Junio

Ri Job kʼo jun utzalaj rachilanik rukʼ ri Jehová, kʼo jun nimalaj ufamilia y kʼo ta chʼoj chkixoʼl, xuqujeʼ are jun qʼinom achi (Job 1:1-5). Are kʼu xa pa jun qʼij xsach uwach ronojel ri kʼo rukʼ. Nabʼe, xsach uwach ri uqʼinomal (Job 1:13-17). Tekʼuriʼ xekam konojel ri e ralkʼwal che sibʼalaj e loqʼ chuwach. Chqachomajampeʼ ri bʼis y ri qʼoxom che xkinaʼ ri Job y ri rixoqil are chiʼ xkito che xekam ri e 10 kalkʼwal. ¡Rumal laʼ ri Job xujis ri ratzʼyaq y xqaj cho ri ulew! (Job 1:18-20). Tekʼuriʼ, ri Satanás xukoj jun nimalaj yabʼil che ri Job y xresaj ukʼixbʼal (Job 2:6-8). Ojer kanoq ri e winaq sibʼalaj nim xkil ri Job, rumal laʼ xkitzukuj ri utobʼanik rech kuyaʼ jujun taq pixabʼ chke (Job 31:18). Are kʼu chiʼ tajin kuriq chi kʼax, xaq kekaʼy chi kan che y kkaj ta chik keqebʼ rukʼ. Ri e rachalal, ri e utzalaj taq rachiʼl y ri upatanelabʼ xaq kkixutuj chik (Job 19:13, 14, 16). w22.06 21 párrs. 5, 6

Are chiʼ jun winaq kubʼan uqasanjaʼ rajawaxik kunimaj ri pixabʼ che xuya ri apóstol Pablo chke ri cristianos re Éfeso. Xubʼij chke che rajawaxik kkibʼan ko che ri kikojonik (Efes. 4:13). Jetaneʼ xubʼij chke: «Chinimarisaj más ri ikojonik». Qas qʼalaj che sibʼalaj kawaj ri Jehová. Are kʼu rajawaxik kanimarisaj más wajun loqʼoqʼenik riʼ. ¿Jas kabʼan che? Ri apóstol Pablo xubʼij jas rajawaxik kbʼanik, y kriqitaj pa Filipenses 1:9. Ri Pablo xutaʼ che ri Jehová che ri kiloqʼoqʼebʼal ri filipenses «sibʼalaj kakʼiyir[ik]». Wariʼ kraj kubʼij che ri loqʼoqʼebʼal che kqanaʼ che ri Jehová, rajawaxik knimarik. Are kʼu rech knimarik rajawaxik nojinik «xuqujeʼ [...] chʼobʼonik pa ronojel». Kraj kubʼij che, are chiʼ más kqetaʼmaj uwach ri Jehová, más kqaloqʼoqʼej y más utz kqil ri ubʼantajik y ri kubʼan che ubʼanik ri e jastaq. Y wariʼ kubʼano che más kqaj kqaya kikotemal che y rech kqabʼan ta jastaq che kuya bʼis che. Kqakoj qachuqʼabʼ che retaʼmaxik ri kraj areʼ y kqabʼan pa ri qakʼaslemal. w22.08 2, 3 párrs. 3, 4

Ri tzʼibʼam pa ri wuj re Apocalipsis xaq xiw chkij ri upatanelabʼ ri Jehová kchʼaw wi. Ri apóstol Juan xubʼij kanoq jas tiempo che ketzʼaqat waʼ taq profecías riʼ. Xubʼij: «Xkʼulmataj kʼut chi pa ri qʼij re ri Ajawaxel, in kʼo pa ri uxlabʼaxel» (Apoc. 1:10). Ri Juan xutzʼibʼaj waʼ taq tzij riʼ chunaqaj ri junabʼ 96, are chiʼ majaʼ kopan «ri qʼij re ri Ajawaxel» (Mat. 25:14, 19; Luc. 19:12). Wajun tiempo riʼ xumaj lo pa ri 1914, are chiʼ ri Jesús xux Qʼatal tzij pa ri kaj. Y chilaʼ xmajtaj wi utzʼaqatisaxik ri profecías re ri wuj re Apocalipsis che kʼo ubʼanik kukʼ ri upatanelabʼ ri Jehová. Rumal laʼ, kimik oj kʼo chi pa ri uqʼij «ri Ajawaxel» (Apoc. 1:3). w22.05 2 párrs. 2, 3

