Noviembre

Rumal che qetaʼm ta ronojel ri xbʼantaj rukʼ Jonás, weneʼ kqachomaj che sukʼ taj xuqujeʼ utz taj kkubʼsax kʼuxaj chrij. Jehová xubʼij che, che kbʼe pa Nínive rech kubʼij chke ri winaq che ksachisax kiwach. Are kʼu xniman taj, ri Jonás xukʼex ri ubʼe xpaqiʼ pa jun barco, «xanimaj chuwach ri Ajawaxel» (Jon. 1:1-3). Weneʼ oj kqakubʼsaj ta chi qakʼuʼx riʼ chrij xuqujeʼ kqaya ta chi riʼ ri chak che. Are kʼu Jehová xuya chi jumul ri uchak (Jon. 3:1, 2). Kojkunik kqetaʼmaj jas ri qas ubʼantajik ri Jonás are chiʼ kqil ri chʼawem xubʼan chupam jun nimalaj kar (Jon. 2:1, 2, 9). Wajun chʼawem riʼ, are jun chke ri kʼi chʼawem che xubʼano, kojutoʼo rech kqil ri qas ubʼantajik ri Jonás. Ri tzij che xukojo kukʼutu che are jun achi che kmachʼachʼik, che kmaltyoxinik xuqujeʼ sibʼalaj kraj kunimaj ri Jehová rukʼ ronojel ranimaʼ. Rumal laʼ Jehová xkʼojiʼ jun utz uchomanik chrij ri Jonás, xuta ri uchʼawem xuqujeʼ xukoj na che qʼaxal tzij. Sibʼalaj nim ubʼanik che ri kʼamal taq bʼe kkikoj kichuqʼabʼ che utatabʼexik ri winaq nabʼe chuwach uyaʼik jun pixabʼ. w20.04 15 párrs. 4-6

Ri nabʼe taq cristianos utz xkil ri xkʼut chkiwach xuqujeʼ xkitzukuj ri utobʼanik ri uxlabʼixel rech kkichʼobʼ ri kubʼij ri uTzij ri Dios. Xkinikʼoj ri etaʼmanik riʼ rech kkilo we qas pa ri uTzij ri Dios esam wi (Hech. 17:11, 12; Heb. 5:14). Ko ri kikojonik rumal che are ta kechoman chrij ri kkilo xuqujeʼ ri kkinaʼo, xuqujeʼ kkipatanij ta ri Jehová xaq xiw rumal che utz kkilo kekʼojiʼ kukʼ nikʼaj chi cristianos. Xaneʼ ko ri kikojonik, rumal che qas ketaʼmam «uwach ri Dios» (Col. 1:9, 10). Ri qastzij kʼo pa ri uTzij ri Dios kkʼextaj taj (Sal. 119:160). Jun kʼutbʼal, kkʼextaj taj we jun qachalal kubʼan jun kʼax chqe o kubʼan jun makaj. Xuqujeʼ kkʼextaj taj are chiʼ kqariq kʼax. Rumal laʼ rajawaxik qas kqetaʼmaj ri kubʼij ri Biblia xuqujeʼ qas kqachʼobʼo che qastzij ri kubʼij. Junam rukʼ jun cheʼ che sibʼalaj nim qajinaq wi ri ukʼamal ktobʼanik rech ktzaq taj are chiʼ kubʼan jun kaqiqʼ jabʼ, ri qastzij kojonik kojutoʼ chuwach ri kʼax. w20.07 9 párrs. 6, 7

Chuwach ri Jesús ri uyaʼik tobʼanik chke ri rachalal jetaneʼ che areʼ tajin kqabʼan wi (Mat. 25:34-40). Kqaya wajun tobʼanik riʼ are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che ubʼanik tijoxelabʼ chke ri winaq (Mat. 28:19, 20). Sibʼalaj rajawaxik ri kitobʼanik ri nikʼaj chi tijoxelabʼ rech ri rachalal ri Cristo kkitzijoj ri utzij ri Dios pa ronojel ri uwach Ulew che tajin kbʼan kimik (Juan 10:16). We oj kʼo chkixoʼl ri kʼo keyebʼal cho ri uwach Ulew, are chiʼ kojtobʼan che utzijoxik ri utzalaj taq tzij kqakʼutu che keqaloqʼoqʼej ri e chaʼom che kebʼe pa ri kaj xuqujeʼ ri Jesús. Kojux rachiʼl ri Jehová xuqujeʼ ri Jesús are chiʼ kqaya ri qarajil che uyaʼik tobʼanik che ri chak che e areʼ tajin kkikʼam ubʼe (Luc. 16:9). Jun kʼutbʼal, utz kqaya qakuchuj che ri chak che kbʼan cho ronojel ri uwach Ulew rech kyaʼ tobʼanik chke ri qachalal che kkiriq kʼax rumal jun desastre natural. Xuqujeʼ utz kqaya qakuchuj pa ri qacongregación xuqujeʼ keqatoʼ ri qachalal che qetaʼm che kajwataj chke (Prov. 19:17). w20.04 24 párrs. 12, 13

Junam che kubʼij wajun profecía riʼ, ri qʼatal tzij re ri norte xukʼutu che «nim ta kril wi ri [uDios] ri e umam». ¿Jas xubʼano? Ri Unión Soviética xraj xukʼis tzij pa kiwiʼ konojel ri e kojonem, rumal laʼ xraj xresaj ri kitaqanik. Rumal laʼ, pa ri 1918 ri qʼatal tzij re ri Unión Soviética xubʼij che rajawaxik kkʼut pa ri tijobʼal che kʼo ta Dios. ¿Jas xubʼan che uyaʼik uqʼij «ri dios kech taq ri chuqʼabʼ»? Xusach kʼi pwaq rech kkʼojiʼ más rajchʼojabʼ xuqujeʼ xubʼan más armas nucleares rech kkʼojiʼ más uchuqʼabʼ. Are chiʼ xqʼax ri tiempo, ri qʼatal tzij re ri norte xuqujeʼ re ri sur xkibʼan más armas rech kekunik kkikamisaj miles re millones winaq. Ri qʼatal tzij re ri norte xuqujeʼ re ri sur kitoʼm kibʼ che ubʼanik jun jastaq nim ubʼanik: ukojik ri «xibʼibʼalalaj awasixik» kraj kubʼij ri Organización de las Naciones Unidas (Dan. 11:31). w20.05 6, 7 párrs. 16, 17

