Abril

Ri Jesús xuqujeʼ xukʼut ri uloqʼoqʼebʼal are chiʼ xraj xujach ri ukʼaslemal rumal qech (Juan 15:13). Qastzij che kojkun taj kqatoj ri xkibʼan rumal qech, are kʼu kojkunik kqakʼut maltyoxinik chiʼ kqanimaj ri Dios (Col. 3:15). Chiʼ kojkʼojiʼ pa ri Unaʼtabʼalil ri ukamikal ri Jesús, kqakʼut ri qamaltyoxinik xuqujeʼ kqakʼutu che keqaj. Rumal che sibʼalaj nim kqil ri xubʼan ri Jesús pa qawiʼ (Mat. 20:28). Ri e chaʼom che kebʼe pa ri kaj nim kkil ri tojbʼal mak, rumal che wariʼ kubʼano che kʼo keyebʼal pa ri kaj. Rumal ri kikojonik chrij ri ukamikal ri Cristo, keʼux sukʼ taq winaq chuwach ri Jehová y keʼux e ralkʼwal (Rom. 5:1; 8:15-17, 23). Y, ri winaq kʼo keyebʼal pa ri kotzʼiʼj uwach Ulew xuqujeʼ nim kkil wi ri xubʼan ri Jesús pa kiwiʼ, ri kikojonik chrij ri ukamikal keʼutoʼo rech keqaj chuwach ri Dios y kekʼasiʼ kan pa «ri nimalaj kʼaxkʼolil» (Apoc. 7:13-15). Are chiʼ ronojel junabʼ pa junamam kkinaʼtasaj ri ukamikal ri Jesús, kkikʼutu che kemaltyoxin rumal ri tojbʼal mak. w22.01 23 párrs. 14, 15

Ri más xyaʼow bʼis che ri Jesús are ta ri xbʼan che ukamisaxik, xaneʼ are ri molom tzij che xbʼan chrij. Xbʼixik che xa nim ta kril ri Dios (Mat. 26:64-66). Rumal ri molom tzij riʼ, ri Jesús xraj che xtoʼ rumal ri uTat (Mat. 26:38, 39, 42). Rumal che ri judíos xkibʼij che keniman che ri Dios, are kʼu xeniman taj, wariʼ xubʼano che xetzelax kiwach, rumal laʼ ri ukamikal ri Jesús kkunik kresaj ri itzelal pa kiwiʼ (Gál. 3:10). Y e ajmakibʼ rumal che e ralkʼwaʼl kan ri Adán (Rom. 5:12). Ri Taqanik xuya ri Dios chke ri israelitas kubʼij che we jun winaq kubʼan jun makaj rajawaxik kkamisaxik. Y e kʼo jujun kexekebʼax chuwach jun cheʼ (Deut. 21:22, 23; 27:26). Rumal laʼ, are chiʼ ri Jesús xxekebʼax chuwach jun cheʼ, ri winaq che etzelam kiwach kekunik kkiriq utzilal rumal ri ukamikal ri Jesús. w21.04 16 párrs. 5, 6

Chojchoman chrij, jas xkʼulmataj riʼ pa ri kʼisbʼal qʼij re ri ukʼaslemal ri Jesús. Areʼ xaq xuya ribʼ xchapik y xchʼay kumal ri ajchʼojabʼ romanos (Mat. 26:52-54; Juan 18:3; 19:1). Xjichʼ rukʼ jun asyar che xubʼan kʼax che ri ucuerpo. Tekʼuriʼ, xyaʼ bʼi jun alalaj cheʼ chrij paneʼ tajin kel pa kikʼ ri uwo rij. Rumal che ri Jesús tajin kkʼis ri uchuqʼabʼ xumaj bʼi uchararexik ri cheʼ, are chiʼ ri ajchʼojabʼ xkil wariʼ, xkibʼij che jun achi che kutoʼ bʼi che ukʼamik (Mat. 27:32). Are chiʼ ri Jesús xopan pa ri kʼolbʼal che kkamisax wi, xbʼajix ri raqan y ri uqʼabʼ chuwach ri cheʼ kumal ri ukʼulel. Are chiʼ xekebʼam chik xejaqataj más ri xebʼajix wi ri lawux rumal ri ralal ri ubʼaqil. Are chiʼ ri e rachiʼl y ri unan tajin keʼoqʼik, ri e kʼamal taq bʼe judíos xa xkitzeʼj uwach (Luc. 23:32-38; Juan 19:25). Kʼi horas xuchʼij ri qʼoxom. Rumal ri tajin kuriqo kkun ta chi más kujikʼ ruxlabʼ. Xretaʼmaj che ni ta jumul pa ri ukʼaslemal xuya kan upatanixik ri Jehová, rumal laʼ xubʼan jun chʼawem che. Xupachabʼaʼ ri ujolom y xkamik (Mar. 15:37; Luc. 23:46; Juan 10:18; 19:30). ¡Sibʼalaj kʼax xuriqo are chiʼ xkamik! w21.04 16 párr. 4

Ri Jesús xchʼaw chrij kebʼ pactos kukʼ ri 11 sukʼalaj taq rapóstoles: ri kʼakʼ pacto y ri pacto re ri uQʼatbʼal tzij ri Dios (Luc. 22:20, 28-30). Rumal ri kebʼ pactos riʼ, ri apóstoles y e nikʼaj chi cristianos kekunik keʼux e qʼatal taq tzij y e kojol tabʼal toqʼobʼ pa ri kaj (Apoc. 5:10; 14:1). Ri e chaʼom che kebʼe pa ri kaj ri e kʼasal na kimik xaq xiw ri e areʼ kekunik kkitij ri kaxlanwa y ri vino pa ri Unaʼtabʼalil ri ukamikal ri Jesús, rumal che xaq xiw chke ri e chaʼom xbʼix wi ri kebʼ pactos riʼ. Ri eyebʼal che uyaʼom ri Jehová chke sibʼalaj nim ubʼanik rumal che kekam taj, kepatanin rukʼ ri Jesucristo y kukʼ ri 144,000, xuqujeʼ kekʼojiʼ chuwach ri Jehová (1 Cor. 15:51-53; 1 Juan 3:2). Ri e chaʼom che kebʼe pa ri kaj ketaʼm che rajawaxik kkikʼut sukʼilal pa ronojel ri kikʼaslemal (2 Tim. 4:7, 8). w22.01 21 párrs. 4, 5