Ri awaj y ri ujalum ribʼ che qʼaxal tzij xekʼiʼaq bʼik pa ri cho re qʼaqʼ ri knikow rukʼ azufre. Wariʼ kraj kubʼij, che ksachisax na kiwach are chiʼ kʼa e kʼo na pa ri kiqʼatbʼal tzij. Ri kqetaʼmaj chrij. Ri cristianos rajawaxik che xaq xiw kqaya qatobʼanik che ri Dios y ri uQʼatbʼal tzij (Juan 18:36). Rajawaxik che kqanim ta qibʼ pa ri jastaq re ri política. Are kʼu wariʼ weneʼ kʼax ubʼanik, rumal che ri qʼatal taq tzij kkaj kqaya ri qatobʼanik chke rukʼ ri kqabʼij y ri kqabʼano. Are chiʼ ri e winaq kkiya ri kitobʼanik chke ri qʼatal taq tzij re ri uwach Ulew jetaneʼ che tajin kkoj ri etal re ri xibʼibʼal awaj chke (Apoc. 13:16, 17). Y ri winaq che kʼo wajun etal chke keqaj ta chi chuwach ri Dios y kyaʼtaj ta ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik chke (Apoc. 14:9, 10; 20:4). Sibʼalaj nim ubʼanik che xaq xiw che ri uQʼatbʼal tzij ri Dios kqaya wi ri qatobʼanik, paneʼ kojtaqchiʼx kumal ri e qʼatal taq tzij re ri uwach Ulew rech keqatoʼo. w22.05 10, 11 párrs. 12, 13

Jun meta che kojkunik kqabʼano are che kqetaʼmaj ubʼanik jun chak. We kqakoj qachuqʼabʼ che ubʼanik, qatijom chi qibʼ riʼ rech utz kqabʼan che ri eqeleʼn che kyaʼ chqe. Chojchoman chkij konojel ri e qachalal che ketobʼan che uyakik sucursales, Ja rech Nim riqbʼal ibʼ y Ja rech Ajawbʼal. E kʼi chke ri e qachalal riʼ xketaʼmaj ubʼanik ri chak rumal che xechakun kukʼ nikʼaj chi qachalal che kʼo ketaʼmabʼal chrij. Kimik e kʼi achijabʼ ixoqibʼ tajin kketaʼmaj ri kbʼan che uchʼajchʼobʼisaxik o usukʼumaxik Ja rech nim riqbʼal ibʼ y Ja rech Ajawbʼal. Ubʼanik wariʼ, ri Jehová, «ri Ajawinel chbʼe qʼij saq», y Jesús, ri «Ajawinel pa kiwiʼ ri ajawinelabʼ», kekikoj ri e winaq riʼ rech kkibʼan nimaʼq taq chak (1 Tim. 1:17; 6:15). Kqaj kojchakun más y kqabʼan ri kojkun che ubʼanik rech kqaya uqʼij ri Jehová y are ta kyaʼ qaqʼij oj (Juan 8:54). w22.04 24 párr. 7; 25 párr. 11

Ri Salomón sibʼalaj qʼinom xuqujeʼ sibʼalaj kʼi jastaq re (1 Rey. 10:7, 14, 15). Are kʼu ri Jesús xkʼojiʼ ta nim pwaq rukʼ y kʼo ta rachoch (Mat. 8:20). Paneʼ je wariʼ, ri Salomón y ri Jesús utz xkibʼan che rilik ri pwaq rumal che ri kinojibʼal petinaq rukʼ ri Jehová. Ri Salomón xubʼij che ri pwaq rajawaxik rech kqaya ri kajwataj che ri qafamilia y jujun taq mul weneʼ kqaloqʼ jujun jastaq qe che utz kqilo. Are kʼu xubʼij che kʼo jastaq más nim na ubʼanik chuwach ri pwaq. Xubʼij: «Are kʼo kechbʼex na we kʼo utzalaj tzijol, [...] chuwach ri kʼiʼalaj qʼan pwaq» (Prov. 22:1). Y xubʼij che ri winaq che nim kkil wi ri pwaq man kekikot ta rukʼ ri kʼo kukʼ (Ecl. 5:10, 12). Xubʼij che man kqakubʼa ta qakʼuʼx chrij ri pwaq, rumal che kimik kʼolik y chweʼq maj chik (Prov. 23:4, 5). w22.05 21 párrs. 4, 5