¿E jachin kekunik ketobʼan che kitzukuxik ri kiyaʼom kan upatanexik ri Jehová? Ronojel ri congregación, ri kifamiliares, ri e kʼamal bʼe, ri precursores xuqujeʼ ri publicadores. ¿La kʼo jun qachiʼl o jun qafamiliar che uyaʼom kan upatanexik ri Jehová? Are chiʼ qatzijom ri utzij ri Dios pa ri predicación pública o cho taq ja, ¿la qariqom jun qachalal che uyaʼom kan upatanexik ri Jehová? Chabʼij che ri winaq che katkunik kaya ri unúmero re teléfono o ri udirección chke ri e kʼamal bʼe we areʼ kraj ksolix kumal. Jun kʼamal bʼe ubʼiʼ Thomas, kubʼij: «Nabʼe, kintaʼ chke jalajoj taq qachalal we ketaʼm jachiʼ e kʼo wi ri qachalal che kiyaʼom kan upatanexik ri Jehová. O kintaʼ chke ri publicadores we ketaʼm uwach jun qachalal che petinaq ta chi pa ri riqbʼal ibʼ. Are chiʼ kinsolij jun qachalal che uyaʼom kan upatanexik ri Jehová, kintaʼ che jas kibʼanom ri ufamilia. Jujun chke ri qachalal riʼ kikʼamom bʼi ri kalkʼwal pa ri e riqbʼal ibʼ, xuqujeʼ weneʼ ri akʼalabʼ riʼ xeʼux publicadores. E areʼ xuqujeʼ rajawaxik ketoʼik rech ketzalij rukʼ ri Jehová». w20.06 24 párr. 1; 25 párrs. 6, 7

Konojel ri kʼo kikʼaslemal cho ri uwach Ulew, xaq xiw ri oj winaq kojkunik kʼo kqetaʼmaj chrij ri qabʼanom kan ojer. Unikʼoxik ri knaʼtaj chqe kojutoʼ rech kqasukʼumaj ri qachomanik xuqujeʼ ri utz taj xqabʼano (1 Cor. 6:9-11; Col. 3:9, 10). Kojkunik kqatijoj ri retaʼmabʼal qakʼuʼx rech kqetaʼmaj ri utz xuqujeʼ ri utz taj (Heb. 5:14). Kojkunik kqetaʼmaj ukʼutik loqʼoqʼebʼal, toqʼobʼisal wachaj xuqujeʼ kel qakʼuʼx chke ri nikʼaj chik, xuqujeʼ kqetaʼmaj ukʼutik ri usukʼilal ri Jehová. Jun ukʼutik che kqamaltyoxij che Jehová, ri sipanik che kʼo kqakʼol kan pa qajolom, are ukojik qachuqʼabʼ che unaʼtasaxik ronojel ri ubʼanom che qatoʼik xuqujeʼ che ukubʼsaxik qakʼuʼx. Wariʼ kubʼano che más kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri Jehová che areʼ qas kojutoʼ na pa ri petinaq (Sal. 77:12; 78:4, 7). Jun chi ukʼutik che kqamaltyoxij wajun sipanik riʼ are chiʼ kqanaʼtasaj ri utz taq jastaq che kibʼanom ri nikʼaj chik chqe xuqujeʼ chiʼ kqamaltyoxij chke. Ri investigadores kilom che are chiʼ jun winaq kmaltyoxinik más kkikotik. w20.05 23 párrs. 12, 13

Chojchoman chrij ri xunaʼ ri Moisés are chiʼ ukʼuʼm ribʼ pa jun jul re jun abʼaj re ri juyubʼ Horeb tekʼuriʼ xril pa jun visión ri ujuluwem ri Jehová are chiʼ xqʼax chuwach. Ri wuj Perspicacia para comprender las Escrituras kubʼij che «weneʼ ri xkʼulmatajik are jun jastaq che kʼo ta nijun winaq rilom are chiʼ majaʼ kpe ri Jesucristo cho ri uwach Ulew». Qastzij riʼ che are jun ángel xubʼij wariʼ che ri Moisés: «¡Ri Ajawaxel! ¡Ri Ajawaxel! ¡Dios junalik, xuqujeʼ toqʼobʼisal wachaj, kochʼonel xuqujeʼ nim pa loqʼoqʼebʼal kʼuxaj xuqujeʼ qastzij! Ri kkanaj jik pa ri loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx pa kiwiʼ kʼi mil taq ijaʼlil, xuqujeʼ kusach mak che ri bʼanoj itzelal, ri kʼulelanik xuqujeʼ ri makaj» (Éx. 33:17-23; 34:5-7). Weneʼ ri Moisés amaqʼel knaʼtaj che ri xkʼulmatajik are chiʼ xubʼij ri ubʼiʼ ri Jehová che kʼo pa ri texto re kimik. Are chiʼ kojchoman chrij ri ubʼiʼ ri Jehová, utz che xuqujeʼ kojchoman chrij ri ubʼantajik. Rajawaxik kqanaʼtasaj ri e ubʼantajik, jujun chke are ri uchuqʼabʼ, ri unojibʼal, ri usukʼilal xuqujeʼ ri uloqʼoqʼenik. Uchomaxik wariʼ xuqujeʼ ri e nikʼaj chi ubʼantajik kubʼano che más nim kqil wi ri Jehová (Sal. 77:11-15). w20.06 8, 9 párrs. 3, 4

