Julio

Ri resaxik bʼi jun winaq pa ri congregación are jun kʼutbʼal re ri uloqʼoqʼebʼal ri Jehová. Weneʼ e kʼo jujun kkibʼij che ri e kʼamal taq bʼe utz ta ri xkibʼano che xkesaj bʼik, are kʼu chnaʼtaj chqe che oj qetaʼm ta ronojel ri xkʼulmatajik. Rumal laʼ, ri más utz kqabʼano are che kqakubʼsaj qakʼuʼx chkij ri e kʼamal bʼe ri xekʼojiʼ pa ri comité judicial che xkibʼan ronojel ri kubʼij ri Biblia y xkiqʼat tzij «pa ri ubʼiʼ ri Ajawaxel» (2 Crón. 19:6). We kaya ri atobʼanik che ri xkibʼan ri kʼamal taq bʼe che resaxik bʼi ri awachalaxik pa ri congregación, weneʼ rukʼ wariʼ kraj ktzalij loq. Ri qachalal Elizabeth, kubʼij: «Kʼax xqariqo rech kojtzijon ta chi rukʼ ri qalkʼwal. Are kʼu are chiʼ xtzalij lo pa ri utinamit ri Jehová xubʼij che taqal che xelesax bʼi pa ri congregación. Y are chiʼ xqʼax ri tiempo xubʼij che kʼo kʼi jastaq xretaʼmaj rumal ri xukʼulmaj». w21.09 28, 29 párrs. 11, 12

Qastzij riʼ che ri alaj ixoq kraj kuya más che ri Jehová wet kʼo rukʼ. Are kʼu xuya ronojel ri kʼo rukʼ. Y ri Jesús retaʼm che ri xuya kanoq sibʼalaj nim ubʼanik chuwach ri Jehová. Wariʼ kukʼut jun jastaq nim ubʼanik chqawach: che ri Jehová sibʼalaj nim krilo we kqapatanij rukʼ ronojel qanimaʼ (Mat. 22:37; Col. 3:23). Sibʼalaj kojkikotik are chiʼ kqaya ronojel ri kʼo qukʼ che. Ri qatiempo y ri qachuqʼabʼ are chiʼ kqatzijoj ri utzij y are chiʼ kojbʼe pa ri riqbʼal ibʼ. ¿Jas kqabʼan che ukojik pa ri qakʼaslemal ri xqetaʼmaj chrij ri alaj malkaʼn ixoq? ¿La kʼo jun qachalal che rajawaxik kqanaʼtasaj che che nim kil rumal ri Jehová ri tajin kubʼano? ¿La kʼo jun kuchomaj che ri tajin kubʼano kʼo ta upatan chuwach ri Jehová rumal che nim chi ri ujunabʼ? w21.04 6 párrs. 17, 19, 20

Jehová retaʼm chik jas qʼij kusachisaj uwach ri itzelal che kriqitaj pa ri uwach Ulew. Rumal ri nimalaj ukochʼonik, kimik sibʼalaj e kʼi chi ri winaq tajin kepatanin che y kkiya uqʼij. Konojel ri winaq riʼ sibʼalaj kemaltyoxin che ri Jehová rumal che uyaʼom bʼe chke rech xeʼalaxik, xketaʼmaj uloqʼoqʼexik y xkijach ri kikʼaslemal che. Are chiʼ ri Jehová kuya ri tewchibʼal chqe rumal che xqachʼij ronojel ri kʼax kʼa pa ri kʼisbʼal qʼij, kqʼalajinik che areʼ utz xubʼano che xukochʼ ronojel ri kʼax pa nim tiempo. Paneʼ kʼo kʼi kʼax ubʼanom ri Itzel (1 Tim. 1:11). Oj xuqujeʼ kojkunik kojkikot kʼa pa ri qʼij che ri Jehová kuchʼajchʼobʼej ri ubʼiʼ, are chiʼ xaq xiw chi ri areʼ kuqʼat tzij y kusachisaj uwach ri itzelal y ri kʼaxkʼolil. Chqakojoʼ bʼaʼ qachuqʼabʼ che uchʼijik ri kʼax y chukubʼsaj ta bʼaʼ qakʼuʼx ri tajin kubʼan ri qaTat kʼo pa ri kaj rumal che areʼ xuqujeʼ tajin kuchʼij ri kʼax. w21.07 13 párrs. 18, 19

Pa ri nabʼe siglo jujun winaq xkixutuj ri Jesús. Nim ta xkilo rumal che ri uchak ri utat are ubʼanik taq tem, mexa y nikʼaj chik. Xuqujeʼ pa Nazaret xkʼiy wi, jun tinamit che chkiwach e nikʼaj chik nim ta ubʼanik. Y ri Natanael xubʼij wariʼ are chiʼ majaʼ kux utijoxel ri Jesús: «¿La kuyaʼ ta kʼu lo kel uloq jun utzalaj jasach pa Nazaret?». Weneʼ are tajin kchoman chrij ri kubʼij pa Miqueas 5:2, che ri Mesías pa Belén kalax wi, pa Nazaret taj. Ri qʼaxal tzij Isaías xutzʼibʼaj kan chrij ri Jesús che «mawi jun xok il che ri xukʼulmaj», wariʼ kraj kubʼij che e kʼi winaq xechoman ta chrij ronojel ri xkʼutuwik che ri Jesús are ri Mesías (Is. 53:8). Wet xechoman chrij ronojel ri jastaq riʼ xkichʼobʼ ta riʼ che ri Jesús pa Belén xalax wi y che pa ri ufamilia ri David xpe wi (Luc. 2:4-7). Rumal che ri tinamit che xalax wi ri Jesús are ri kubʼij pa Miqueas 5:2. ¿Jas kʼu xbʼanow chke ri winaq che xekojon ta chrij? Rumal che xechoman ta chrij ri jastaq che kʼo ubʼanik rukʼ ri upetik ri Mesías, xaq xkitzukuj ri xkibʼij, xubʼan kebʼ kikʼuʼx y xkixutuj ri Jesús. w21.05 2, 3 párrs. 4-6