Xexekebʼax kebʼ elaqʼomabʼ rukʼ ri Jesús (Luc. 23:40, 41). Jun chke xuchʼobʼo che ri Jesús kʼo ta jun itzelal ubʼanom, xubʼij: «Jesús, chinnaʼtaj che la are taq lal kʼo chi pa ri Ajawbʼal la» (Luc. 23:42). Ri Jesús xubʼij utz taq tzij che ri elaqʼom, rumal che ri uTat sibʼalaj kutoqʼobʼisaj kiwach ri winaq (Sal. 103:8; Heb. 1:3). Ri Jehová kukuy qamak y kutoqʼobʼisaj qawach we kqabʼan ta chi ri jastaq xqabʼan kan ojer y kojkojon chrij ri Jesús (1 Juan 1:7). Are kʼu, ¿jas kojkunik kqabʼano we kqachomaj che ri Jehová ukuyum ta ri qamak? Chojchoman chrij wariʼ: we ri Jesús xutoqʼobʼisaj uwach ri elaqʼom, ¿la mat qastzij che ri Jehová kutoqʼobʼisaj kiwach ri upatanelabʼ che kkikoj ronojel kichuqʼabʼ che unimaxik? (Sal. 51:1; 1 Juan 2:1, 2). w21.04 9 párrs. 5, 6

¿Jas xuchʼak ri Jesús rumal che xuya ta kan ri Jehová paneʼ xkamisaxik? Nabʼe, xukʼutu che ri Satanás xa jun molol tzij rumal che xukʼutu che jun tzʼaqat winaq kkunik kuya ta kan ri Jehová paneʼ kuriq kʼax. Ukabʼ, xuya ri ukʼaslemal che utojik ri qamak. Rumal ri ukamikal ri Jesús, ri winaq kekunik kkʼojiʼ jun utz kachilanik rukʼ ri Dios y kkʼojiʼ kikʼaslemal che kʼo ta ukʼisik. Y ri urox, ri Jesús xutoʼ uwiʼ ri uqʼatbʼal tzij y ri ubʼiʼ ri Jehová. Chqakʼutuʼ che jetaneʼ are ri kʼisbʼal qʼij che oj kʼaslik rech kqaya ta kan ri Jehová. Jeriʼ paneʼ kojkamik kojkunik kqabʼij wariʼ che ri Jehová: «Xinkoj ronojel nuchuqʼabʼ che ukʼutik che katinya ta kanoq, che ukʼutik che ri Satanás are jun molol tzij y utoʼik uwiʼ ri aqʼatbʼal tzij y ri abʼiʼ». w21.04 12 párrs. 13, 14

Ri Jesús tajin kuriq kʼax kumal ri ukʼulel, rumal che xmol tzij chrij y xqʼat tzij pa uwiʼ rech kkamisaxik. Chachomajampeʼ ri kʼax tajin kuriqo rumal che are chiʼ kujikʼ ruxlabʼ y kchʼawik kunaʼ jun nimalaj qʼoxom rumal che bʼajital ri raqan y ri uqʼabʼ chuwach jun cheʼ. Are kʼu rajawaxik kʼo jastaq kubʼij rumal laʼ kkun taj mat kchʼawik. Ri kʼisbʼal taq utzij ri Jesús kukʼut chqawach che rajawaxik kqakuy kimak ri e nikʼaj chik y kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kukuy ri qamak. Are jun tewchibʼal che e kʼo ri qachalal che qatoʼik, are kʼu we kajwataj tobʼanik chqe rajawaxik kqataʼ chke. Qetaʼm che ri Jehová kojutoʼo rech kqachʼij apastaneʼ kʼax che kqariqo. Qetaʼm che rajawaxik kqachʼobʼo che ronojel qʼij jetaneʼ are ri kʼisbʼal qʼij oj kʼaslik rech kqakʼutu che kqaya ta kan ri Jehová y kqakubʼsaj qakʼuʼx che kojukʼastajisaj na. w21.04 8 párr. 1; 13 párr. 17

We kqatereneʼj ri retal raqan ri Jesús, kqariq kʼaslemal kʼo ta ukʼisik. Are chiʼ jun qʼinom ala xutaʼ che ri Jesús jas rajawaxik kubʼano rech kuriq ukʼaslemal kʼo ta ukʼisik, ri Jesús xubʼij: «Tasaʼj kʼut, chinatereneʼj» (Mat. 19:16-21). Ri Jesús xubʼij waʼ taq tzij riʼ chke jujun judíos ri xekojon ta chrij: «Ri e nuchij [...] keteriʼ chwij. In kinya junalik kʼaslemal chke» (Juan 10:24-29). Kqakʼutu che kojkojon chrij ri Jesús we kqabʼan qe ri xubʼij y ri xubʼan pa ri ukʼaslemal. We je kqabʼano, kojel ta riʼ pa ri bʼe ri kkʼaman bʼi pa ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik (Mat. 7:14). Rech kojkunik kqatereneʼj ri retal raqan ri Jesús, rajawaxik che qas kqetaʼmaj uwach. Retaʼmaxik uwach ri Jesús kkʼis taj, rumal laʼ rajawaxik che utz kqabʼan che retaʼmaxik uwach, wariʼ kraj kubʼij che kqetaʼmaj ri ubʼantajik, ri kuchomaj y ri utaqanik. Weneʼ nim o nim ta tiempo oj kʼo pa ri qastzij kojonem, rajawaxik qas kqetaʼmaj kiwach ri Jesús y ri Jehová. w21.04 4 párrs. 9, 10