Ri Jesús ubʼim kanoq che ri winaq kketaʼmaj kiwach ri qastzij tijoxelabʼ rumal che kkiloqʼoqʼelaʼ kibʼ (Juan 13:34, 35). Are kʼu, we kqaj che ko ri qakojonik, rajawaxik kʼo más kqabʼano. Rech kʼo qakojonik xaq xiw ta kqil ri loqʼoqʼenik che kkikʼut ri qastzij cristianos. ¿Jasche? Chqachomajampeʼ che jun qachalal, weneʼ jun kʼamal bʼe o jun precursor, kubʼan jun mak, kubʼan jun kʼax chqe o kux apóstata tekʼuriʼ kubʼij chqe che oj kʼo ta pa ri qastzij. ¿Jas kqabʼan chuwach ri e jastaq riʼ? ¿La kpe qoyowal xuqujeʼ kqaya kan upatanexik ri Jehová? Wariʼ kukʼut chqawach, che ri kbʼanow ko che ri qakojonik are ri utzalaj qachilanik rukʼ ri Jehová, are ta ri kkibʼan ri nikʼaj chik. Ri qakojonik junam rukʼ jun ja che kqayak taj xa rukʼ «chʼuchʼuj taq jastaq» che kraj kubʼij ri kqilo o ri kqanaʼo, xaneʼ rukʼ «ko taq jastaq» che kraj kubʼij ri kqabʼano y uchʼobʼik ri qastzij kubʼij ri Biblia. Rajawaxik che pa qajujunal kqachʼobʼo che ri Biblia kukʼut ri qastzij chrij ri Jehová (Rom. 12:2). w20.07 8 párrs. 2, 3

Kʼo kʼi kkʼutuwik che ri ángeles kojkitoʼ che kiriqik ri qachalal che kkaj ketzalij lo pa ri utinamit ri Jehová (Apoc. 14:6). Jun kʼutbʼal, jun qachalal re Ecuador, ubʼiʼ Silvio xutaʼ tobʼanik che ri Jehová rech ktzalij lo pa ri congregación. Are chiʼ tajin kubʼan uchʼawem che ri Jehová, e kebʼ kʼamal bʼe xechʼaw chuchiʼ ri rachoch, rukʼ wariʼ xkimajij utoʼik ri qachalal. Sibʼalaj kuya kikotemal chqe are chiʼ keqatoʼ ri kajwataj tobʼanik chke pa ri kikojonik rech ketzalij lo rukʼ ri Jehová. Chqilaʼ ri kubʼij jun precursor ubʼiʼ Salvador, che kukoj uchuqʼabʼ che kitoʼik ri qachalal che kiyaʼom kan ri Jehová: «Jujun taq mul rumal ri kikotemal kwaj kinoqʼik. Sibʼalaj kinkikotik che ri Jehová e resam lo jujun upatanelabʼ pa uqʼabʼ ri Satanás xuqujeʼ che uyaʼom chwe che kintobʼan rukʼ». We at ayaʼom kan ri utinamit ri Jehová, katkunik kakojo che ri Dios qas katuloqʼoqʼej xuqujeʼ kraj che kattzalij rukʼ. Jehová tajin katreyeʼj rech katzalij pa ri utinamit, areʼ rukʼ kikotemal katukʼulaj chi jumul. w20.06 29 párrs. 16-18

Rumal che ri Jehová are ri qajtij, utzʼibʼam kan kikʼutbʼal ri upatanelabʼ pa ri uTzij rech kʼo kqetaʼmaj chkij (Is. 30:21). Utz kojchoman chkij upatanelabʼ ri Dios che xkikʼut utz taq bʼantajik che keqaj chuwach ri Dios xuqujeʼ kojchoman chrij ri xkʼulmataj kukʼ ri winaq che xkikʼut ta utz bʼantajik (Sal. 37:37; 1 Cor. 10:11). Chojchoman chrij ri xukʼulmaj ri qʼatal tzij Saúl. Are chiʼ kʼa ala na, xuchʼobʼo che kʼo jastaq kkun ta che ubʼanik xuqujeʼ xunaʼo che nim ta ubʼanik, rumal laʼ xraj taj che xyaʼ nimaʼq taq eqelen che (1 Sam. 9:21; 10:20-22). Are kʼu, chiʼ majaʼ naj xux qʼatal tzij, xubʼan nim che ribʼ xuqujeʼ xubʼan jastaq che yaʼtal ta che. Jumul, xkʼistaj ukʼuʼx che reyexik ri qʼaxal tzij Samuel y xukoj tabʼal toqʼobʼ che yaʼtal ta che kubʼano. Ri xuriq rukʼ wariʼ are che xqaj ta chi chuwach ri Jehová y xesax che qʼatal tzij (1 Sam. 13:8-14). Kqabʼan ta qe ri xubʼan ri Saúl, kqabʼan ta jastaq che yaʼtal ta chqe. w20.08 10 párrs. 10, 11

Qastzij che rumal ri Cristo, Jehová uyaʼom achijabʼ jetaneʼ e «sipanik» pa ri congregación (Efes. 4:8). Chkixoʼl ri achijabʼ riʼ e kʼo ri Jupuq Ajkʼamal bʼe cho ronojel uwach Ulew xuqujeʼ ri ketobʼan kukʼ, ri e kʼo pa ri Comités re Sucursal, ri solinelabʼ re circuito, ri ajtijabʼ re ri e tijobʼal, ri e kʼamal bʼe re ri congregación xuqujeʼ ri siervos ministeriales. Konojel ri qachalal riʼ yaʼom ri keqelen rumal ri uxlabʼixel rech kekil ri loqʼalaj upatanelabʼ ri Jehová xuqujeʼ kkiya uchuqʼabʼ ri congregación (1 Ped. 5:2, 3). Rumal ri uxlabʼixel kyaʼ ri keqelen ri qachalal rech kkibʼan jalajoj taq chak. Junam rukʼ ri qʼabʼaj y ri aqanaj xuqujeʼ nikʼaj chi partes rech ri cuerpo kkibʼan ri kichak rech kkiya utzilal che ronojel ri cuerpo, ri qachalal che kʼo keqelen kkibʼan ri kichak rech kuya utzilal che ronojel ri congregación. Are ta kkaj kyaʼ unimal kiqʼij, xaneʼ kkikoj kichuqʼabʼ rech kekitoʼ xuqujeʼ kkiya kichuqʼabʼ ri kachalal (1 Tes. 2:6-8). Kojmaltyoxin che ri Jehová rumal che e uyaʼom ri qachalal riʼ pa ri congregación che kʼo ko kikojonik xuqujeʼ che are kkitzukuj ri utz chke ri nikʼaj chik. w20.08 21 párrs. 5, 6