Pa ri Biblia xuqujeʼ kqariq utz taq kʼutbʼal ke winaq che xkikʼam ri pixabʼ che xyaʼ chke y rumal wariʼ ri Dios xeʼutewchij. Chqilaʼ ri ukʼutbʼal ri Job. Paneʼ ri areʼ ajmak are kʼu xraj xubʼan ri xubʼij ri Dios che. Are chiʼ xbʼix kʼi taq tzij che, xubʼij jujun taq jastaq che utz taj. Rumal laʼ ri Elihú y ri Jehová xkipixbʼej. ¿Jas xubʼan ri Job? Ri areʼ xmachʼachʼik y xukʼam ri pixabʼ che xyaʼ che. Xubʼij: «In ktajin keʼentzijoj jastaq ri man e wetaʼm taj». Y xubʼij chik: «Rumal riʼ kintzelej wibʼ chwij nukʼexom nukʼuʼx, in tʼuyul chupam pukʼukʼ ulew xuqujeʼ chaj» (Job 42:3-6, 12-17). Ri areʼ xmachʼachʼik y xukʼam ri pixabʼ che xuya ri Elihú che paneʼ are más kʼa majaʼ na chuwach (Job 32:6, 7). Ri Jehová xutewchiʼj ri Job rumal che xmachʼachʼik. Ri machʼachʼem xuqujeʼ kojutoʼ oj rech kqakʼam ri pixabʼ che kyaʼ chqe paneʼ kqachomaj che taqal ta chqe o are chiʼ ri winaq che kyaʼow chqe más kʼa majaʼ na chqawach. Qonojel rajawaxik kqetaʼmaj ukʼutik ri e bʼantajik re ri ruxlabʼal ri Dios y kqabʼan más utz che ri qachak. w22.02 11 párr. 8; 12 párr. 12

Rajawaxik che qonojel kojtobʼanik rech kʼo jamaril y loqʼoqʼebʼal chqaxoʼl. Jeriʼ kʼo ta jun kunaʼo che xaq utukel kʼolik. Nim ubʼanik ri kqabʼano y ri kqabʼij. ¿Jas kojkunik kqabʼano rech kqatoʼ ri qachalal che xaq utukel Testigo pa ri ufamilia rech kunaʼo che nim kil wi pa ri congregación? Oj chojmajin kachilaxik ri nikʼaj chik. Kojkunik kqamaj kachilaxik ri kʼateʼ tajin keʼopan pa ri congregación (Rom. 15:7). Are kʼu xaq xiw ta kqabʼij chke «¿la utz awach?» xaneʼ qastzij cheqachilaj. Rech kojkunik kqabʼan wariʼ, rajawaxik oj utz kukʼ konojel ri kʼateʼ tajin keʼopanik y qas kel qakʼuʼx chke. Chqakojoʼ qachuqʼabʼ che uchʼobʼik ri kʼax tajin kkiriqo, are kʼu kqanim ta qibʼ pa ri kikʼaslemal. Rumal che e kʼo jujun qas ta kkaj kkibʼij ri kkinaʼo, xaq xiw chqabʼanaʼ preguntas chke rukʼ utz chomanik y chkʼol qapaciencia rech keqatatabʼej, jeriʼ kkinaʼ taj che xa kqaj kqanim qibʼ pa ri kikʼaslemal. Jun kʼutbʼal, kojkunik kqata chke jas xkibʼan che retaʼmaxik uwach ri Jehová. w21.06 11 párrs. 13, 14

¡Sibʼalaj kqamaltyoxij che ri Jehová che oj uyaʼom chkixoʼl ri «jumulaj chij» che kepatanin che pa junamam y «xa jun ajyuqʼ» kʼamowinaq kibʼe! Ri wuj Rukʼ cholajil kqabʼan ri kraj ri Jehová, pa ri uxaq 165, kubʼij: «Ri rajawaxik kqabʼano are che kkʼojiʼ utzilal chqaxoʼl y kqabʼan ta kʼax». Xuqujeʼ kutzʼaqatisaj ubʼixik: «Kkʼojiʼ nimalaj utzilal chqaxoʼl kukʼ ri qachalal we keqilo junam rukʼ ri kubʼan ri Jehová che kilik». Chuwach ri Jehová qonojel oj «chʼutiʼq» xuqujeʼ sibʼalaj nim kojrilo. Y are jeriʼ rajawaxik kqabʼan che kilik ri qachalal. Ri Jehová nim kril wi ri kqabʼan che kitoʼik y kichajixik (Mat. 10:42). Keqaloqʼoqʼej ri qachalal. Rumal laʼ, sibʼalaj kqakoj qachuqʼabʼ rech kqabʼan «ta chke [...] chi ketzaqik o keqaj pa mak» (Rom. 14:13). Chqachomaj che ri e qachalal más nim kibʼanik chqawach y chqakuyuʼ kimak rukʼ ronojel qanimaʼ. Maqayaʼ bʼe che ri kkibʼan ri e nikʼaj chik kubʼan kʼax chqe. Xaneʼ, are chqabʼanaʼ «ri jastaq ri kkiya jamaril chqaxoʼl xuqujeʼ ri kkiya qachuqʼabʼ pa ri qakojonik» (Rom. 14:19). w21.06 24 párrs. 16, 17