Qastzij riʼ che Pablo xbʼison rumal ri xubʼan ojer kanoq (1 Tim. 1:15). Xubʼij che más nim na ri umak chkiwach konojel ri ajmakibʼ y qastzij rumal che xubʼan kʼi kʼax. Are chiʼ majaʼ kretaʼmaj uwach ri Jehová e kʼi cristianos xeʼutereneʼj rukʼ itzelal, xtobʼanik rech xetzʼapix pa cárcel y rech xekamisaxik (Hech. 26:10, 11). Chojchoman chrij wariʼ, ojer kanoq xubʼan kʼax chke jujun cristianos, are kʼu chiʼ xqʼax ri tiempo xretaʼmaj kiwach ri kalkʼwaʼl. ¿Jas xunaʼ riʼ ri Pablo? Qastzij che ri Pablo xbʼison rumal ri jastaq utz taj xubʼano, are kʼu kkun taj kukʼex ri jastaq xubʼan ojer kanoq. Xuchʼobʼo che ri Jesús xkam rumal rech, rumal laʼ xutzʼibʼaj rukʼ ronojel ranimaʼ ri e tzij riʼ: «Rumal kʼut ri utoqʼobʼ ri Dios ri in je nubʼanik waʼ kimik» (1 Cor. 15:3, 10). ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? Rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che uchʼobʼik che ri Jesús xkam rumal qech chqajujunal y xubʼano che kojkunik kqachilaj ri Jehová (Hech. 3:19). Ri más nim ubʼanik chuwach ri Dios are ri tajin kqabʼan kimik y ri kqabʼan pa ri petinaq, are ta kchoman chrij ri e jastaq xqabʼan kan ojer (Is. 1:18). w21.04 23 párr. 11

Paneʼ e kʼi judíos keyem taj che ri Mesías kkamik, are kʼu tzʼibʼam chi kanoq che kkamik, rumal che ri Isaías utzʼibʼam chi kan wariʼ: «Xujach ribʼ pa ri kamikal, xyaʼ kʼu chkixoʼl ri itzel taq winaq, qas kʼu tzij xreqaj ri kimak e kʼi winaq xuqujeʼ xbʼochiʼn pa kiwiʼ ri ajmakibʼ» (Is. 53:12). Rukʼ wariʼ, ¿la kʼo rumal che ri judíos xekojon ta chrij ri Jesús? Kʼo taj, rumal che paneʼ xkamisax junam rukʼ jun ajmak winaq, ri qastzij are che tzʼibʼam chi kan pa ri uTzij ri Dios ri xukʼulmaj. Kimik kojkunik kqachajij qibʼ chuwach ri molom taq tzij are chiʼ kqanikʼoj ri Biblia. Pa ri chʼabʼal che xuya ri Jesús pa jun juyubʼ chkiwach e kʼi winaq xubʼij che kbʼix na «ronojel kiwach bʼanoj taq tzij» chkij ri utijoxelabʼ (Mat. 5:11). Wariʼ are ri Satanás kbʼanowik, keʼukoj ri winaq rech kkibʼan kikʼulel chqe y kkibʼij molom taq tzij chqij rumal che kqabʼij ri qastzij (Apoc. 12:9, 10). Katatabʼej ta ri e molom taq tzij riʼ y kaya ta bʼe che kuqasaj uchuqʼabʼ ri akojonik. w21.05 11 párr. 14; 12 párr. 16

Chqatoʼ ri tijoxel re ri Biblia rech kukubʼsaj ukʼuʼx chrij ri Jehová. Ri Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ che ketoʼ rumal ri Jehová rumal che keloqʼoqʼex rumal (Mat. 10:19, 20, 29, 30). Chqanaʼtajisaj che ri tijoxel che ri Jehová xuqujeʼ amaqʼel kkʼojiʼ na rukʼ areʼ. Kojkunik kqakʼut chuwach jas kubʼan che ukubʼsaxik ukʼuʼx chrij are chiʼ junam kqabʼan qachʼawem rukʼ chrij ri kraj kubʼano. Ri a Franciszek che kel pa Polonia, kubʼij: «Are chiʼ kubʼan uchʼawem ri kyaʼow etaʼmanik chwe, kʼi mul kchʼaw chrij ri kwaj kinbʼano. Are chiʼ xwilo che qas kta ri uchʼawem rumal ri Jehová, xuqujeʼ in xinmaj ubʼanik nuchʼawem. Xwilo che ri Jehová xinutoʼo are chiʼ xinta jujun qʼij pa ri nuchak rech kinbʼe pa ri riqbʼal ibʼ y pa ri nim riqbʼal ibʼ». ¿E kʼu we kʼo ta jun etaʼmanik re ri Biblia tajin kqaya che jun winaq kimik? ¿La kojkunik keqatoʼ ri tijoxelabʼ rech kkibʼan ri kiqasanjaʼ? Kojkunik. ¿Jas kqabʼano? Kojbʼe kukʼ ri qachalal are chiʼ kekiya jun etaʼmanik re ri Biblia. Qetaʼm che ri Jehová keʼuloqʼoqʼej ri tijoxelabʼ. Xuqujeʼ nim kril wi ri qatobʼanik kqaya chke rech keqebʼ rukʼ (Is. 52:7). w21.06 7 párrs. 17, 18

