʼ, chqabʼij che ri Jehová ronojel ri kqanaʼo y chqataʼ tobʼanik che. Areʼ kojutoʼ na chuwach ri qabʼantajik che oj ajmakibʼ y ri qadebilidades. Kojutoʼo rech rukʼ kikotemal kqabʼan ri qachak che ri Dios. Rukʼ ri utobʼanik ri Jehová, kojkunik kojchʼakan pa uwiʼ ri bʼis. w20.12 27 párrs. 20, 21

E jujun qachalal ixoqibʼ xaq xiw kekʼojiʼ kukʼ ri qachalal are chiʼ kebʼe pa ri riqbʼal ibʼ. Rumal laʼ utz che pa ri e riqbʼal ibʼ kqaya utz kipetik, kojchʼaw kukʼ y kqakʼut chkiwach che qas kojok il chke. Chqatasaʼ qatiempo rech kojkʼojiʼ kukʼ ri qachalal ixoqibʼ junam che xubʼan ri Jesús (Luc. 10:38-42). Weneʼ kojkunik keqasikʼij che utijik jun kiwa o kqaqʼaxej tiempo kukʼ. Chiʼ e kʼo qukʼ chojchʼaw chrij jastaq che kuya kichuqʼabʼ (Rom. 1:11, 12). Rajawaxik che ri kichomanik ri e kʼamal bʼe kux junam rukʼ re ri Jesús. Areʼ retaʼm che e jujun qachalal che e kʼulan taj kebʼisonik. Are kʼu ri Jesús xukʼutu che ri kikotemal kriqitaj taj che jun kkʼuliʼ o kkʼojiʼ ral, xaneʼ ri qas kyaʼow kikotemal are upatanexik ri Jehová (Mat. 19:12; Luc. 11:27, 28). Ri e kʼamal bʼe rajawaxik kekil ri qachalal ixoqibʼ jetaneʼ kinan o kanabʼ. Rajawaxik kkitas kitiempo rech kechʼaw kukʼ are chiʼ majaʼ kumaj ri riqbʼal ibʼ y chiʼ kkʼisik. w20.09 21, 22 párrs. 7-9

Ri israelitas kkibʼan kitikoʼn pa unikʼajil octubre are chiʼ umajim chi ri nabʼe taq jabʼ y kkiyak uwach pa unikʼajil ri abril, are chiʼ qʼaxinaq chi ri kʼisbʼal taq jabʼ (Mar. 4:28). We kʼo qanoʼj, kqesaj uwach riʼ ri upaciencia ri ajtikonel. Are kʼu weneʼ kʼax ubʼanik wariʼ. Rumal che oj ajmakibʼ, ri oj winaq chanim kqaj kqil uwach ri qachak. Are kʼu, we jun winaq kʼo utikoʼn y kraj che kuya uwach rajawaxik che amaqʼel krilij: kusukʼumaj ri ulew, kubʼan ri tikoʼn, kresaj ri qʼayes y kujaʼj. Xaq junam kkʼulmataj kukʼ ri winaq rech keʼux tijoxelabʼ. Rajawaxik kqaya qatiempo che kitoʼik rech junam kkil konojel ri winaq. Are chiʼ ri winaq kkaj taj kojkitatabʼej, ri paciencia kojutoʼo rech kojbʼison taj. Are kʼu xuqujeʼ rajawaxik kkʼojiʼ qapaciencia kukʼ ri winaq che kkaj kojkitatabʼej, kqakoj ta qachuqʼabʼ che kitaqchixik rech chanim kekʼiy pa ri kikojonik. Jujun taq mul, ri utijoxelabʼ ri Jesús xajwataj tiempo chke rech xkichʼobʼ ri xukʼut ri Jesús chkiwach (Juan 14:9). Chnaʼtaj chqe che oj kojkunik kojtikonik y kojjaʼnik, are kʼu are ri Dios kkʼiyisanik (1 Cor. 3:6). w20.09 11 párrs. 10, 11