Kqetaʼmaj más uwach ri Dios are chiʼ kqanimaj ri pixabʼ kuya chqe pa ri utinamit y pa ri uTzij, xuqujeʼ nojimal kjunamataj ri qachomanik y ri qabʼantajik rukʼ ri Cristo. Pa jun kʼutbʼal, ri Jesús xujunamisaj ri utzij ri Dios rukʼ jun ijaʼ che nojimal chi nojimal kkʼiy pa ranimaʼ ri winaq. Xubʼij: «Ktux kʼu ri ijaʼ, kkʼiyik. Ri winaq kʼut [ri tikonel] man kuchʼobʼ taj jas kubʼano kkʼiyik. Pa re wi kwachin ri ulew: nabʼe kel uloq ri tuxaj, tekʼuriʼ ri aj, kʼateriʼ ri jolomaj, kechomaqir kʼut ri uwach ri jolomaj» (Mar. 4:27, 28). Ri Jesús xchʼaw chrij ri ukojonik jun winaq junam rukʼ jun tikoʼn: nojimal chi nojimal kkʼiyik. Wariʼ kojkunik kqilo are chiʼ ri tijoxelabʼ re ri Biblia keqebʼ rukʼ ri Jehová y kkimaj ukʼexik ri kikʼaslemal (Efes. 4:22-24). Are kʼu rajawaxik knaʼtaj chqe che are ri Jehová ketowik rech kekʼiy pa ri kikojonik. w21.08 8, 9 párrs. 4, 5

Kojkunik kqariq ri kikotemal we utz kqabʼan che rilik ri jastaq. Ri winaq che «kkikot rukʼ ri kʼo chuwach» nim kril wi ri kʼo rukʼ, jun kʼutbʼal, ri jastaq che kkun che ubʼanik kimik. Are kʼu ri winaq ri xaq kuchomaj che kʼo jastaq rukʼ, xaq xiw kurayij ri man kkun ta che ubʼanik. ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? We kqaj kojkikotik, rajawaxik are kqil ri jastaq kʼo qukʼ y ri kojkun che ubʼanik kimik, y are ta ri xaq kqarayij uwach. Qonojel kʼo kqaj kqabʼano. Rumal laʼ, ¿la kojkunik kojkikot rukʼ ri kʼo chi qukʼ? Kojkunik. ¿Jas rajawaxik kqabʼano? Rech kqetaʼmaj, chqanikʼoj ri kʼambʼal noʼj re ri talentos che xukʼut ri Jesús ri kriqitaj pa Mateo 25:14-30 y chojchoman chrij ri rajawaxik kqabʼano rech amaqʼel kojkikotik apastaneʼ ri kojriqitaj wi. w21.08 21 párrs. 5, 6

Ri Jehová kel ukʼuʼx che «ri uriqom kʼax». Qonojel kojkunik kqaya ri qatobʼanik chke ri qachalal che jewaʼ kkinaʼo. Jun jastaq che kojkunik kqabʼano are che kqakʼut chkiwach che kel qakʼuʼx chke. Ri Jehová kraj che kqakʼut chkiwach ri qachalal che areʼ keraj (Prov. 19:17). Jun chi jastaq che kojkunik kqabʼano are che kojmachʼachʼik y kqachʼobʼo che kʼo kojkun ta che ubʼanik. Kqabʼan ta nim che qibʼ rumal che kqaj taj che kʼo jachoj ibʼ chqaxoʼl. Chqakojoʼ ri qetaʼm kqabʼano rech keqatoʼ konojel ri qachalal (1 Ped. 4:10, 11). Kojkunik kqabʼij utz taq tzij chke ri qachalal are chiʼ kqabʼan ri xubʼan ri Jesús kukʼ ri utijoxelabʼ. Paneʼ are ri winaq más nim ubʼanik kʼolinaq cho ri uwach Ulew, «kochʼonel xuqujeʼ machʼal ri [r]animaʼ» (Mat. 11:28-30). Are chiʼ xchʼaw kukʼ ri winaq xukoj tzij che kʼax ta uchʼobʼik y kʼutbʼal che xopan pa ri kanimaʼ (Luc. 10:21). w21.07 23 párrs. 11, 12

Chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kojtzijon kukʼ ri e qachalal nim chi kijunabʼ. Weneʼ qas ta kekaʼy chik, xaq nojimal kebʼin chik y qas ta ktataj chi ri kkibʼij. Are kʼu, kʼo utz taq bʼantajik kukʼ y kbʼix «utzalaj tzijol» chkij o keqaj chuwach ri Jehová (Ecl. 7:1). Chnaʼtaj chqe che nim keʼil wi rumal ri Jehová, rumal laʼ nim cheqilaʼ wi oj. Chqabʼanaʼ qe ri xubʼan ri Eliseo, pa ri kʼisbʼal qʼij che xkʼojiʼ rukʼ ri Elías, oxibʼ mul xubʼij wariʼ che: «Kintas ta wibʼ che la» (2 Rey. 2:2, 4, 6). Kojkunik kqakʼutu che qas nim keqil wi ri qachalal are chiʼ rukʼ utz taq tzij kqabʼan preguntas chke (Prov. 1:5; 20:5). Jun kʼutbʼal, kojkunik kqataʼ wariʼ chke: «Are chiʼ kʼa majaʼ na la, ¿jas xtoʼw la che uchʼobʼik che qas are ri utinamit ri Dios xriq la?», «¿Jas jastaq qebʼsanaq la rukʼ ri Jehová?», «¿Jas toʼwinaq la rech yaʼom ta kan la upatanexik ri Jehová rukʼ kikotemal?» (1 Tim. 6:6-8). Tekʼuriʼ, chqatatabʼej ri kkibʼij chqe. w21.09 5 párr. 14; 7 párr. 15

Are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios y kitoʼik ri winaq rech keʼux tijoxelabʼ, kqakʼutu che kqaloqʼoqʼej ri Dios (1 Juan 5:3). Chojchoman chrij wariʼ: kojbʼe chuchiʼ taq ja rumal che kqaloqʼoqʼej ri Jehová. ¿La kʼax ubʼanik wariʼ? Weneʼ qas ta kʼax. Weneʼ xqaxeʼj qibʼ are chiʼ xojchʼaw nabʼe mul rukʼ jun winaq, are kʼu xojkunik xqabʼano rumal che qetaʼm che are ri kraj ri Jesús kqabʼano. Y weneʼ kimik kqaxeʼj ta chi qibʼ, are kʼu ¿jas kqanaʼo are chiʼ kqachomaj uyaʼik jun etaʼmanik re ri Biblia? Weneʼ kqanaʼo che kojkun taj. Tekʼuriʼ, we kqataʼ che ri Jehová che kojutoʼo rech kqaxeʼj ta chi qibʼ y rech kqamaj uyaʼik jun etaʼmanik che jun winaq, ri areʼ kuya qachuqʼabʼ. w21.07 3 párr. 7