Ri kbʼanow chqe che kqatzijoj ri utzij ri Dios are che ri winaq «kkiriq kʼax» xuqujeʼ «e jabʼuninaq» o kʼo ta kkʼamow kibʼe, rumal laʼ rajawaxik kketaʼmaj ri qastzij chrij ri uQʼatbʼal tzij ri Dios (Mat. 9:36). Jehová kraj che konojel ri winaq kketaʼmaj ri qastzij y kekolotaj kanoq (1 Tim. 2:4). Ri kattoʼwik rech kawaj katzijoj ri utzij ri Dios are uchomaxik ri utzilal che kuyaʼo. Che «keqatzukuj» winaq rech kekolotaj kanoq (Rom. 10:13-15; 1 Tim. 4:16). Rumal laʼ rajawaxik kqetaʼmaj ukojik ri chakubʼal che yaʼom chqe. Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ ri kkikʼam bʼik, jawchiʼ kkitzijoj wi ri utzij ri Dios y jas kkibʼij (Mat. 10:5-7; Luc. 10:1-11). Kimik, ri utinamit ri Jehová uyaʼom ri chakubʼal re tijonik chqe xuqujeʼ kukʼut chqawach ri kqabʼan che ukojik. Wajun tijonik riʼ kojutoʼo rech kqaxibʼij ta qibʼ xuqujeʼ rech utz kqabʼan che ri qachak (2 Tim. 2:15). w20.09 4 párrs. 6, 7, 10

¿La kojkunik kqachʼobʼ ri kikotemal xunaʼ ri apóstol Juan are chiʼ xuto che ri cristianos che xeʼutoʼ che retaʼmaxik ri qastzij kiyaʼom ta kan ri Jehová? Ri Juan xeril ri sukʼalaj taq cristianos riʼ jetaneʼ e ralkʼwal. Rumal che ri cristianos kiriqom kʼi taq kʼax, ri apóstol xukoj ronojel uchuqʼabʼ che kitoʼik rech kkowir ri kikojonik. Oj xuqujeʼ kojkikotik are chiʼ ri qas qalkʼwal o ri qalkʼwal pa ri qakojonik, kkijach kikʼaslemal che ri Jehová xuqujeʼ kkiya ta kan upatanexik (3 Juan 3). Pa ri junabʼ 98, ri ruxlabʼal ri Dios xubʼano che Juan xutzʼibʼaj oxibʼ cartas. Xetzʼibʼax ri cartas riʼ rech kyaʼ kichuqʼabʼ ri sukʼ taq cristianos rech kkiya ta kan ri kikojonik chrij ri Jesús xuqujeʼ amaqʼel kekʼojiʼ pa ri qastzij. Pa ri tiempo riʼ, Juan kbʼison rumal ri kʼax che tajin kkibʼan ri qastzij taj ajtijabʼ pa ri congregaciones (1 Juan 2:18, 19, 26). Ri apóstatas kkibʼij che kkichʼobʼ uwach ri Dios, are kʼu kkinimaj ta ri utaqanik. w20.07 20 párrs. 1-3

Rumal che kʼo qakojonik chrij ri kqatzijoj, kqaj che sibʼalaj kʼi winaq kketaʼmaj chrij wariʼ. Kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri utzujum ri Dios (Sal. 119:42; Is. 40:8). Qilom che jujun chke ri profecías kʼo pa ri Biblia tajin kkʼulmataj kimik. Xuqujeʼ qilom che ri winaq kkiriq utzilal rumal che kkibʼan pa kikʼaslemal ri pixabʼ kʼo pa ri Biblia. Wariʼ kukʼut chqawach che ri winaq rajawaxik kketaʼmaj ri utzalaj taq tzij re ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. Xuqujeʼ kʼo qakojonik chrij ri Jehová, ri ajchaqʼe ri tzij kqaya ubʼixik, y chrij ri Jesús, ri uchaʼom ri Jehová rech kux Qʼatal tzij. Apastaneʼ ri kkʼulmatajik, ri Jehová are ri amaqʼel kojtowik y kuya qachuqʼabʼ (Sal. 46:1-3). Xuqujeʼ, qas kqakojo che ri Jesús are ri kkʼamow bʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios rukʼ ri chuqʼabʼ y ri taqanik che yaʼom che rumal ri Jehová (Mat. 28:18-20). Ri kojonik kojutoʼ rech kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kojutewchij na. w20.09 12 párrs. 15-17

Jujun taq mul kajwatajik che ktoʼ kiwiʼ ri qachalal ixoqibʼ (Is. 1:17). Jun kʼutbʼal, jun qachalal malkaʼn weneʼ kajwataj tobʼanik che ubʼanik jujun jastaq che ojer are ri rachajil kbʼanowik. Jun qachalal che nim chi ujunabʼ kajwataj utoʼik rech kchʼaw kukʼ ri kunanelabʼ. Y jun precursora che kubʼan chi nikʼaj chak pa ri utinamit ri Jehová weneʼ kajwatajik che ktoʼ uwiʼ we kyoqʼik rumal che kel ta más che utzijoxik ri utzij ri Dios junam che kkibʼan ri e nikʼaj chi precursores. Chqilaʼ ri ukʼutbʼal ri Jesús. Ri Jesús xubʼan ta kebʼ ukʼuʼx che utoʼik kiwiʼ ri qachalal ixoqibʼ chiʼ xeyoqʼik. Jun kʼutbʼal, xutoʼ uwiʼ ri María are chiʼ xyoqʼ rumal ri Marta (Luc. 10:38-42). Y xutoʼ chi jumul uwiʼ are chiʼ ri nikʼaj chik xkichomaj che utz ta ri xubʼano (Mar. 14:3-9). Jesús retaʼm jasche María xubʼano. Rumal laʼ xubʼij: «Apawijeʼ taneʼ ri ktzijox wi na ri tzij re kolobʼal ibʼ cho ronojel ri uwach Ulew, chilaʼ xuqujeʼ ktzijox wi na jas ri xubʼan we ixoq riʼ chwe». w20.09 24 párrs. 15, 16