Are chiʼ kojchoman chrij ri tewchibʼal yaʼom chqe kimik, knimar más ri qachilanik rukʼ ri Jehová. Y are chiʼ kojchoman chrij ri tewchibʼal che kuya na chqe pa ri petinaq, kkowir más ri qakojonik che upatanexik pa ri kʼakʼ uwach Ulew. Wariʼ kojutoʼo rech kqapatanij rukʼ más kikotemal. Ri Jehová kojutoʼ na are chiʼ kusach uwach ri itzelal cho ronojel ri uwach Ulew (Is. 30:18). Rumal che «are jun Dios aj sukʼil», qas qetaʼm che kusach na ri itzelal che uyaʼom ri Satanás pa ri uwach Ulew y kresaj na pa ri qʼij uchʼikom chik (Is. 25:9). Ri Jehová kraj kopan ri qʼij che kqariq ta chi kʼax y oj xuqujeʼ qeyem riʼ ri qʼij. Rumal laʼ, kqaj nim kqil wi ri tewchibʼal uyaʼom chqe che kojkunik kqabʼan qachʼawem che, kqanikʼoj uwach ri uTzij, kqabʼan pa ri qakʼaslemal ri kqetaʼmaj y kojchoman chrij ri tewchibʼal che uyaʼom chqe. We kqaya ta kan ubʼanik ronojel wariʼ ri Jehová kojutoʼ na rech kqapatanij rukʼ kikotemal y kqachʼij ronojel ri kʼax rukʼ kikotemal. w22.11 13 párrs. 18, 19

Paneʼ ri Biblia kchʼaw ta chrij ri uqasanjaʼ ri Timoteo, are kʼu are chiʼ xubʼan ri uqasanjaʼ qastzij riʼ che sibʼalaj xkikot ri Eunice (Prov. 23:25). Ri Eunice xkunik xukʼut chuwach ri Timoteo che kuloqʼoqʼej ri Jehová y ri Jesucristo. Ri e utat unan ri Timoteo junam ta kikojonik. Ri utat are griego, y ri unan xuqujeʼ ri ratiʼt e judías (Hech. 16:1). Weneʼ ri Timoteo kʼa koʼl ala na are chiʼ ri unan y ri ratiʼt xketaʼmaj chrij ri Jehová. Ri utat xukʼex ta ri ukojonem. Are kʼu ri Timoteo ya nim chik rech kuchaʼ ri kraj kubʼano. Junam rukʼ ri Eunice, ri e nan kimik xuqujeʼ kekiloqʼoqʼej ri kifamilias. Paneʼ kkiriq kʼi kʼax, kkaj kekitoʼ ri e kal rech keʼux rachiʼl ri Jehová. Y ri qaDios sibʼalaj nim kril ri chuqʼabʼ kkikojo (Prov. 1:8, 9). Ri Jehová uyaʼom tobʼanik chke e kʼi nan rech kkikʼut chkiwach ri e kal rech kkiloqʼoqʼej y kkipatanij ri Dios. w22.04 16 párrs. 1-3

Naj ta chik kraj ri Jehová kubʼano che ri e qʼatal taq tzij «kkibʼan ri uchomanik ri areʼ». ¿Y jas kkʼulmatajik? Che ri «lajuj ajawinelabʼ», kkisachisaj kiwach konojel ri e kojonem che qastzij taj che e kʼo pa ronojel ri uwach Ulew (Apoc. 17:1, 2, 12, 16). ¿Jasche qetaʼm che naj ta chik kraj ksachisax uwach ri Nimalaj Babilonia? Jun jastaq che kojutoʼ che retaʼmaxik, are che we knaʼtaj chqe che ri kchajin ri tinamit Babilonia ojer are ri nimaʼ Éufrates che sutinaq chrij. Y pa Apocalipsis kubʼij che kʼi winaq che kejunamataj rukʼ ri «jaʼ» are ri kkiya ri kitobʼanik che ri Nimalaj Babilonia (Apoc. 17:15). Xuqujeʼ kubʼij che wajun jaʼ riʼ kchaqijarik, wariʼ kraj kubʼij che ri e winaq kkiya ta chi ri kitobʼanik che ri kojonem che qastzij taj (Apoc. 16:12). Wajun profecía riʼ tajin chi kkʼulmatajik, rumal che kʼi winaq e elenaq bʼi chupam y kkitzukuj chi tobʼanik pa jun chi lugar. w22.07 5, 6 párrs. 14, 15