We ronojel qʼij kqasikʼij ri uTzij ri Dios, kqakʼutu che nim kqil wi. Kqaj taj che xaq kʼateʼ kqakʼam apan ri Biblia are chiʼ kqachomaj che kʼo jubʼiqʼ qatiempo. We qatzʼibʼam chuwach jun wuj jas hora kqanikʼoj uwach ri Biblia, kojutoʼo rech kqaj ta uchuqʼabʼ ri qakojonik. Kʼo uchuqʼabʼ ri qakojonik rumal che kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri uTzij ri Dios, junam ta kukʼ «ri kʼo kinoʼj xuqujeʼ ri kʼo kichʼobʼobʼal» re wajun uwach Ulew (Mat. 11:25, 26). Rumal che kqanikʼoj wajun wuj ubʼanom ri Dios, qetaʼm jasche xa tajin knimataj ri kʼax pa ri uwach Ulew y qetaʼm ri kubʼan na ri Jehová che usukʼumaxik. Rumal laʼ, chqakojoʼ qachuqʼabʼ che ukowirisaxik ri qakojonik y chqayaʼ tobʼanik chke nikʼaj chi winaq rech kekojon chrij ri Bʼanol re ronojel ri jastaq (1 Tim. 2:3, 4). Y rukʼ kikotemal chqeyeʼj ri qʼij che konojel ri e kʼo pa ri uwach Ulew kkiqʼijilaj ri Jehová y kkibʼij ri e tzij e kʼo pa Apocalipsis 4:11: «Qajaw xuqujeʼ qaDios, yaʼtal che la ri ukʼamik ri juluwem [rumal che] lal xbʼanow la konojel ri jastaq». w21.08 19 párrs. 18-20

Ri e kʼamal bʼe e junam kukʼ ajyuqʼabʼ, yaʼom ri eqeleʼn chke rech kkiya pixabʼ chke ri kajwataj chke. Rajawaxik kkiya pixabʼ che kuya kichuqʼabʼ ri e nikʼaj chik, «che ukikotisaxik ri animaʼaj» (Prov. 27:9). Ri e kʼamal taq bʼe kekaj ri e qachalal. Y kkikʼut ri kiloqʼoqʼebʼal are chiʼ kkiya pixabʼ che jun winaq che weneʼ tajin kubʼan mak (Gál. 6:1). Are kʼu, we jun kʼamal bʼe kuchomaj kuya jun pixabʼ che jun qachalal, rajawaxik kchoman chrij ri ubʼantajik ri loqʼoqʼebʼal che xubʼij ri apóstol Pablo: «Ri kʼo loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx are riʼ kuqʼiʼ ri kʼax, chʼuchʼuj. [...] Ronojel kukochʼo, ronojel kukojo. Ronojel kukubʼaʼ wi ukʼuʼx, ronojel kuchʼijo» (1 Cor. 13:4, 7). Are chiʼ ri kʼamal bʼe kchoman chrij waʼ taq versículos riʼ, krilo jasche rajawaxik kuya ri pixabʼ, we rumal che kuloqʼoqʼej ri qachalal o xa rumal jun chi jastaq. Aninaq riʼ kukʼam ri pixabʼ ri qachalal we krilo che ri kyaʼow che qas kok il che. w22.02 14 párr. 3; 15 párr. 5

Ri Jehová tzʼaqat xubʼan che kibʼanik ri ángeles y ri e winaq. Are kʼu ri Satanás (jun ángel che kbʼix «kʼulel» che) xubʼan chke ri Adán y Eva che xeʼux ukʼulel ri Jehová. E kʼo chi nikʼaj ángeles y nikʼaj chi winaq xuqujeʼ xeniman taj (Jud. 6). Rumal riʼ ri Jehová xunaʼo che xbʼan kʼax che. Are kʼu, uchʼijom ronojel ri kʼax bʼanom che y kuchʼij na kʼa pa ri qʼij are chiʼ kusachisaj kiwach ri keniman ta che. Sibʼalaj jororibʼal riʼ chke ri sukʼalaj taq upatanelabʼ rumal che xuqujeʼ e areʼ tajin kkichʼij ri kʼax che kkibʼan ri itzel taq winaq. Are chiʼ ri Satanás xubʼij tzij chrij ri sukʼalaj Job, jetaneʼ xubʼij che konojel ri winaq kkipatanij ri Dios xa rumal che kkaj kʼo kyaʼ chke (Job 1:8-11; 2:3-5). Ri Itzel uyaʼom ta kan ubʼixik ri molom taq tzij riʼ (Apoc. 12:10). We kqachʼij ronojel ri kʼax y kqaya ta kan upatanixik ri Jehová kqakʼutu che ri Satanás xa jun molol tzij. w21.07 9 párrs. 7, 8

Ri apóstol Pablo xuya jun kʼutbʼal rech kqachʼobʼo che ukʼexik ri qakʼaslemal are jun jastaq che nim ubʼanik. Areʼ xubʼij che rajawaxik kqabʼajij ri itzel taq qabʼantajik chuwach jun cheʼ (Rom. 6:6). Rumal che ri Jesús qas xraj xqaj chuwach ri Jehová xuya bʼe che xbʼajix chuwach jun cheʼ. Xaq junam kqabʼan oj, we qas kqaj kojqaj chuwach ri Dios rajawaxik che kqakoj qachuqʼabʼ che resaxik ri itzel taq qabʼantajik y naqʼatisabʼal che itzel krilo. We jeriʼ kqabʼano, kkʼojiʼ jun chʼajchʼojalaj retaʼmabʼal qakʼuʼx y kqariq jun kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik (Juan 17:3; 1 Ped. 3:21). Are ta ri Jehová rajawaxik keʼukʼex ri utaqanik. Xaneʼ, oj rajawaxik kqakʼex ri qabʼantajik rech kojqaj chuwach (Is. 1:17, 18; 55:9). Paneʼ xbʼantaj aqasanjaʼ rajawaxik kakoj na achuqʼabʼ rech kabʼan ta ri itzel taq rayibʼal. Chataʼ tobʼanik che ri Jehová, chataʼ ri ruxlabʼixel y kakubʼsaj ta akʼuʼx chbʼil awibʼ (Gál. 5:22; Filip. 4:6). Rech kaya kan ri ojer akʼaslemal, rajawaxik kakoj achuqʼabʼ. w22.03 6 párrs. 15-17