Qonojel kqaj che ri tijoxelabʼ kkibʼan kiqasanjaʼ. Rech kekunik kkibʼano chqabʼij chke che utz keʼopan pa ri e riqbʼal ibʼ. Ri ajtijabʼ che kʼo nim ketaʼmabʼal kkibʼij che ri tijoxelabʼ che keʼopan pa ri e riqbʼal ibʼ aninaq kekʼiy pa ri kikojonik. E jujun kkibʼij chke ri winaq che tajin kkitoʼo che kketaʼmaj ta ronojel rukʼ ri etaʼmanik rumal laʼ rajawaxik kebʼe pa ri riqbʼal ibʼ. Chqasikʼij Hebreos 10:24, 25 rukʼ ri tijoxel y chqayaʼ ubʼixik che ri utzilal kuya ri e riqbʼal ibʼ. Rukʼ kikotemal chqabʼij che ri xqetaʼmaj pa jun riqbʼal ibʼ. Wariʼ más nim na ubʼanik chuwach ubʼixik che, che kbʼe pa ri e riqbʼal ibʼ. Ri kril pa ri nabʼe riqbʼal ibʼ más nim na ubʼanik chuwach apachike jastaq che rilom o utoʼm pa jun chi kojonem (1 Cor. 14:24, 25). Kretaʼmaj kiwach winaq che e utz kʼutbʼal chuwach y che kekitoʼo rech kubʼan uqasanjaʼ. w20.10 10, 11 párrs. 14, 15

Ri ruxlabʼixel ri Jehová kojutoʼo rech kqabʼan pa ri qakʼaslemal ri kqetaʼmaj y ri kqasikʼij pa ri uTzij. Chqataʼ che ri Jehová junam rukʼ ri salmista: «Ajawaxel, chkʼutuʼ la ri bʼe la chinuwach, rech kintaqej rukʼ kolomal. Chbʼanaʼ la chi ri wanimaʼ nim kril wi ri bʼiʼ la» (Sal. 86:11). Rumal laʼ, nim chqilaʼ wi ri kuya ri Jehová chqe pa ri uTzij y rumal ri utinamit. Xaq xiw ta kqanimarisaj ri qetaʼmabʼal, xaneʼ chqakʼoloʼ ri qastzij pa ri qanimaʼ y chqakojoʼ pa ri qakʼaslemal. Ri ruxlabʼixel ri Jehová kojutoʼ che ubʼanik. Chqayaʼ kichuqʼabʼ ri qachalal, rumal che qafamilia espiritual (Heb. 10:24, 25). Chqataʼ ri ruxlabʼixel ri Dios rech kojkunik kqaya comentarios pa ri e riqbʼal ibʼ che qas kel lo pa qanimaʼ y rech utz kqabʼan che uyaʼik jun chʼabʼal. We kqabʼan ronojel wariʼ, kqakʼut chuwach ri Jehová y ri uKʼojol che keqaloqʼoqʼej ri kʼo pa ri utinamit (Juan 21:15-17). Rumal laʼ chqanimaj ri Nimalaj qAjtij y utz chqabʼanaʼ che ukojik ronojel ri jastaq che kuya pa ri qakojonik. w20.10 24, 25 párrs. 15-17

¿Jas xubʼan ri Jesús che kitoʼik are chiʼ kixibʼim kibʼ? Chqilaʼ ri xubʼano are chiʼ kʼateʼ xkʼastaj lo pa ri kamikal. Xutaq bʼi e jujun ixoqibʼ che ubʼixik chke ri utijoxelabʼ che xkʼastajik. Xubʼij chke: «Mixeʼj iwibʼ. Jix. Chiyaʼ utzijol chke ri wachalal» (Mat. 28:10a). Paneʼ ri e areʼ xkiya kan utukel, ri Jesús xeʼuxutuj taj, xaneʼ xubʼij «wachalal» chke. Jesús xresaj uwach ri Jehová che kutoqʼobʼisaj wachaj y kukuy makaj (2 Rey. 13:23). Oj xuqujeʼ kel qakʼuʼx chke ri kiyaʼom kan utzijoxik ri utzij ri Dios. Rumal che e qachalal y keqaj. Ksach ta chqe ronojel ri xkibʼan che upatanexik ri Jehová ojer, e jujun xkibʼan wariʼ pa kʼi décadas (Heb. 6:10). Sibʼalaj keqabʼisoj (Luc. 15:4-7). Rumal laʼ cheqatoʼo ri inactivos rech kebʼe pa ri riqbʼal ibʼ. Xuqujeʼ rajawaxik kqaya rutzil uwach are chiʼ kopan pa ri Ja rech Ajawbʼal. w20.11 6 párrs. 14-17