Ojer kanoq, ri loqʼom patanelabʼ kkoj jun ketal rech kqʼalajinik jachin ri kajaw. Xa junam kkʼulmataj pa ri qaqʼij, kajawaxik che kkoj jetaneʼ jun ketal ri winaq chkipalaj o chkiqʼabʼ. Wariʼ kraj kubʼij che konojel ri winaq kkikʼut rukʼ ri kkibʼano y rukʼ ri kkichomaj che are kekitoʼ ri qʼatal taq tzij re ri uwach Ulew. ¿Jas kqabʼan oj? ¿La kqaj che kkoj ri etal chqe y keqatoʼ ri e qʼatal taq tzij? Ri kkaj taj kkoj ri etal chke, kbʼan kʼax chke. Ri wuj re Apocalipsis xuqujeʼ kubʼij che «kʼo ta kʼu jun kkunik kloqʼomanik mawi kkʼayinik, xuwi ri e kʼo ketal» (Apoc. 13:17). Are kʼu ri upatanelabʼ ri Dios ketaʼm jas kkiriq na ri e winaq che kojom ri etal chke (Apoc. 14:9, 10). Rumal laʼ, ri upatanelabʼ ri Dios are kkaj che jetaneʼ kkikoj wajun etal che ri kiqʼabʼ, kubʼij: «Rech ri Ajawaxel» (Is. 44:5). Kimik rajawaxik kqanimarisaj ri qachilanik rukʼ ri Jehová rech kkowir ri qakojonik. We ko ri qakojonik, ri areʼ kubʼij na chqe che oj rech. w21.09 18 párrs. 15, 16

Rech kojkunik kqabʼan ri qachak utz che kqakʼam ri tobʼanik che kyaʼ chqe. Ri apóstol Pablo xukʼut chuwach ri Timoteo ri jalajoj kubʼan che utzijoxik ri utzij ri Dios y xubʼij che che rajawaxik je kubʼan chke e nikʼaj chi cristianos (1 Cor. 4:17). Junam rukʼ ri Timoteo, oj xuqujeʼ kojkunik kqetaʼmaj kʼi jastaq chkij ri qachalal che kʼo nim ketaʼmabʼal. Xuqujeʼ rajawaxik kqataʼ tobʼanik che ri Jehová. Are chiʼ ya kojbʼe che utzijoxik ri utzij ri Dios, chqabʼanaʼ bʼi qachʼawem che ri Jehová rech kukʼam qabʼe. Kʼo ta kojkunik kqabʼano, we kʼo ta ri utobʼanik ri uxlabʼixel qukʼ (Sal. 127:1; Luc. 11:13). Are chiʼ kqabʼan qachʼawem che ri Jehová, chqabʼij che ri qas rajawaxik chqe. Jun kʼutbʼal, chqabʼij che, che kqaj kqariq jun winaq ri qas kraj kretaʼmaj chrij ri uTzij ri Dios. Xuqujeʼ rajawaxik kqatas tiempo rech kqanikʼoj más ri uTzij ri Dios. Ri uTzij ri Dios kubʼij: Chiwilaʼ «ri urayibʼal ri Dios, [...] ri utz na, ri kqaj chuwach, ri tzʼaqat» (Rom. 12:2). We qas kqakoj ronojel ri kubʼij ri uTzij ri Dios, rukʼ ronojel qanimaʼ riʼ kqatzijoj chke ri winaq. w21.05 18 párrs. 14-16

¿E kʼu we kqilo che rajawaxik kqaya kan uyaʼik etaʼmanik che jun winaq rumal che kkʼiy ta pa ri ukojonik paneʼ sibʼalaj qayaʼom tobʼanik che? O ¿jas kqabʼano we kʼo ta jun winaq qayaʼom tobʼanik che rech kubʼan uqasanjaʼ? ¿La utz kqachomaj che xa utz ta kqabʼan che ri qachak y che ri Jehová tajin ta kojutewchij? Ri Jehová are kril ri chuqʼabʼ kqakojo y ri jastaq che kqachʼijo. Chuwach areʼ sibʼalaj nim ubʼanik ri qachak we aninaq y rukʼ loqʼoqʼebʼal kqabʼano, apastaneʼ ri kkibʼij ri e winaq. Ri Pablo xutzʼibʼaj: «Sukʼ ri Dios, man ksach ta pa ujolom ri chak ri ibʼanom chi xiloqʼoqʼej ri ubʼiʼ are taq xeʼipatanij ri kojonelabʼ, xuqujeʼ ne kʼa kamik» (Heb. 6:10). Ksach ta che ri Jehová ri chuqʼabʼ xqakojo y ri xqabʼan rukʼ loqʼoqʼebʼal, paneʼ kʼo ta jun winaq xkʼiy pa ri ukojonik. Rumal laʼ, kojkunik kqabʼan qe che ri tzij xutzʼibʼaj ri Pablo pa ri texto re kimik. w21.10 25 párrs. 4-6

Ri Jesús xukʼut utzilal y loqʼoqʼebʼal chke ri utijoxelabʼ. Retaʼm che jalan ri kekun che ubʼanik y ri keriqitaj wi, rumal laʼ jalajoj ri chak xuya chke, areʼ nim kril wi ri chak kkibʼan pa kijujunal. Kojkunik kqachʼobʼo che ri areʼ qas retaʼm ri kojkun che ubʼanik rumal ri kʼutbʼal xubʼij chrij ri talentos. Chilaʼ kchʼaw chrij jun achi che xuya jalajoj taq kichak ri rajchakibʼ, «chkijujunal jas ri kekun che ubʼanik». Qastzij wi che ri kebʼ ajchakibʼ xkibʼan ri kichak, are kʼu jun chke más nim xtojik. Tekʼuriʼ, ri achi chke ri e kebʼ xubʼij wi ri e tzij riʼ: «¡Utz, at utz [...] jikalaj pataninel!» (Mat. 25:14-23). Ri Jesús xuqujeʼ kukʼut utzilal y loqʼoqʼebʼal chqe. Retaʼm che jalajoj ri kojkun che ubʼanik y jalajoj ri kojriqitaj wi, kkikotik are chiʼ krilo che kqakoj qachuqʼabʼ che ubʼanik ri jastaq ri kojkun che ubʼanik. w21.07 23 párrs. 12-14