Ri Jehová kubʼij che we are qas keqilij ri jastaq re ri qakojonik y nim kqil wi ri kubʼij ri Biblia, ri areʼ kuya na ri qawa, ri qatzʼyaq y ri kojkʼojiʼ wi (Mat. 6:33). Rumal laʼ, kqachomaj taj che ri jastaq re ri uwach Ulew kojkichajij o kkiya kikotemal chqe. Qetaʼm che ri qas kyaʼow jamaril pa qanimaʼ, are ubʼanik ri kqaj chuwach ri Jehová (Filip. 4:6, 7). Paneʼ kʼo qarajil che uloqʼik kʼi jastaq, rajawaxik kqachomaj we kʼo qatiempo y qachuqʼabʼ che kikojik ri jastaq riʼ. Chqachomaj wariʼ: «¿La sibʼalaj bʼenaq nukʼuʼx chrij ri jastaq kʼo wukʼ?». Chnaʼtaj chqe che ri Jehová kraj che kqaya ri qatobʼanik pa ri ufamilia. Rumal laʼ, rajawaxik che kbʼe ta qakʼuʼx chrij ri jastaq re ri uwach ulew. Kqaj taj kojux junam rukʼ ri ala pa taq ri uqʼij ri Jesús che xraj taj xupatanij ri Jehová y kux jun chke ri kebʼe pa ri kaj. ¿Jas xbʼanow che? Rumal che bʼenaq ukʼuʼx chrij ri jastaq re ri uwach Ulew (Mar. 10:17-22). w21.08 6 párr. 17

Are chiʼ utz kqabʼan che unikʼoxik uwach ri Biblia, más kqetaʼmaj chrij ri e ubʼantajik ri Jehová, che keʼilitaj pa taq ri e jastaq ubʼanom. We qas utz kqabʼan che retaʼmaxik ri ubʼantajik, kqachʼobʼo che ri Jehová qastzij kʼolik (Éx. 34:6, 7; Sal. 145:8, 9). Are chiʼ kqetaʼmaj más uwach ri Jehová, sibʼalaj kkowir ri qakojonik chrij, sibʼalaj kqaloqʼoqʼej y kojux utz taq rachiʼl. Chqatzijoj chke ri e winaq ri qetaʼmam chrij ri Dios. Are kʼu, ¿jas kqabʼano we jun winaq kuta chqe ri rumal kqakojo che kʼo ri Dios? Cheqanikʼoj ri qawuj y ri uTzij ri Dios rech kqetaʼmaj jas kqabʼan che uqʼalajisaxik chuwach. Xuqujeʼ kojkunik kqataʼ tobʼanik che jun qachalal che nim chi ri retaʼmabʼal. Apastaneʼ ri kubʼij ri winaq, we kukojo o kukoj ta ri kubʼij ri uTzij ri Dios, sibʼalaj utz we kqatzukuj kʼi etaʼmanik chrij ri kʼutunem, rumal che kubʼan ko che ri qakojonik. w21.08 18 párrs. 14, 15

¿La rajawaxik che kʼo ta chi jun jastaq qe pa ri qakʼaslemal rech kojqaj chuwach ri Jehová? Je taj. Utz we kʼo jujun jastaq qe rech kojkikotik (Ecl. 5:19, 20). Are kʼu, we kqaj taj kqanimarisaj ri qachak che ri Jehová xa rumal che kqaj taj kqakʼex jujun jastaq pa ri qakʼaslemal. Weneʼ kojjunamataj rukʼ ri qʼinom achi che xchʼaw ri Jesús chrij, xsachan ri Dios pa ujolom xa rumal ri jastaq kʼo rukʼ (Luc. 12:16-21). Are chiʼ kqariq kʼax, kqabʼan qachʼawem che ri Jehová y kojchoman chrij jas kqabʼan che uqʼaxexik (Prov. 3:21). Ri Jehová kʼi kubʼan che qatewchixik. Kojkunik kqamaltyoxij ri uyaʼom chqe we kqakoj ronojel qachuqʼabʼ che uyaʼik uqʼij (Heb. 13:15). Wariʼ kraj kubʼij che kqanimarisaj ri qachak che upatanixik. We je kqabʼano, kojutewchij na más ri Jehová. Rumal laʼ, ronojel taq qʼij chqakojoʼ qachuqʼabʼ che unaʼik ri rutzilal ri Jehová pa qakʼaslemal (Sal. 34:8). Rukʼ wariʼ kojux junam rukʼ ri Jesús che xubʼij: «Ri nuwa are waʼ chi kinbʼan ri urayibʼal ri xintaqow uloq, xuqujeʼ chi kintzʼaqatisaj ri uchak» (Juan 4:34). w21.08 30, 31 párrs. 16-19