Chojchoman chrij ri xubʼan ri Jesús are chiʼ ri kinan ri Santiago y Juan xubʼij che, che kuya bʼe chke ri e kebʼ ral ketʼuyiʼ rukʼ pa ri uQʼatbʼal tzij, jun pa ri uwikiqʼabʼ y ri jun chik pa ri umoxqʼabʼ. Jesús xuchomaj ta na chiʼ xubʼij che, che xaq xiw ri uTat che kʼo pa ri kaj kkunik kuya wajun eqelen riʼ (Mat. 20:20-23). Rukʼ wariʼ xuchʼobʼo che retaʼm ri taqanik kʼo pa uqʼabʼ. Xuchʼobʼo che kʼo jastaq kkun ta che ubʼanik y kʼo ta jumul xubʼan jun jastaq che taqom ta che ubʼanik rumal ri Jehová (Juan 12:49). ¿Jas kqabʼan che resaxik uwach ri utzalaj ukʼutbʼal? Kqesaj uwach ri Jesús are chiʼ kqanimaj ri taqanik che kʼo pa ri texto re kimik. Rumal laʼ, are chiʼ jun winaq kutaʼ jun pixabʼ chqe, are ta kqabʼij ri kqachomaj y aninaq ta kqabʼilaʼ ri kqachomaj. Xaneʼ are chqakʼutuʼ chuwach ri pixabʼ re ri Biblia y ri e kʼo pa ri qawuj. Jeriʼ kqakʼutu che kojmachʼachʼik, rumal che kqachʼobʼo che kʼo jastaq kojkun ta che ubʼanik xuqujeʼ che amaqʼel are «sukʼ ri qʼatoj tzij» re ri Jehová chuwach apachike pixabʼ che xa qachomanik oj (Apoc. 15:3, 4). w20.08 11, 12 párrs. 14, 15

We jumul kqilo che rajawaxik kqapixbʼej jun qachiʼl, ¿jas rajawaxik nabʼe kqilo? Are chiʼ majaʼ kojchʼaw rukʼ, chqachomaj: «¿La kinchomaj che más in utz chkiwach ri nikʼaj chik?». Ri winaq che kuchomaj sibʼalaj sukʼ kuqʼat tzij pa kiwiʼ ri nikʼaj chik rukʼ ri utaqanik areʼ, rukʼ ta rech ri Jehová y kukʼut ta toqʼobʼisal wachaj. Are chiʼ achomam chi rij ri pregunta riʼ y kawilo che rajawaxik katchʼaw rukʼ ri awachiʼl, chqabʼij che jas ri kʼax y chqabʼanaʼ preguntas che rech kuchʼobʼo che utz ta ri tajin kubʼano. Tekʼuriʼ are chqakojoʼ ri Biblia are chiʼ kqapixbʼej y chnaʼtaj chqe che oj taj kojqʼatow tzij pa uwiʼ ri qachiʼl, xaneʼ are ri Jehová (Rom. 14:10). Chqatzukuj ri tobʼanik kuya ri uTzij ri Dios y are chiʼ kqaya jun pixbʼenik, chqakʼutuʼ toqʼobʼisal wachaj che ri winaq junam che xubʼan ri Jesús (Prov. 3:5; Mat. 12:20). Chnaʼtaj chqe che we kel ta qakʼuʼx chke ri e nikʼaj chik ri Dios kel ta ukʼuʼx chqe oj (Sant. 2:13). w20.11 21 párr. 13