Ri qʼatal tzij David amaqʼel ta xutoqʼobʼisaj kiwach ri e nikʼaj chik. Jun kʼutbʼal re, are chiʼ ri Nabal, jun achi che sibʼalaj kʼan, kʼax xchʼaw chkij ri David y ri e rachiʼl, y xuya ta kiwa. Ri David xpe royowal y xubʼij che kukamisaj ri Nabal y ri achijabʼ che e kʼo rukʼ. Rumal che ri rixoqil ri Nabal, aninaq xutzukuj ri xubʼano y rukʼ utzilal xchʼaw rukʼ ri David, wariʼ xubʼano che ri David xukamisaj ta chi ri Nabal (1 Sam. 25:9-22, 32-35). Ri David xubʼij che rajawaxik kekam ri Nabal y ri achijabʼ che e kʼo rukʼ rumal che petinaq royowal. Xuqujeʼ xuchomaj ta na are chiʼ xubʼij che ri achi re ri kʼutbʼal che xubʼij ri Natán, rajawaxik kkamik. Pa ri kʼisbʼal bʼantajik riʼ, weneʼ kqachomaj ¿jasche jun achi che sibʼalaj utz más xuya uwiʼ ri xubʼan che uqʼatik tzij? Are kʼu chojchoman chrij ri kriqitaj wi ri David, pa ri tiempo riʼ utz ta chi ri retaʼmabʼal ukʼuʼx. Rukʼ wariʼ kqilo che are chiʼ kqatoqʼobʼisaj ta kiwach ri e nikʼaj chik, kqakʼutu che xa utz ta chi ri qachilanik rukʼ ri Jehová. w21.10 12 párrs. 17, 18; 13 párr. 20

Ri e tzij re ri texto re kimik kkikʼutu che kojkunik kqesaj uwach ri Jehová, ri areʼ tastalik. Rajawaxik kojux tastalik pa ronojel ri kqabʼano, paneʼ kqachomaj che kojkun ta che ubʼanik rumal che xa oj ajmakibʼ. Ri apóstol Pedro xuqujeʼ kʼi mul xmakunik, are kʼu ri ukʼutbʼal kukʼut chqawach che kojkunik kojux tastalikalaj taq winaq. Are chiʼ ri winaq kechoman chrij jun winaq tastalik, kechoman chrij jun winaq kbʼisonik o qas ta ktzeʼnik, junam rukʼ ri e kʼo chuwach wachbʼal e bʼanom kumal ri pintores. Are kʼu qastzij ta ri kkichomaj. Rumal che ri Biblia kubʼij che ri Jehová are «ri Dios ri knimarisax uqʼij» o ri kkikotik (1 Tim. 1:11). Xuqujeʼ kubʼij che ri kkiqʼijilaj ri Jehová sibʼalaj kekikotik (Sal. 144:15). Y ri Jesús xubʼij chke ri e winaq che utz ta tajin kkibʼano paneʼ kkikoj charachaq taq atzʼyaq y kkibʼan utz che ri jastaq xa rumal che keʼilitaj kumal ri e nikʼaj chik (Mat. 6:1; Mar. 12:38). Ri oj cristianos qas qetaʼm jas riʼ ri tastalikil, rumal ri qetaʼm chrij ri Biblia. Y qetaʼm che ri qaDios, che sibʼalaj kojuloqʼoqʼej kubʼij ta chqe che kqabʼan jun jastaq che mat kojkun che ubʼanik. w21.12 2 párrs. 1, 3

Ri Dios rukʼ loqʼoqʼebʼal usipam kʼi jastaq chqe y jun chke ri más nim ubʼanik are che kojkunik kqaqʼijilaj. Are chiʼ kojniman che, kqakʼutu che qas kqaloqʼoqʼej (1 Juan 5:3). Jun chke ri taqanik are ri xubʼij kan ri Jesús, che rajawaxik keqatoʼ ri winaq rech kkibʼan kiqasanjaʼ (Mat. 28:19). Ri Jesús xuqujeʼ xubʼij kanoq che rajawaxik kqaloqʼoqʼelaʼ qibʼ qonojel (Juan 13:35). Ri e winaq che kkibʼan ri kubʼij ri Biblia, kekunik kekʼojiʼ pa ri ufamilia ri Jehová (Sal. 15:1, 2). Cheqaloqʼoqʼej ri e nikʼaj chik. Ri loqʼoqʼebʼal are ri bʼantajik más nim ubʼanik kʼo rukʼ ri Jehová (1 Juan 4:8). Ri Areʼ xojuloqʼoqʼej are chiʼ majaʼ kqetaʼmaj uwach (1 Juan 4:9, 10). Kqesaj uwach ri Jehová are chiʼ keqaloqʼoqʼej ri e nikʼaj chik (Efes. 5:1). Ri kqabʼan che ukʼutik che keqaloqʼoqʼej ri e winaq are che keqatoʼ che retaʼmaxik uwach ri Jehová pa ri tiempo che kʼa kʼo na (Mat. 9:36-38). Rukʼ wariʼ, tajin kqaya bʼe chke rech kekʼojiʼ pa ri ufamilia ri Dios pa ri petinaq. w21.08 5, 6 párrs. 13, 14