Jun utzalaj ajyuqʼ retaʼm che ri e chij weneʼ kesach kanoq. Rumal laʼ, we kkʼulmataj wariʼ, kubʼan ta kʼax chke. Chqilaʼ ri xubʼan ri Jehová are chiʼ pa jun tiempo jujun chke ri upatanelabʼ xkibʼan ta ri kqaj chuwach. Ri profeta Jonás xanimaj bʼi chuwach ri chak che xyaʼ che. Are kʼu ri Jehová xuxutuj ta kanoq. Junam rukʼ jun utzalaj ajyuqʼ, Jehová xutoʼ ri Jonás xuqujeʼ xuya uchuqʼabʼ rech kkunik kubʼan ri chak yaʼom che (Jon. 2:7; 3:1, 2). Tekʼuriʼ, xukoj jun chʼimachʼo o calabaza vinatera rech kukʼut chuwach che ri ukʼaslemal jun winaq nim ubʼanik (Jon. 4:10, 11). ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? Che ri e kʼamal bʼe chanim ta kkichomaj che ri kiyaʼom kan ri Jehová ketzalij ta chi loq. Ri rajawaxik kkibʼano, are che kkikoj kichuqʼabʼ che uchʼobʼik jasche xkiya kan ri congregación. Are chiʼ ketzalij loq, rajawaxik che ri e kʼamal bʼe kel kikʼuʼx xuqujeʼ kkikʼut loqʼoqʼenik chke. w20.06 20, 21 párrs. 10-12

Chiʼ xsach uwach ri Unión Soviética pa ri junabʼ 1991, ri upatanelabʼ ri Dios che xekʼojiʼ pa wajun nimalaj lugar riʼ xkiriq «jubʼiqʼ tobʼanik», rumal che pa ri tiempo riʼ xbʼan ta kʼax chke. Wariʼ xuya bʼe chke, rech xkitzijoj ri utzij ri Dios, xuqujeʼ pa jubʼiqʼ tiempo xekʼiyar ri publicadores pa ri e tinamit che xekʼojiʼ pa ri ojer bloque comunista. Are kʼu, nojimal chi nojimal, Rusia xuqujeʼ ri ketobʼan rukʼ xux ri qʼatal tzij re ri norte. Rech jun qʼatal tzij kux qʼatal tzij re ri norte o re ri sur rajawaxik kkibʼan oxibʼ jastaq: nabʼe, kkibʼan kʼax che ri utinamit ri Dios; ukabʼ, kkikʼut rukʼ ri kkibʼano che kikʼulel ri Jehová xuqujeʼ ri upatanelabʼ, urox, ri e kebʼ qʼatal taq tzij riʼ amaqʼel kechʼojin chbʼil kibʼ. Rusia xuqujeʼ ri ketobʼan rukʼ tajin kkibʼan kʼax che ri utinamit ri Dios are chiʼ kkiqʼatej uwach ri utzijoxik ri utzij ri Dios xuqujeʼ chiʼ kekiterenej ri qachalal rukʼ itzelal. Rukʼ ri kkibʼano kkikʼutu che itzel kkil ri Jehová xuqujeʼ ri utinamit. Xuqujeʼ tajin kechʼojin rukʼ ri qʼatal tzij re ri sur, che are ri potencia mundial Gran Bretaña xuqujeʼ Estados Unidos. w20.05 12, 13 párrs. 3, 4

Ri ubʼanik tijoxelabʼ kʼo ubʼanik rukʼ ri tijonik, kqaj che utz kqabʼan che ukʼutik. Ronojel taq semanas, kojchʼaw chrij ri qastzij kʼo pa ri Biblia kukʼ millones winaq. Qonojel utz kqilo kojchʼaw chrij ri Biblia. Rumal laʼ weneʼ utz kqilo che xaq xiw ri oj kojchʼawik. Are kʼu, chiʼ kyaʼ ri Etaʼmanik rech Ri Chajinel, ri Etaʼmabʼal chrij ri Biblia rech ri congregación o chiʼ kyaʼ etaʼmanik re ri Biblia, rajawaxik che xaq xiw ta ri oj kojchʼawik. Are chqakojoʼ ri Biblia chiʼ kqaya ri etaʼmanik. Rumal laʼ, ri ajtij rajawaxik kuchajij ribʼ che kuya ta ubʼixik ronojel ri retaʼm chrij jun tema o jun versículo (Juan 16:12). Chajunamisaj ri awetaʼmabʼal chrij ri Biblia chiʼ xabʼan aqasanjaʼ rukʼ ri awetaʼm chi kimik. Weneʼ xaq xiw awetaʼm ri nabʼe taq etaʼmanik (Heb. 6:1). We xajwataj kʼi tiempo che ri awetaʼmabʼal kʼo kimik, xa ta jumul kabʼan che ukʼutik ri jastaq chuwach ri tijoxel. w20.10 14, 15 párrs. 2-4

Ri Jehová xuchaʼ utz taq tat nan che ri Jesús (Mat. 1:18-23; Luc. 1:26-38). Ri utzij ri María che kʼo pa ri Biblia kukʼutu che kuloqʼoqʼej ri Jehová y ri uTzij (Luc. 1:46-55). Ri xubʼan ri José are chiʼ xkʼam ubʼe rumal ri Jehová xqʼalajinik che qas kuloqʼoqʼej y che qas kraj kqaj chuwach (Mat. 1:24). Ri e tat nan che xuchaʼ ri Jehová che ri Jesús e qʼinom taj. ¿Jasche kqabʼij wariʼ? Rumal ri tabʼal toqʼobʼ che xkiya ri José y María are chiʼ xalax ri Jesús kukʼutu che e mebʼaʼ (Luc. 2:24). Weneʼ kʼo ta más jastaq ke, y más na che weneʼ xkʼojiʼ siete kalkʼwal (Mat. 13:55, 56). Jehová xuchajij ri uKʼojol chuwach jujun kʼax, are kʼu xuya bʼe che xuriq jujun kʼax (Mat. 2:13-15). Jun kʼutbʼal, e kʼo ufamilia ri Jesús che xekojon ta chrij. Chojchoman chrij ri bʼis xuya che, che e jujun chke ri ufamilia kkikoj taj che areʼ are ri Mesías (Mar. 3:21; Juan 7:5). Xuqujeʼ ri bʼis xunaʼo are chiʼ xkam ri ukabʼ utat, José. w20.10 26, 27 párrs. 4-6