¿La mat qastzij che utz ta kqanaʼo che kqʼat tzij pa qawiʼ rumal ri ucolor ri qatzʼumal, ri ubʼanik ri qapalaj xuqujeʼ ri ubʼanik ri qacuerpo? Rumal laʼ, qas kojkikotik che Jehová kuqʼat ta tzij pa qawiʼ xa rumal ri krilo. Jun kʼutbʼal, are chiʼ Samuel xeril ri ukʼojol ri Jesé, xril ta ri xril ri Jehová chke. Ri Dios xubʼij che Samuel che jun chke ri alabʼom riʼ kux na qʼatal tzij re Israel. Are kʼu ¿jachin riʼ? Are chiʼ Samuel xril ri Eliab, ri nabʼeʼal, xubʼij: «Are bʼaʼ qas achi waʼ ri xuchaʼ ri Ajawaxel rech kkanaj che ajawinel». Kilitajik che Eliab taqal che kux qʼatal tzij. Are kʼu: «Xubʼij ri Ajawaxel che: ‹Are mayaʼ awach che ri uwachbʼal mawi che ri unim raqan, wetzelam uwach waʼ›». ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? Jehová xubʼij: «Ri winaq are kuya uwach chke taq ri wachbʼal, are kʼu ri in are kinya nuwach che ri animaʼ» (1 Sam. 16:1, 6, 7). Oj xuqujeʼ kojkunik kqabʼan qe ri kubʼan Jehová are chiʼ utz kilik ri qachalal kqabʼano. w20.04 14 párr. 1; 15 párr. 3

Are chiʼ Jesús xbʼe pa Galilea, xqʼax bʼi chkixoʼl taq ri tikoʼn, weneʼ tikoʼn re cebada che tajin kumaj uyaʼik uwach (Juan 4:3-6). Kraj na kajibʼ ikʼ rech kyak uwach. Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ jun jastaq che weneʼ qas ta xkichʼobʼo: «Chijaqaʼ ri ibʼaqʼwach, cheʼikaʼyej ri tikoʼn, e saq chi kʼu che ri qʼatoj» (Juan 4:35, 36). ¿Jas xraj xubʼij? Jesús tajin kchʼaw chrij jun tikoʼn espiritual, kraj kubʼij, kimulixik ri e winaq. Chojchoman chrij ri kʼateʼ xkʼulmatajik. Paneʼ ri judíos kechʼaw ta kukʼ ri samaritanos, Jesús xutzijoj ri utzij ri Dios che jun ixoq samaritana, ri ixoq xutatabʼej ri xubʼij ri Jesús che. Are chiʼ ri Jesús xubʼij che ri e ulew «e saq chi kʼu che ri qʼatoj», e kʼi samaritanos xeʼopanik rech kketaʼmaj más chrij ri Jesús rumal che ri ixoq xutzijoj ri xbʼix che (Juan 4:9, 39-42). Jun wuj nim ubʼanik kubʼij chrij wajun bʼantajik riʼ: «Ri utzalaj kanimaʼ ri e winaq riʼ [...] xukʼutu che xaq e junam rukʼ ri tikoʼn che yaʼtal chik kyak uwach». w20.04 8 párrs. 1, 2

Xaq xiw ta wariʼ kqariq pa ri e riqbʼal ibʼ, xuqujeʼ kqetaʼmaj utzijoxik utzij ri Dios y utz kqabʼan che kitijoxik ri winaq. Jun kʼutbʼal, kkʼut chqawach ri kqabʼan che kikojik ri e wuj y ri videos che e kʼo pa ri chakubʼal re tijonik. Rumal laʼ utz chqabʼanaʼ bʼi che utijoxik qibʼ pa ri e riqbʼal ibʼ, qas chqatatabʼej ri kbʼixik tekʼuriʼ chqabʼanaʼ pa ri qakʼaslemal. We kqabʼan ronojel wariʼ, qas qetaʼm ri kqabʼan chqajujunal chuwach ri kʼax y jeriʼ kojux «utzalaj rajchʼoʼj ri Jesucristo» (2 Tim. 2:3). Xuqujeʼ kojkitoʼ kʼi taq ángeles che kʼo kichuqʼabʼ. We qetaʼm ri kkun jun ángel che ubʼanik, chojchoman chrij ri kekunik kkibʼan kʼiʼalaj taq ángeles (Is. 37:36). Kʼo ta jun winaq o jun demonio kjunamataj kukʼ ri kʼiʼalaj taq rajchʼoʼjabʼ ri Jehová. Jumul xbʼixik che paneʼ kqanaʼo che qatukel oj kʼolik, are kʼu we kʼo ri Jehová qukʼ amaqʼel kojchʼakanik (Juec. 6:16). ¡Wariʼ qastzij wi! Chnaʼtaj wariʼ chqe are chiʼ kqanaʼo che kʼo ta qachuqʼabʼ rumal ri kbʼixik o ri xubʼan jun qachiʼl chqe pa ri chak, pa ri tijobʼal o rumal jun qafamiliar che Testigo taj. Chnaʼtaj chqe che qatukel ta tajin kojchʼoʼjinik are ri Jehová ri qanimal. w21.03 29 párrs. 13, 14