Ri Satanás kraj che kqabʼan nim che qibʼ. Retaʼm che we kok wajun bʼantajik pa ri qanimaʼ, kojux junam rukʼ areʼ y jeriʼ kqariq ta chi ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik. Rumal laʼ, ri Pablo xubʼij che we jun winaq kubʼan nim che ribʼ, kqaj «ri kʼoqonik puwiʼ jas ri xqaj puwiʼ ri Itzel» (1 Tim. 3:6, 7). Paneʼ nim o nim ta tiempo qapatanim ri Jehová, we kqachajij ta qibʼ weneʼ kqakʼulmaj ri xukʼulmaj ri Satanás. Ri winaq che kubʼan nim che ribʼ xaq xiw chrij areʼ kchoman wi. Satanás kraj kubʼan chqe che xaq xiw chqij oj kojchoman wi man chrij ta ri Jehová y más na are chiʼ kojqʼax pa kʼax. Jun kʼutbʼal re, ¿la kʼo jumul qʼabʼam jun jastaq chqij che oj ta oj bʼanowinaq? Sibʼalaj utz kril ri Satanás are chiʼ oj kqaqʼabʼaj chrij ri Jehová ri kʼax tajin kqariqo o chkij ri qachalal. Xuqujeʼ kraj che kqabʼan ri jastaq jas ri kqachomaj oj, man are ta kqabʼan ri kubʼij ri Jehová chqe (Ecl. 7:16, 20). w21.06 15 párrs. 4, 5

Ri Jehová xutaq ri Ageo che ubʼanik jun chak sibʼalaj nim ubʼanik. Weneʼ ri Ageo jun chkixoʼl ri winaq che xekʼojiʼ pa Babilonia ri xetzalij lo pa Jerusalén pa ri junabʼ 537 chuwach ri qaqʼij. Are chiʼ xeʼopan pa Jerusalén, aninaq xkimaj uwokik ri rachoch ri Jehová (Esd. 3:8, 10). Are kʼu, sibʼalaj bʼisobʼal rumal che are chiʼ kʼateʼ jubʼiqʼ tiempo kimajim xexibʼix kumal ri kikʼulel, xubʼan kebʼ kikʼuʼx y xkiya kan ubʼanik ri chak (Esd. 4:4; Ageo 1:1, 2). Rumal laʼ, pa ri junabʼ 520 ri Jehová xuya jun eqeleʼn che ri Ageo rech kuya kichuqʼabʼ ri upatanelabʼ y kkikʼis ubʼanik ri chak (Esd. 6:14, 15). Ri eqeleʼn xyaʼ che ri Ageo are che kukowirisaj ri kikojonik ri judíos. Ri e tzij «Ajawaxel, ri kʼo ronojel ukuʼinem» xuya kichuqʼabʼ riʼ ri judíos, rumal che kukʼutu che ri Jehová kkunik keʼukoj kʼi ángeles che kitoʼik. Rumal riʼ, we kkaj utz kel ronojel ri jastaq chkiwach, rajawaxik riʼ kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri Jehová. w21.09 15 párrs. 4, 5

Kimik, ri testigos rech Jehová re ronojel ri uwach Ulew sibʼalaj kkiloqʼoqʼej kibʼ y kʼo utzilal chkixoʼl. Oj junam ta kukʼ ri e nikʼaj chi kojonem, rumal che paneʼ jalajoj ri qatinamit, ri qabʼantajik are kʼu xaq jun ri qachomanik oj kʼo pa jun familia. Y kqil wajun loqʼoqʼebʼal riʼ are chiʼ kojkʼojiʼ pa taq ri e riqbʼal ibʼ y pa ri e nimaʼq taq riqbʼal ibʼ. Wariʼ kuya más qachuqʼabʼ rech qas kqakojo che xaq xiw oj kqaqʼijilaj ri Jehová junam rukʼ ri kraj areʼ (Juan 13:34). Ri Biblia kubʼij: «Chikojoʼ ichuqʼabʼ che uloqʼoqʼexik iwibʼ» (1 Ped. 4:8). Ri kqabʼan che ukʼutik che kqaloqʼoqʼej qibʼ are che kqakuyulaʼ qamak chbʼil taq qibʼ. Xuqujeʼ kojsipan chke ri qachalal y chke ri kibʼanom kʼax chqe (Col. 3:12-14). Qastzij che wajun loqʼoqʼebʼal are ri kkʼutuwik che oj qastzij cristianos. w21.10 22 párrs. 13, 14

We kkʼajisax uwach, ¿la kutoʼ waʼ rech kukʼex ri ukʼaslemal? Kutoʼo. E kʼi chke che xkʼajisax kiwach rumal che xemakunik, xkilo che utz ri xbʼan chke, rumal che wariʼ xeʼutoʼ rech xkikʼex ri kikʼaslemal. Y xetzalij rukʼ ri Jehová (Heb. 12:5, 6). Chojchoman chrij wajun kʼutbʼal. Jun ajyuqʼ krilo che yawabʼ jun chke ri e uchij. Retaʼm che rech kkunataj wajun chij, rajawaxik kutas chkixoʼl ri e nikʼaj chik. Are kʼu, qetaʼm che ri e chij amaqʼel kukʼam kibʼ, we kjach jun chke, kkixibʼij kibʼ. We ri ajyuqʼ kutas ri chij, ¿la kraj kubʼij wariʼ che xa kraj kubʼan kʼax che? Jeʼ taj. Retaʼm che we kuya kan wajun chij che yawabʼ chkixoʼl ri e nikʼaj chik, keʼutʼiq riʼ. Rumal laʼ we kutas ri yawabʼ, kubʼano che ri e nikʼaj keyawaj taj. w21.10 10 párrs. 9, 10