Ri Jesús sibʼalaj kuloqʼoqʼej ri Jehová, rumal laʼ xubʼan kʼi jastaq che ri Jehová y chqe oj (Juan 14:31). Y rumal ri jastaq xubʼano are chiʼ xkʼojiʼ cho ri uwach Ulew xukʼutu che keʼuloqʼoqʼej ri e winaq. Sibʼalaj xeʼuloqʼoqʼej y xel ukʼuʼx chke paneʼ itzel xil kumal. Xukʼut wajun bʼantajik riʼ are chiʼ xutzijoj chke ri winaq ri uQʼatbʼal tzij ri Dios (Luc. 4:43, 44). Xuqujeʼ xukʼut ri uloqʼoqʼebʼal che ri Dios y chke ri winaq are chiʼ xuya ri ukʼaslemal rumal qech. Rukʼ wariʼ qonojel oj kqariq ri kʼaslemal che kʼo ta ukʼisik. Rumal ri qaloqʼoqʼebʼal che ri Jehová xqajach ri qakʼaslemal che y xqabʼan ri qaqasanjaʼ. Rumal laʼ, chqabʼanaʼ qe junam rukʼ ri Jesús are chiʼ keqaloqʼoqʼej ri e winaq. Ri apóstol Juan xubʼij: «Apachin ri man kuloqʼoqʼej ta ri rachalal ri rilom, ¿jas ta kʼu lo kubʼano kkun ta che uloqʼoqʼexik ri Dios ri man rilom taj?» (1 Juan 4:20). w22.03 10 párrs. 8, 9

Paneʼ utz kqilo kqaya ri qatiempo che ri Jehová, are kʼu kʼax ubʼanik wariʼ. Ronojel taq qʼij latzʼ qawach, rumal laʼ kʼax uriqik tiempo che ri jastaq re ri qakojonik. Ri qachak, ri qafamilia y nikʼaj chi jastaq kubʼano che latzʼ qawach, rumal laʼ weneʼ kqachomaj che kʼo ta qatiempo kqabʼan qachʼawem, kqasikʼij ri uTzij ri Dios y kojchoman chrij ri kqasikʼij uwach. Kʼo jun jastaq che rajawaxik kqachajij qibʼ chuwach. Kʼo etzʼanem o jastaq kqabʼano che paneʼ awas taj, are kʼu kresaj qatiempo y kojqebʼ ta chi rukʼ ri Jehová. Jun kʼutbʼal, qonojel utz kqilo kojetzʼan kukʼ ri e qachiʼl. Are kʼu we kqachajij ta qibʼ, weneʼ wariʼ kresaj qatiempo y kqabʼan ta chi ri jastaq re ri qakojonik. Utz che kojchoman chrij ri tiempo che kqakoj che ri etzʼanem (Prov. 25:27; 1 Tim. 4:8). w22.01 26 párrs. 2, 3

Are chiʼ ri Jehová xubʼij chke ri israelitas che kkiloqʼoqʼej ri kajil kitzʼaqat, kraj ta kubʼij che xaq xiw kekiloqʼoqʼej ri e kiwinaq. Xaneʼ xuqujeʼ xubʼij che kekiloqʼoqʼej ri winaq re jun chi tinamit che e kʼo kukʼ. Are waʼ kubʼij pa Levítico 19:33, 34. Rajawaxik kekil ri winaq re jun chi tinamit junam rukʼ ri «[k]kibʼan che ri [k]iwinaqil» y che kekiloqʼoqʼej junam rukʼ ri kkibʼan che uloqʼoqʼexik kibʼ e areʼ. Jun kʼutbʼal, rajawaxik kkiya bʼe chke ri winaq re jun chi tinamit y ri e mebʼaʼ rech kkimol bʼi ri e tzaqinaq kan pa ri kitikoʼn (Lev. 19:9, 10). Ri cristianos xuqujeʼ rajawaxik kojniman che wajun taqanik riʼ (Luc. 10:30-37). ¿Jas kqabʼan che ubʼanik? Kimik, e kʼi winaq re jun chi tinamit e kʼo pa ri qatinamit y weneʼ jujun chke ri e winaq riʼ naqaj e kʼo wi chqe. Rajawaxik che nim keqil wi waʼ taq achijabʼ, ixoqibʼ y akʼalabʼ riʼ. w21.12 12 párr. 16

We kimik kqatzukuj ri utobʼanik ri Jehová wariʼ kojutoʼ rech kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij che qas kojutoʼ na pa ri petinaq. Jun kʼutbʼal, rajawaxik kqakubʼsaj qakʼuʼx che ri Jehová kojutoʼo are chiʼ kqabʼij che ri qapatrono rech kuya bʼe chqe che kojbʼe pa ri nim riqbʼal ibʼ o kukʼex ri hora re ri qachak rech kojkʼojiʼ amaqʼel pa ri qariqbʼal ibʼ y kqatzijoj más ri utzij ri Dios. Chqachomajampeʼ che ri patrono kuya ta bʼe chqe y kubʼij che kojchakun ta chi rukʼ. ¿La qas kqakojo che ri Jehová kojuya ta kan qatukel y amaqʼel kuya ri kajwataj chqe? (Heb. 13:5). E kʼi qachalal che kinimarisam ri kichak che upatanexik ri Jehová qas kilom che ni ta jumul e wonobʼam kan rumal. We oj kʼo chunaqaj ri Jehová kqaxibʼij ta qibʼ chuwach ri kʼax che kqariq na. We are más nim kqil upatanexik ri areʼ kojuya ta kanoq. w22.01 7 párrs. 16, 17