Weneʼ ri apóstol Pablo are xubʼij ri kʼo pa Isaías 22:13, jachiʼ kubʼij wi che ri israelitas are xkikoj ri kikʼaslemal che ubʼanik ri kirayibʼal y are ta xeqebʼ más rukʼ ri Dios. Junam che kkichomaj kʼi winaq kimik, ri israelitas jeʼ waʼ xkibʼij: «Chojkikotoq, rumal che qetaʼm taj jas kqakʼulmaj chweʼq kabʼij». Rajawaxik che are ri qakojonik chrij ri kʼastajibʼal ri kkʼamow qabʼe are chiʼ keqatzukuj qachiʼl. Ri cristianos re Corinto xajwatajik che xkixutuj ri kachilanik ri winaq che kekojon ta chrij ri kʼastajibʼal. ¿Jas kukʼut wariʼ chqawach? Utz ta kachilaxik ri winaq che xaq xiw kechoman chrij ri kikʼaslemal kimik. Ri kachilanik kubʼano che kqanimaj ta ri upixabʼ ri Dios y kqatzaq ri utzalaj taq naqʼatisanik. Weneʼ kubʼano che kqabʼan jastaq che itzel kril ri Dios. Rumal laʼ, ri Pablo xuya wajun pixabʼ riʼ: «Qas chichomaj na jas ri kibʼano, chibʼanaʼ ri sukʼil, mixmakunik» (1 Cor. 15:33, 34). w20.12 9 párrs. 3, 5, 6

Wajun versículo riʼ kukʼut ri ubʼanom ri Jehová che ri ufamilia pa ri kajulew. Pa ri taqanik uyaʼom ri Jehová kʼo kebʼ jastaq nim ubʼanik: ri taqanik kʼo pa uqʼabʼ jun winaq y ri kbʼan che ukojik. Jehová are ri kʼamal bʼe o ri kʼo nim utaqanik, y konojel ri ralkʼwal —ri ángeles xuqujeʼ ri e winaq— rajawaxik keniman che (Rom. 14:10; Efes. 3:14, 15). Jehová uyaʼom taqanik pa uqʼabʼ ri Jesús rech ktaqan pa kiwiʼ ri congregaciones; are kʼu xuqujeʼ tajin kril ri kubʼan ri Jesús che ukʼamik qabʼe (1 Cor. 15:27). Jehová xuqujeʼ uyaʼom taqanik pa uqʼabʼ ri achi rech kukʼam ubʼe ri rixoqil y ri e ralkʼwal. ¿Jas kabʼano rech utz kabʼan che ukʼamik ubʼe ri afamilia? Nabʼe rajawaxik kawetaʼmaj ri kraj ri Jehová che kabʼano. Xuqujeʼ rajawaxik kawetaʼmaj jasche ri Jehová uchaʼom jun kʼamal bʼe. ¿Jasche sibʼalaj rajawaxik che kawesaj uwach ri ukʼutbʼal ri Jehová y ri Jesús? Rumal che ri Jehová uyaʼom taqanik pa kiqʼabʼ ri kʼamal bʼe pa ri familia y kraj che utz kkibʼan che ukojik (Luc. 12:48b). w21.02 2 párrs. 1-3