Are jun nim tewchibʼal che oj kʼo pa jun familia re ronojel uwach Ulew che kʼo loqʼoqʼebʼal chkixoʼl. Y kqaj che konojel ri e winaq xuqujeʼ kekʼojiʼ qukʼ che uqʼijilaxik ri Jehová. Rumal laʼ, kqaj taj kqabʼan jun jastaq che kutzʼilobʼisaj ri ubʼiʼ ri qaTat kʼo pa ri kaj y ri utinamit. Amaqʼel kqaj kqakʼut utz taq bʼantajik chkiwach ri e winaq rech kkaj kkita ri utz taq tzij kqatzijoj chke. Jujun taq mul, weneʼ jujun winaq itzel kojkilo o kkibʼan kʼax chqe rumal che kojniman che ri qaTat kʼo pa ri kaj. ¿Jas kojkunik kqabʼano we kqaxeʼj qibʼ kojchʼaw chrij ri qakojonik kukʼ e nikʼaj chik? Chnaʼtaj chqe che ri Jehová y ri Jesús kojkitoʼ. Ri Jesús xubʼij chke ri utijoxelabʼ che kkibʼisoj taj jas kkibʼij o jas kkibʼan che ubʼixik. Xubʼij chke: «Are taq kʼu kopan ri joqʼotaj che ri tzijonem, kyaʼtaj na chiwe jas ri kibʼij na. Man ix ta kʼut ri kixtzijon na, xaneʼ are ri uxlabʼixel re ri iTat ktzijon na chi ichiʼ» (Mat. 10:19, 20). w21.09 24 párrs. 17, 18

Ri Moisés xukoj jun kʼutbʼal junam rukʼ wariʼ (Sal. 90:1). Are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj kkamik xubʼij ri jeʼlikalaj taq tzij riʼ, xutzʼibʼaj: «Ri junalik Dios are tobʼal awibʼ, ri junalik ukuʼinem are katobʼej awibʼ» (Deut. 33:27). ¿Jas kukʼut chqawach chrij ri Jehová ri e tzij «ri junalik ukuʼinem are katobʼej awibʼ»? Are chiʼ kqatzukuj ri utobʼanik ri Jehová, kqaxeʼj ta qibʼ. Are kʼu weneʼ kʼo jujun qʼij sibʼalaj kojbʼisonik. Are chiʼ je kqanaʼo, ¿jas kubʼan ri Jehová che qatoʼik? (Sal. 136:23). Kojutoʼ rukʼ ri junalik ukuʼinem o ri nimalaj uchuqʼabʼ y rukʼ loqʼoqʼebʼal kojuyak chi jumul (Sal. 28:9; 94:18). Retaʼmaxik che amaqʼel kojutoʼ ri Dios, kunaʼtajisaj chqe che uyaʼom kʼi tewchibʼal chqe, y kʼo kebʼ chke che nim kibʼanik. Nabʼe, apawijeʼ taneʼ ri oj kʼo wi, kʼo jun qakʼolbʼal ri kqatoʼ wi qibʼ. Y ri ukabʼ, are che ri loqʼalaj qaTat pa ri kaj sibʼalaj kel ukʼuʼx chqe. w21.11 6 párrs. 15, 16

Ri Jesús retaʼm che are chiʼ kkiriq kʼax ri utijoxelabʼ kuriq kʼax ri kikojonik. Rech xeʼutoʼo, xchʼaw chrij jun bʼantajik che kqariq pa ri wuj re Lucas. Ri Jesús xchʼaw chrij jun malkaʼn ixoq che kʼi mul kutaʼ toqʼobʼ rech ktoʼ rumal jun qʼatal tzij che kubʼan ta ri sukʼil. Ri ixoq retaʼm che we kuxlan ta che utaʼik toqʼobʼ, ktoʼ riʼ rumal ri qʼatal tzij. Y jeʼ xkʼulmatajik. ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? Ri Jehová itzel winaq taj. Rumal laʼ ri Jesús xubʼij: «¿La ma ta ri Dios kuqʼat na tzij pa kiwiʼ ri kikʼulel ri winaq ri e uchaʼom, we ri e areʼ kkiraq kichiʼ, kebʼochiʼn che chi pa qʼij chi chaqʼabʼ?» (Luc. 18:1-8). Tekʼuriʼ ri Jesús xuqujeʼ xubʼij: «Are taq kʼu kpe ri Rijaʼl Winaq, ¿la keʼuluriqaʼ lo winaq cho ri uwach ulew ri kekojon che [ri jeriʼ ri kikojonik]?». We kbʼan jun kʼax chqe, rajawaxik che kkʼojiʼ qapaciencia y kqakoj qachuqʼabʼ rech kqakʼut jun koʼalaj qakojonik junam rukʼ ri xubʼan ri malkaʼn ixoq. Ri qakojonik kuya qachuqʼabʼ rech pa apachike tiempo kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kojutoʼo. Xuqujeʼ rajawaxik kqakojo che ri chʼawem kuya nim tobʼanik chqe. w21.11 23 párr. 12; 24 párr. 14

Ala ali, ¿la kʼo jujun mul achomam che ri taqanik kuya ri Jehová xa kubʼan kʼax chqe? Are riʼ ri kraj ri Satanás che kachomaj. Areʼ kraj che kachomaj che ri tajin kkibʼan ri e nikʼaj chik sibʼalaj utz. Kraj che kachomaj che ri e awachiʼl pa ri tijobʼal y nikʼaj chi winaq che keʼawil pa internet sibʼalaj kekikot rukʼ ri jastaq che kabʼan ta at y che ri taqanik che kuya ri Jehová chqe xa katuqʼatej rech kabʼan ta jastaq che kuya kikotemal pa ri akʼaslemal. Tekʼuriʼ ksach ta chawe che ri Satanás kraj taj che ri winaq kketaʼmaj ri kkiriq chukʼisbʼal ri bʼe ri e ukʼamom wi bʼik (Mat. 7:13, 14). Are kʼu, ri Jehová qas ukʼutum chqawach ri tewchibʼal kkiriq na ri kebʼe pa ri bʼe re ri kʼaslemal (Sal. 37:29; Is. 35:5, 6; 65:21-23). w21.12 23 párrs. 6, 7