We ri kelesax bʼi pa ri congregación jun qachiʼl o jun chke ri qafamilia, wariʼ kuqʼalajisaj we qas kqakubʼsaj qakʼuʼx chkij ri e kʼamal taq bʼe. Weneʼ kqachomaj che ri e kʼamal taq bʼe xechoman ta chrij ri jastaq che xekʼulmatajik, xkiqʼat tzij puwiʼ y xkibʼan ta ri kraj ri Jehová. ¿Jas kojutoʼo rech kqilo che utz ri xkichaʼ ubʼanik ri e kʼamal taq bʼe? Rajawaxik kqachomaj che are chiʼ kelesax bʼi jun qachalal pa ri congregación are rumal che ri Jehová kraj kuchajij ri congregación y kuya tobʼanik che ri ajmak. We kyaʼ bʼe che wajun winaq riʼ kkʼojiʼ kan pa ri congregación y kukʼex ta ri ukʼaslemal, xa kubʼan kʼax chke ri e qachalal (Gál. 5:9). Xuqujeʼ kril ta riʼ che sibʼalaj kʼax ri xubʼano y che rajawaxik kukʼex ri kuchomaj y ri kubʼan pa ri ukʼaslemal rech jumul chik kux rachiʼl ri Jehová (Ecl. 8:11). Rajawaxik kqakojo che ri kkichaʼ ubʼanik ri e kʼamal taq bʼe are ri utz. Qastzij riʼ che ri e kʼamal taq bʼe nim kkil wi ri eqeleʼn che yaʼom chke, rumal laʼ rajawaxik kkilo we kkanaj kan ri ajmak o kelesax bʼik. w22.02 5, 6 párrs. 13, 14

We jun qachalal nabʼe qas ta kukʼam ri pixabʼ kyaʼ che o matam kubʼan pa ri ukʼaslemal, rajawaxik jun kʼamal bʼe kkʼojiʼ upaciencia rukʼ y kuloqʼoqʼej. Ri e kʼamal taq bʼe rajawaxik che kpe ta koyowal are chiʼ je kkʼulmatajik. Rumal laʼ, ri kʼamal bʼe rajawaxik kutaʼ tobʼanik che ri Jehová pa ri uchʼawem rech ri qachalal kuchʼobʼo jasche rajawaxik kubʼan ri pixabʼ xyaʼ che. Weneʼ rajawaxik tiempo rech ri qachalal kubʼan ri pixabʼ xyaʼ che. We ri kʼamal bʼe kʼo upaciencia y kloqʼoqʼenik ri qachalal are ta kchoman riʼ chrij ri xbʼan che uyaʼik che, xaneʼ are kchoman chrij ri pixabʼ. Rajawaxik kelesax ri pixabʼ pa ri uTzij ri Dios. Ri kqaj kqabʼano are wariʼ: kqaya pixabʼ che qas keʼutoʼ ri e qachalal y kuya kikotemal chke (Prov. 27:9). w22.02 18 párr. 17; 19 párr. 19

Are chiʼ kqataʼ qachuqʼabʼ che o rech kqaya kan ubʼanik jun jastaq ri utz taj, are kʼu kqilo che kqʼax ri tiempo y kʼo ta kkʼulmatajik, weneʼ kqachomaj che sibʼalaj tajin kbʼeyetaj che utzalixik uwach ri qachʼawem. ¿Jasche ri Jehová ronojel ta tiempo aninaq kutzalij uwach ri qachʼawem? Kuchʼobʼo che kʼo qakojonik chrij rumal laʼ kqabʼan qachʼawem che (Heb. 11:6). Xuqujeʼ, qas krilo we qastzij kqaj kqabʼan pa qakʼaslemal ri kqataʼ che y ri kraj areʼ (1 Juan 3:22). Rumal laʼ, we tajin kqakoj qachuqʼabʼ che uyaʼik kan jun itzel jastaq, weneʼ rajawaxik kojeyen na y kqabʼan pa qakʼaslemal ri kqataʼ pa qachʼawem. Ri Jesús xubʼij: «Chixtzʼononoq, kyataj kʼu na chiwe; chixtzukunoq, kixriqon kʼu na; chixkʼorkʼot chuchiʼ ri okibʼal, kjaqataj kʼu na chiwach. Ronojel ri ktzʼononik, kkʼamanik; xuqujeʼ ri ktzukunik kriqonik; ri kkʼorkʼotik, kjaqtaj na chuwach». Rukʼ wariʼ xukʼutu che ri Dios weneʼ kʼo jujun mul aninaq ta kutzalij uwach ri qachʼawem (Mat. 7:7, 8). w21.08 8 párr. 1; 10 párrs. 9, 10

Rech kqakowirisaj más ri qakojonik chrij ri Bʼanol re ronojel ri jastaq rajawaxik kqaya ta kan unikʼoxik ri uTzij (Jos. 1:8). Chojchoman chrij ri profecías che kʼo chupam y ronojel ri kuya ubʼixik. Wariʼ kojutoʼo rech kqakojo che ri Bʼanol re ronojel ri jastaq y ri Yaʼol re ri qakʼaslemal, sibʼalaj nim unojibʼal, kojuloqʼoqʼej y che are ri uchomanik kʼo pa ri Biblia (2 Tim. 3:14; 2 Ped. 1:21). Are chiʼ kqanikʼoj uwach ri uTzij ri Dios, chqilaʼ che kʼax ta kibʼanik ri pixabʼ che kʼo chupam. Jun kʼutbʼal, ojer xtzʼibʼax kan chupam che utz taj kbʼe qakʼuʼx chrij ri pwaq rumal che kuya «kʼiʼalaj kʼax» chqe (1 Tim. 6:9, 10; Prov. 28:20; Mat. 6:24). Wariʼ kukʼutu che nim ubʼanik ri kubʼij ri Biblia, y che utz taj kbʼe qakʼuʼx chrij ri pwaq. ¿La kʼo jun chi pixabʼ re ri Biblia knaʼtaj chqe che sibʼalaj oj utoʼm? We nim kqil wi ri pixabʼ re ri Biblia, kojkunik kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij ri unojibʼal ri Bʼanol re ronojel ri jastaq (Sant. 1:5). Wariʼ kuya nimalaj kikotemal chqe (Is. 48:17, 18). w21.08 17, 18 párrs. 12, 13