¿La kʼo jumul qanaʼom che xaq qatukel oj kʼolik, kʼo ta jun kojtoʼw chuwach ri kʼax? Xaq xiw ta ri oj kqanaʼ wariʼ. Xuqujeʼ e kʼo jujun upatanelabʼ ri Jehová ojer je xkinaʼo (1 Rey. 19:14). Are chiʼ je kqanaʼ wariʼ, chnaʼtaj wajun utzujunik ri Jehová riʼ chqe: «Man katintzoqopij ta kanoq mawi katinya kanoq». Rumal laʼ kojkunik kqabʼij wariʼ: «Ri Ajawaxel are toʼl wech, man kinxeʼj ta wibʼ» (Heb. 13:5, 6). Ri e tzij riʼ xutzʼibʼaj ri apóstol Pablo chke ri cristianos che keʼel pa Judea naqaj che ri junabʼ 61. Ri xubʼij kjunamataj rukʼ ri chomanik kʼo pa Salmo 118:5-7. Junam rukʼ ri xtzʼibʼan wajun salmo riʼ, Pablo rilom pa ri ukʼaslemal che Jehová qas ktobʼanik. Jun kʼutbʼal, kraj na más che kebʼ junabʼ are chiʼ xutzʼibʼaj ri carta a los Hebreos, ri apóstol xuriq kʼax are chiʼ bʼenaq pa jun kʼaxalaj viaje pa jun barco (Hech. 27:4, 15, 20). Jehová xutoʼ ri Pablo pa ri uviaje y pa nikʼaj junabʼ kanoq xuqujeʼ xutoʼ pa jalajoj taq jastaq. w20.11 12 párrs. 1, 2

¿Jasche utz taj che amaqʼel kqachomaj che are más utz ri qakʼaslemal ojer? Rumal che ubʼisoxik ri jastaq ojer kubʼano che xaq xiw kojchoman chrij ri utz xqariqo y kojchoman ta chrij ri kʼax xqariqo. Chojchoman chkij ri israelitas ojer: are chiʼ kʼateʼ xeʼel lo pa Egipto xsach chke ri kʼax che xkiriq chilaʼ y xaq xiw xechoman chrij ri jeʼl taq jastaq che xkitij chilaʼ. Kkibʼij: «¡Kenaʼtaj kʼu ne ri kar chqe ri xaq keqakochiʼj ri keqatij pa Egipto! Xuqujeʼ keqatij kʼut pepino, melón, alaj sebʼoy, xanakat xuqujeʼ axux» (Núm. 11:5). Are kʼu, ¿la qastzij che kʼax ta kkichʼak wi ri kiwa? Jeʼ taj. Kʼax kkichʼak wi, rumal che bʼanom esclavos chke pa Egipto (Éx. 1:13, 14; 3:6-9). Are kʼu aninaq xsach ri kʼax che xkiriq chilaʼ y are xkirayij ri jastaq re ojer. Are ta xechoman chrij ri kʼateʼ xuya ri Jehová chke, xaneʼ are xechoman chrij jastaq ojer. Wariʼ utz ta xril ri Jehová (Núm. 11:10). w20.11 25 párrs. 5, 6

Jujun taq mul sibʼalaj kojbʼisonik are chiʼ kqachomaj ri kʼax kqariqo y che naj ta tiempo kojkʼasiʼk (Job 14:1). Ojer e kʼi upatanelabʼ ri Jehová jeʼ xkinaʼo. Rumal laʼ e jujun xkaj xekamik (1 Rey. 19:2-4; Job 3:1-3, 11; 7:15, 16). Are kʼu ri Jehová amaqʼel xukubʼsaj kikʼuʼx y xuya kichuqʼabʼ. Xuqujeʼ, xtzʼibʼax kan pa ri Biblia ri xkibʼano rech kʼo kukʼut chqawach y kukubʼsaj qakʼuʼx (Rom. 15:4). Xaq kʼateʼ, José che sibʼalaj kloqʼoqʼex rumal ri utat xux esclavo re jun achi che kuqʼijilaj ta ri Jehová (Gén. 37:3, 4, 21-28; 39:1). Y xmol tzij chrij rumal ri rixoqil ri Potifar, are chiʼ xubʼij che xa jubʼiqʼ xraj xbʼan violar rumal José. Ri Potifar xril ta na we qastzij ri xkʼulmatajik o qastzij taj, xutzʼapij ri José pa cárcel, chilaʼ xxim rukʼ cadenas (Gén. 39:14-20; Sal. 105:17, 18). Qastzij riʼ, che José kʼo kʼi rumal che xbʼisonik. w20.12 16, 17 párrs. 1-4

Jesús xubʼij che jun chke ri jastaq che rajawaxik kqataʼ pa ri qachʼawem are: «Chtastaj ri bʼiʼ la». ¿Jas kraj kubʼij ri e tzij riʼ? Kraj kubʼij kbʼan tastalik o chʼajchʼoj che. Weneʼ jun kuchomaj: «¿La xa tastal taj o chʼajchʼoj ta ri ubʼiʼ ri Dios? ¿Jasche rajawaxik kchʼajchʼobʼisaxik?». Rech kqachʼobʼ wariʼ, rajawaxik kqetaʼmaj ri kraj kubʼij jun bʼiʼaj. Jun bʼiʼaj xaq xiw ta jun tzij che ktzʼibʼax cho jun wuj o kbʼixik. Ri Biblia kubʼij: «Are kʼo kechbʼex na we kʼo utzalaj tzijol, ri man kʼu ta wi yoqʼobʼal, chuwach ri kʼiʼalaj qʼan pwaq xuqujeʼ saq pwaq» (Prov. 22:1; Ecl. 7:1). ¿Jasche nim ubʼanik? Rumal che ri nikʼaj chik kʼo kkichomaj chrij ri ubʼantajik ri winaq man xaq xiw ta chrij ri ubʼiʼ. Are ta nim ubʼanik jas kbʼan che utzʼibʼaxik jun bʼiʼaj o ri kbʼan che ubʼixik, xaneʼ ri más nim ubʼanik are ri kkichomaj ri winaq are chiʼ kkilo o kkita ri bʼiʼaj. Are chiʼ ri winaq kkimol tzij chrij ri Jehová, tajin kkiyoqʼ ri ubʼantajik o tajin kkitzʼilobʼisaj ri ubʼiʼ. w20.06 3 párrs. 5-7