Qetaʼm che rajawaxik kqakuy kimak ri nikʼaj chik, are kʼu weneʼ kqariq kʼax che ubʼanik wariʼ. Weneʼ ri apóstol Pedro xukʼulmaj wariʼ (Mat. 18:21, 22). ¿Jas kojtoʼwik? Nabʼe, kojchoman chrij che ri Jehová kʼi mul ukuyum qamak (Mat. 18:32, 33). Taqal ta chqe, are kʼu ri Jehová rukʼ ronojel ranimaʼ kukuy qamak (Sal. 103:8-10). Xuqujeʼ «rajawaxik kqaloqʼoqʼelaʼ qibʼ» qonojel. Rumal laʼ, ukuyik makaj are ta jun jastaq che we kqaj o kqaj taj kqabʼano; rajawaxik keqaloqʼoqʼej ri qachalal (1 Juan 4:11). Ri ukabʼ che rajawaxik kqabʼano, are che kojchoman chrij ri utzilal kuyaʼ we kqakuy kimak ri e nikʼaj chik. Kqatoʼ ri qachalal ri xubʼan kʼax chqe, kkʼojiʼ utzilal chqaxoʼl kukʼ ri qachalal, kuriq ta kʼax ri qachilanik rukʼ ri Jehová y kojbʼison taj (2 Cor. 2:7; Col. 3:14). Ri urox, are ubʼanik qachʼawem che ri Jehová, rumal che Areʼ ri kbʼin chqe che rajawaxik kqakuy qamak chbʼil qibʼ. Maqayaʼ bʼe che ri Satanás kubʼan kʼax che ri utzilal kʼo chqaxoʼl kukʼ ri qachalal (Efes. 4:26, 27). Rajawaxik ri utobʼanik ri Jehová chqe rech kojqaj ta pa uqʼabʼ ri Satanás. w21.06 22 párr. 11; 23 párr. 14

Ri David tajin kanimaj chuwach ri qʼatal tzij Saúl, rumal che ya kkamisax rumal. Kʼo ta jas kutijo rumal laʼ xbʼe pa jun tinamit ubʼiʼ Nob, chilaʼ xutaʼ wi jobʼ ukaxlanwa (1 Sam. 21:1, 3). Tekʼuriʼ xukʼuʼ o xrowaj ribʼ pa jun pek (cueva) (1 Sam. 22:1). ¿Jasche je xukʼulmaj wariʼ ri David? Rumal che amaqʼel etaʼmatal uwach ri David y amaqʼel kchʼakan pa taq ri chʼoj, ri Saúl sibʼalaj itzel xrilo. Xuqujeʼ ri Saúl retaʼm che xxutux kan rumal ri Jehová rumal che xniman ta che y che are xchaʼ ri David rech kuqʼat tzij pa Israel (1 Sam. 23:16, 17). Rumal che ri Saúl tajin na kuqʼat tzij pa uwiʼ Israel kʼo kʼi taq rajchʼojabʼ, rumal laʼ ri David rajawaxik xanimaj bʼik. ¿La kkun riʼ ri Saúl kuqʼatej uwach ri Jehová che ukojik ri David che qʼatal tzij? (Is. 55:11). Ri Biblia kʼo ta kubʼij chrij wariʼ, are kʼu qas qetaʼm che xa tajin kubʼan jun jastaq che kubʼan kʼax che ri ukʼaslemal. Ri e winaq che kechʼojin rukʼ ri Dios, kechʼakan taj. w22.01 2 párrs. 1, 2

Ri Jesús xukoj uchuqʼabʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios. Rumal che keʼuloqʼoqʼej konojel ri winaq, ronojel tiempo xutzijoj ri utzij ri Dios chke (Luc. 19:47, 48). Xubʼan wariʼ rumal che kel ukʼuʼx chke. Jujun taq mul kʼi winaq kkaj kkitatabʼej ri tajin kukʼut ri Jesús, rumal laʼ areʼ y ri utijoxelabʼ «mawi ne kekun che utijik kiwa» (Mar. 3:20). Are chiʼ jun achi xopan rukʼ ri Jesús chaqʼabʼ chik, ri areʼ xraj xtzijon rukʼ. Paneʼ konojel ta ri winaq xeʼux utijoxelabʼ ri Jesús, are kʼu ri areʼ xuya ta kan utzijoxik ri utzij ri Dios chke. Kimik xuqujeʼ kqaj kqatzijoj ri utzij ri Dios chke konojel ri winaq (Hech. 10:42). Rech kojkunik kqabʼan wariʼ, rajawaxik kqakʼex ri kqabʼan che rilik utzijoxik utzij ri Dios. Are ta kqachaʼ ri hora che kqaj oj, xaneʼ chqatzijoj pa ri hora che keqariq ri winaq. We je kqabʼan waʼ, ri Jehová sibʼalaj kkikot qukʼ. w22.01 17 párrs. 13, 14

Kimik, kʼi winaq kkikubʼsaj ta kikʼuʼx chrij jun winaq chik che kʼo utaqanik. ¿Jasche? Rumal che kilom che ri taqanik kkiyaʼo xaq xiw kuya utzilal chke ri e qʼinomabʼ, chke ri nimaʼq kibʼanik y kbʼan ta ri sukʼilal chke ri e mebʼaʼ. Xuqujeʼ ri e kʼamal taq bʼe re ri kojonem kkibʼan jastaq che utz taj y wariʼ kubʼano che ri e winaq kkikubʼsaj ta chi kikʼuʼx chrij ri Dios. Rumal laʼ rajawaxik keqatoʼ ri e winaq che tajin kketaʼmaj chrij ri Biblia, rech kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri Dios y chkij ri achijabʼ che e ukojom rech kkikʼam qabʼe. Qastzij che xaq xiw ta e areʼ rajawaxik kkikubʼsaj kikʼuʼx chrij ri Jehová y chrij ri utinamit. Oj xuqujeʼ paneʼ kʼi o kʼi ta tiempo tajin kqapatanij ri Jehová rajawaxik che kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri kubʼano rumal che kkʼulmataj jastaq che kukoj pa kʼax ri qakojonik. w22.02 2 párrs. 1, 2