We tajin krijobʼ la, qas chetaʼmaj la che ri Jehová knaʼtaj che ronojel ri bʼanom la. Rukʼ ronojel animaʼ tobʼanaq la che utzijoxik ri utzij ri Dios. Chʼijom la nimaʼq taq kʼax, kʼutum la che are kaj la kbʼan la pa ri kʼaslemal la ri ktaqan wi ri Dios, bʼanom la nimaʼq taq chak pa ri utinamit ri Jehová y yaʼom la tijonik chke nikʼaj chi qachalal. Paneʼ kʼo kʼi jastaq aninaq tajin kkʼextaj pa ri utinamit ri Jehová, kojom chuqʼabʼ la rech tajin kbʼan la ri ktaqan wi. Xuqujeʼ yaʼom la kichuqʼabʼ ri tajin kkipatanij más ri Jehová. Ri Jehová sibʼalaj kloqʼoqʼen che la rumal che yaʼom ta kan la upatanexik y ri areʼ kubʼij che «keʼuwonobʼa ta kanoq ri e jik che» (Sal. 37:28). Xuqujeʼ kubʼij: «Are taq saq chik ri ijolom, xaq are kixintoqʼej na» (Is. 46:4). Rumal laʼ, kchomaj ta la che kʼo ta chi patan la pa ri utinamit ri Jehová rumal che nim chi ri junabʼ la. ¡Sibʼalaj nim bʼanik la! w21.09 3 párr. 4

Ri Jehová kutoqʼobʼisaj qawach rumal ri nimalaj unojibʼal. Ri Biblia kubʼij che ri noʼj re «ri Dios [...] nojinaq che elebʼal kʼuxaj xuqujeʼ che utzalaj taq wachinik» (Sant. 3:17). Junam rukʼ jun utzalaj tat, ri Jehová retaʼm che we kutoqʼobʼisaj kiwach ri e ralkʼwal kkiriq utzilal (Is. 49:15). Y wariʼ kuya eyebʼal kʼuxaj chke e areʼ, paneʼ e ajmakibʼ. Rumal ri nimalaj unojibʼal ri Jehová amaqʼel kutoqʼobʼisaj kiwach ri e ralkʼwal, we krilo che rajawaxik taj kukʼajisaj kiwach. Are kʼu, rukʼ utzalaj chomanik kukʼut wajun bʼantajik riʼ. Rumal che xuqujeʼ kuya ta uwiʼ ri kubʼano. We rajawaxik kukʼajisaj kiwach ri winaq, kukʼajisaj. Chqachomajampeʼ che jun upataninel ri Dios qas rukʼ ri uchomanik kubʼan kʼi taq mak. ¿Jas rajawaxik kbʼan rukʼ? Ri apóstol Pablo xutzʼibʼaj wariʼ: «Rajawaxik kitas iwibʼ chrij [...] ri je ubʼanik waʼ» (1 Cor. 5:11). Ri winaq che kkikʼex ta ri kikʼaslemal, keʼesax bʼi pa ri congregación. Qas rajawaxik che kbʼan wariʼ, rech kechajix ri e qachalal che e sukʼ y rech ktzʼilobʼ ta ri ubʼiʼ ri Dios. w21.10 9, 10 párrs. 7, 8

Kqaqʼijilaj ri Jehová are chiʼ kqatoʼ ri utinamit rukʼ ri qakuchuj. Rajawaxik kʼo kikʼamom bʼi ri israelitas are chiʼ keʼopan che uqʼijilaxik ri Jehová (Deut. 16:16). Rajawaxik kkisipaj ri kekun che uyaʼik. Rukʼ wariʼ kkikʼutu che kkimaltyoxij ri utzalaj taq jastaq che uyaʼom ri Jehová chke pa ri kikojonik. ¿Y jas kqabʼan oj che ukʼutik ri qaloqʼoqʼebʼal che ri Jehová y che kojmaltyoxin rumal ri uyaʼom chqe pa ri qakojonik? Kqakʼutu are chiʼ kqaya ri qakuchuj pa ri congregación y pa ri obra mundial. Ri apóstol Pablo xuqʼalajisaj jas ubʼanik wariʼ: «We kʼu kʼo jachin jun qastzij che kyanik, ri Dios kukʼamowaj ri sipanik ri kuyaʼo jas qas ri kʼo rukʼ. Ri Dios man kutzʼonoj taj chqe ri man kʼo ta qukʼ» (2 Cor. 8:4, 12). Ri Jehová nim kril ri kuchuj che kqaya rukʼ ronojel qanimaʼ paneʼ xa jubʼiqʼ (Mar. 12:42-44). w22.03 24 párr. 13

Ri e kʼamal bʼe kekun taj kkesaj ronojel ri kʼax che kqariqo. Are kʼu ri Jehová kraj che kkikoj ronojel kichuqʼabʼ che uyaʼik kichuqʼabʼ y kichajixik ri e qachalal. Rumal che kʼo kʼi kkibʼano, ¿jas kkibʼan che utasik kitiempo rech kekitoʼ ri e qachalal? Chqesaj uwach ri ukʼutbʼal ri Pablo. Ri areʼ amaqʼel xubʼij chke ri e qachalal che utz kkibʼano y xuya kichuqʼabʼ. Utz kkibʼan ri kʼamal taq bʼe che resaxik uwach are chiʼ kkikʼutu che kekiloqʼoqʼej ri e qachalal (1 Tes. 2:7). Ri Pablo xubʼij chke ri cristianos che keloqʼoqʼex rumal areʼ y rumal ri Jehová (2 Cor. 2:4; Efes. 2:4, 5). Xukʼut chkiwach che e ramigos y xutas utiempo rech xkʼojiʼ kukʼ. Xukʼut chkiwach che kukubʼsaj ukʼuʼx chkij are chiʼ xubʼij chke ronojel ri kʼo pa ranimaʼ, ri jastaq kuxibʼij ribʼ chuwach y ri utz taj kubʼano (2 Cor. 7:5; 1 Tim. 1:15). Paneʼ jeriʼ, are ta xchoman chrij ri kʼax che tajin kuriqo, xaneʼ jas kubʼan che kitoʼik ri nikʼaj chik. w22.03 28 párrs. 9, 10