Are chiʼ kʼo kʼi jastaq kqachomaj, weneʼ sibʼalaj kojel chʼuʼj y kqanaʼo che kʼo ta chi kojkun che ubʼanik. Jun kʼutbʼal, weneʼ kojbʼisonik che kubʼanaʼ ta ri kqachʼako rech kqaloqʼ ri kajwataj chqe, o kojyawajik y kojkun ta chik kojchakunik o weneʼ kojesax lo pa ri qachak. Weneʼ kojbʼisonik che kojux ta sukʼ che ri Dios are chiʼ kojtaqchiʼx che ubʼanik jastaq che utz taj. Xuqujeʼ weneʼ kojbʼisonik rumal che kojchoman chrij ri kqabʼan na are chiʼ Satanás keʼukoj ri winaq che e kʼo pa uqʼabʼ che ubʼanik kʼax che ri utinamit ri Dios. Weneʼ kqachomaj: «¿La kʼo kubʼano che kinbʼison rumal ri e jastaq riʼ?». Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ: «Mixok il che ri ikʼaslemal» (Mat. 6:25). ¿La kraj kubʼij che kʼo ta jun jastaq kqabʼisoj? Jeʼ taj. Ojer kanoq, jujun chke ri sukʼ taq upatanelabʼ ri Jehová xeʼel chʼuʼj chuwach ri jastaq y rumal ta wariʼ mat xeqaj chuwach ri Jehová (1 Rey. 19:4). Rukʼ ri e tzij riʼ, Jesús tajin kukubʼsaj qakʼuʼx. Kraj taj che are kojchoman más chrij ri kʼax, rumal che kubʼan kʼax che ri qachak che ri Dios. w21.01 3 párrs. 4, 5

Jehová y Jesús tajin kkil ri kubʼan ri achi che ukʼamik ubʼe ri ufamilia (1 Ped. 3:7). Jehová, are kʼamal bʼe pa ri ufamilia che kʼo pa ri kajulew, rumal laʼ yaʼtal che, che kuya taqanik pa kiwiʼ ri ralkʼwal y keʼupixbʼej (Is. 33:22, 23). Jesús are kʼamal bʼe re ri congregación cristiana xuqujeʼ yaʼtal che, che kuya taqanik y krilo che qas kbʼan ri kubʼij (Gál. 6:2; Col. 1:18-20). Junam rukʼ ri Jehová y ri Jesús, ri kʼamal bʼe pa ri familia kʼo taqanik pa uqʼabʼ che uchaʼik ri kubʼan pa uwiʼ ri ufamilia (Rom. 7:2). Are kʼu, kʼo ta ronojel taqanik pa uqʼabʼ. Jun kʼutbʼal, rajawaxik che ri utaqanik keresaj pa ri upixabʼ ri Dios (Prov. 3:5, 6). Xuqujeʼ, ri kʼamal bʼe pa ri familia yaʼtal ta che kuya taqanik pa kiwiʼ nikʼaj chik che are ta ri ufamilia (Rom. 14:4). Y are chiʼ ri alkʼwalaxelabʼ kenimarik y e kʼo ta chi kukʼ ri kitat kinan, nim kekil na, are kʼu ri tat nan ketaqan ta chi pa kiwiʼ (Mat. 19:5). w21.02 2, 3 párrs. 3-5

Qastzij che nim ubʼanik che ri kʼamal bʼe pa ri familia kukʼutu che kuloqʼoqʼej ri ufamilia are chiʼ kuya ri rajawaxik che, junam rukʼ ri atzʼyaq, ri ktijowik y nikʼaj chi jastaq. Are kʼu rajawaxik ksach ta che, che ri más nim ubʼanik are che krilij ri rajawaxik chke pa ri kikojonik (Mat. 5:3). Are chiʼ Jesús kʼo cho ri cheʼ, tajin kchoman chrij ri ufamilia. Paneʼ sibʼalaj tajin kuriq kʼax, ri Jesús xubʼij kan che ri Juan che kuchajij ri unan María (Juan 19:26, 27). Ri e kʼamal bʼe pa ri familia xuqujeʼ kkibʼan jastaq che nim kibʼanik. Rajawaxik keʼux utz taq ajchakibʼ rech ri kibʼantajik kuya uqʼij ri Jehová (Efes. 6:5, 6; Tito 2:9, 10). Y weneʼ kʼo keqelen pa ri congregación, junam rukʼ kilixik ri qachalal y kkiya utz kʼutbʼal che utzijoxik utzij ri Dios. Are kʼu xuqujeʼ rajawaxik che amaqʼel kkinikʼoj ri Biblia rukʼ ri kixoqil y ri e kalkʼwal. Ri kifamilias kkimaltyoxij riʼ chke che kkiya ri katzʼyaq y kiwa y ri kajwataj chke pa ri kikojonik (Efes. 5:28, 29; 6:4). w21.01 12 párrs. 15, 17