Utz che kqesaj uwach ri Jehová are chiʼ kqasach jujun jastaq che areʼ kusach kanoq. Jun kʼutbʼal, paneʼ ri Dios kʼo ta ksachan che, are kʼu are chiʼ kqaya kan ubʼanik ri qamak areʼ kojukuyu xuqujeʼ kusach kanoq (Sal. 25:7; 130:3, 4). Areʼ kraj che je kqabʼan kukʼ ri nikʼaj chik are chiʼ kkibʼan kʼax chqe (Mat. 6:14; Luc. 17:3, 4). Kojkunik kqakʼutu che kqamaltyoxij ri utzalaj qatzantzaqʼor are chiʼ kqaya uqʼij ri xyaʼow chqe. E jujun winaq utz ta kkibʼan che ukojik xuqujeʼ kitukel kkichaʼ ri utz xuqujeʼ ri utz taj. Rumal che are ri Jehová xojbʼanowik, are más utz ri kubʼij ri areʼ chuwach ri kqachaʼ ubʼanik (Rom. 12:1, 2). Are chiʼ kqanimaj ri utaqanik kqariq jamaril (Is. 48:18). Qas qetaʼm ri kqaj kqabʼan pa ri qakʼaslemal: uyaʼik uqʼij xuqujeʼ ukikotemaxik ri Jehová, ri Bʼanol qe (Prov. 27:11). w20.05 23, 24 párrs. 13, 14

¿Jas rajawaxik kqabʼano rech kqakʼut nimalaj loqʼoqʼebʼal chke ri qachalal? Utz kqetaʼmaj más kiwach. Jeriʼ kqachʼobʼo jasche jeʼ kibʼantajik wariʼ y keqaloqʼoqʼej más. Kqaya taj che ri qajunabʼ y ri qacostumbres kojkiqʼatej che ukʼutik nimalaj loqʼoqʼebʼal. Chnaʼtaj ri Jonatán chqe che xkʼojiʼ utz rachilanik rukʼ David paneʼ 30 junabʼ nabʼeʼal chuwach. Utz we katzukuj jun awachiʼl pa ri acongregación che más akʼal o más nabʼeʼal chawach. We kabʼan wariʼ, kakʼutu che keʼaloqʼoqʼej konojel ri qachalal (1 Ped. 2:17). Are kʼu, are chiʼ kqabʼij che kqakʼut nimalaj loqʼoqʼebʼal chke ri e qachalal, ¿la kraj kubʼij che kkʼojiʼ nimalaj qachilanik kukʼ konojel? Jeʼ taj, rumal che kojkun taj kqabʼan wariʼ. Qastzij che e kʼo qachalal ri más utz kqanaʼo kojkʼojiʼ kukʼ rumal che junam ri utz kqilo. Junam rukʼ ri Jesús, konojel ri apóstoles e rachiʼl, are kʼu más loqʼ ri Juan chuwach (Juan 13:23; 15:15; 20:2). Paneʼ jeʼ wariʼ, xaq xiw ta ri Juan xux nim ubʼanik chuwach ri Jesús (Mar. 10:35-40). w21.01 23 párrs. 12, 13

Ri apóstol Pablo junam ta xubʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios chke ri e winaq che e kʼo pa Atenas kukʼ ri judíos che e kʼo pa ri sinagoga. Qas xril ri kkibʼano xuqujeʼ ri kikojonem (Hech. 17:23). Tekʼuriʼ, xutzukuj jun etaʼmanik re ri Biblia che kjunamataj rukʼ ri kkikoj ri winaq riʼ. Rumal laʼ ri apóstol Pablo xukʼex ri xubʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios. Xubʼij chke ri winaq re Atenas che ri tajin kubʼij petinaq rukʼ «ri Dios ri man etaʼmatal ta uwach» che e areʼ kkaj kkiya uqʼij. Paneʼ ri winaq riʼ ketaʼm ta ri kubʼij ri Biblia, ri Pablo xuchomaj taj che kkikʼex ta ri kikʼaslemal. Xaneʼ xrilo, che ri e winaq riʼ e junam rukʼ tikoʼn che utz chik kyak uwach, rumal laʼ xukʼex ri xubʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios. Junam rukʼ Pablo, qas chqilaʼ ri kʼo chqanaqaj. Chqilaʼ ri jastaq che kukʼut ri kikojonem ri winaq ri e kʼo pa ri qaterritorio. ¿La kʼo kixekebʼan chuchiʼ ri kachoch o chupam ri kicarro? ¿La kukʼut ri kikojonem ri kibʼiʼ, ri katzʼyaq o ri e tzij kkibʼij? w20.04 9, 10 párrs. 7, 8