Ri uTzij ri Dios kukʼutu che ri utzalaj ixoq retaʼm krilij ri rachoch, kuloqʼo y kukʼayij ulew y kʼo ukʼay (Prov. 31:15, 16, 18). Esclava taj, che mat kuya kubʼij ri kuchomaj. Xaneʼ, ri rachajil kukubʼsaj ukʼuʼx chrij y nim kril ri kuchomaj (Prov. 31:11, 26). Are chiʼ jun achi nim kril ri rixoqil, ri ixoq utz krilo kunimaj ri utaqanik. Paneʼ ri Jesús kunaq che ubʼanik nimaʼq taq jastaq, kuchomaj taj che kʼo ta upatan rumal che kunimaj ri utaqanik ri Jehová (1 Cor. 15:28; Filip. 2:5, 6). Xaq junam rukʼ, ri utzalaj ixoq che kresaj uwach ri ukʼutbʼal ri Jesús, kunaʼ taj che kʼo ta upatan rumal che kunimaj ri rachajil. Kuya ri utobʼanik che ri rachajil rumal che kuloqʼoqʼej, are kʼu ri más nim ubʼanik are rumal che kuloqʼoqʼej y nim kril wi ri Jehová. Are kʼu, ri ixoq kunimaj ta ri rachajil we ktaq che ubʼanik jun jastaq che utz ta kril ri Dios. w21.02 11 párrs. 14, 15; 12 párr. 19

¿Jas ri amaqʼel yaʼowinaq tobʼanik chke ri upatanelabʼ ri Jehová che uchʼijik ri kʼax che kbʼan chke? Are ri kiloqʼoqʼebʼal che ri Jehová. Jun kʼutbʼal, are chiʼ ri nimalaj qʼatbʼal tzij judío xubʼij chke ri apóstoles che kkitzijoj ta chi ri utzij ri Dios, rumal ri kiloqʼoqʼebʼal che ri Dios, e areʼ xkibʼij: «Rajawaxik chqe chi are nabʼe kqanimaj ri kubʼij ri Dios chqe man are ta kʼut ri kkibʼij ri winaq» (Hech. 5:29; 1 Juan 5:3). Kimik ri tajin ketoʼw ri sukʼ taq qachalal che uchʼijik ri itzelal kbʼan chke kumal ri nimaʼq taq qʼatbʼal tzij are ri kiloqʼoqʼebʼal che ri Dios. Are chiʼ ri winaq che kkipatanij ta ri Dios itzel kojkilo, kojbʼison taj xaneʼ kojkikotik (Hech. 5:41; Rom. 5:4, 5). Weneʼ jun chke ri jastaq che más kʼax uchʼijik are ri itzelal kbʼan chqe pa ri qafamilia. Jujun qafamiliares are chiʼ kkilo che kqaj kqetaʼmaj más chrij ri Jehová weneʼ kkichomaj che xa xojsubʼik o xa xojchʼuʼjarik (chajunamisaj rukʼ Mar. 3:21). Weneʼ xuqujeʼ kojkichʼayo. Are kʼu kʼo ta jun chke ri jastaq riʼ kubʼano che kqamayo, rumal che ri Jesús xubʼij kanoq che «ri ukʼulel kʼu ri winaq e are ri aj uwo rachoch» (Mat. 10:36). w21.03 21 párrs. 6, 7

Are chiʼ kojbʼe rukʼ jun qachalal che uyaʼik jun etaʼmanik re ri Biblia, qas chqatatabʼej ri ajtij y ri tijoxel. Jeriʼ kojkunik kqaya ri tobʼanik we kajwatajik. Qastzij, rajawaxik che kʼo utz qachomanik rech más ta kojchʼawik, kqanim ta qibʼ are chiʼ tajin kchʼaw ri ajtij o chrij ta jun chi kʼutunem kojchʼaw wiʼ. Are kʼu rukʼ kebʼ oxibʼ tzij kʼo kojkunik kqabʼij, kqakoj jun kʼutbʼal o kqabʼan jun pregunta rech kchʼobʼotaj más ri kʼutunem che tajin kilik. Weneʼ jujun taq mul kqanaʼo che qas ta nim ri tobʼanik kqaya pa ri etaʼmanik. Are kʼu kojkunik kqatoʼ ri tijoxel rech kkʼiy pa ri ukojonik we kqabʼij utz taq tzij y qas kel qakʼuʼx che. We kuyaʼo, utz kojchʼaw jubʼiqʼ chrij ri xqabʼano are chiʼ xqetaʼmaj ri kukʼut ri Biblia, ri xqabʼan che uqʼaxexik jun kʼax o ri ubʼanom ri Jehová che qatoʼik pa ri qakʼaslemal (Sal. 78:4, 7). Weneʼ ri kqabʼij are ri qas kajwataj che ri tijoxel. Weneʼ kukowirisaj ri ukojonik, kuya tobʼanik che rech kretaʼmaj ri kubʼan che uqʼaxexik jun kʼax o rech kubʼan uqasanjaʼ. w21.03 10 párrs. 9, 10

¿Jachin kqaya uqʼij are chiʼ utz kel ri qachak che ri Dios? Pablo xubʼij wariʼ che ri congregación re Corinto: «Ri in xintikonijik, ri Apolos xjaʼnik. Are kʼu ri Dios xkʼiyisanik. Jeriʼ, mawi ri ktikonijik kʼo ubʼanik, mawi ri kjaʼnik, xaneʼ ri Dios ri kkʼiyisanik, are riʼ nim ubʼanik» (1 Cor. 3:6, 7). Chiʼ amaqʼel utz kel ri qachak che utzijoxik ri utzij ri Dios, rajawaxik kqachʼobʼo che are ri Jehová kqaya uqʼij junam rukʼ ri xubʼan Pablo. ¿Jas kqabʼan che ukʼutik che kqamaltyoxij che kojtobʼan kukʼ ri Dios, ri Cristo xuqujeʼ ri ángeles? (2 Cor. 6:1). Kqatzukuj ri kqabʼan che utzijoxik ri utzalaj taq tzij chke konojel winaq. Xaq xiw ta kqatzijoj ri utzij ri Dios chke ri winaq, xaneʼ rajawaxik keqasolij. Are chiʼ jun winaq utz kril ri kqatzijoj che, rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che utoʼik rech kmajix uyaʼik jun etaʼmanik re ri Biblia che. Are chiʼ jun winaq kretaʼmaj chrij ri Biblia tajin knimar ri ukojonik rech kux jun tijoxel, sibʼalaj kuya kikotemal chqe che Jehová kukʼex ri uchomanik xuqujeʼ ri ranimaʼ ri winaq. w20.05 30 párrs. 14, 16-18