Are chiʼ kqakuy kimak ri e nikʼaj chik, kqakʼutu che nim kqil wi che ri Jehová kutoqʼobʼisaj qawach. Pa jun kʼambʼal noʼj, ri Jesús xujunamisaj ri Jehová rukʼ jun patrón che xusach umak jun rajchak che uqajom jun nimalaj pwaq che y kkun ta chik kutojo. Are kʼu ri ajchak che xkuy umak xutoqʼobʼisaj ta uwach jun rajchak che kʼo jubʼiqʼ ukʼas rukʼ (Mat. 18:23-35). ¿Jas xraj xukʼut ri Jesús chqawach? Che we nim kqil ri kubʼan Jehová che utoqʼobʼisaxik wachaj, kqakuy kimak riʼ ri e nikʼaj chik (Sal. 103:9). Pa kʼi junabʼ kanoq, ri wuj La Atalaya xubʼij che paneʼ kʼi mul kqasach ri kimak ri e nikʼaj chik are kʼu kjunamataj ta rukʼ «ri kubʼan Jehová che utoqʼobʼisaxik qawach are chiʼ kukuy ri qamak rumal ri Cristo, ri uKʼojol» We kqasach kimak ri e nikʼaj chik, ri Jehová kusach qamak oj (Mat. 5:7). Ri Jesús xuqʼalajisaj wariʼ are chiʼ xubʼij chke ri utijoxelabʼ che kkibʼan kichʼawem che ri Dios (Mat. 6:14, 15). w22.06 10 párrs. 8, 9.

Are chiʼ ri Jesús xpe cho ri uwach Ulew xukʼut ri ubʼantajik ri uTat (Juan 14:9). Rukʼ ri ukʼutbʼal ojutoʼm rech kqetaʼmaj uwach ri Jehová y kqaloqʼoqʼej. Xuqujeʼ oj utoʼm rukʼ ri kukʼutu y ri tajin kubʼan che ukʼamik ubʼe ri utinamit ri Jehová kimik. Ukʼutum chqawach ri kqabʼan pa ri qakʼaslemal rech kkikot ri Jehová qumal. Xuqujeʼ ri ukʼastajibʼal ri Jesús uyaʼom nimalaj utzilal chqe qonojel rumal che rukʼ ri ukikʼel «kresaj [...] konojel ri qamak» (1 Juan 1:7). Chanim Qʼatal tzij chik che nim uqʼij y kʼo ta utaqanik ri kamikal pa uwiʼ. Pa kebʼ oxibʼ qʼij, ri Jesús kuwachʼ na ri ujolom ri kumatz (Gen. 3:15) ¡Sibʼalaj jororibʼal riʼ chke ri e nimanel taq winaq are chiʼ kkʼis tzij pa uwiʼ ri Satanás! Rumal laʼ, mubʼan kebʼ akʼuʼx. Taqal che ri qaDios kqaqʼabʼa qakʼuʼx chrij. Ri areʼ kukʼam na lo kʼi tewchibʼal cho ronojel uwach Ulew. w22.07 18 párr. 13; 19 párr. 19

Are chiʼ kqakoj jun qameta mubʼan kebʼ qakʼuʼx we kʼo jun jastaq utz ta kelik. ¿Jasche? Rumal che kojkun taj che mat kʼo kkʼulmatajik. Jun kʼutbʼal, ri Pablo xtobʼanik rech xbʼan jun congregación pa Tesalónica. Are kʼu ri e ukʼulel xkesaj bʼi pa ri tinamit (Hech. 17:1-5, 10). We ta xkanaj kan chilaʼ rumal che are laʼ ri umeta, weneʼ xkiriq kʼax ri congregación umak rech. Are kʼu xqʼitaj taj, xaneʼ xukʼex ri uchomam ubʼanik y chiʼ xqʼax ri tiempo xutaq bʼi ri Timoteo che ukowirisaxik ri kikojonik ri e cristianos riʼ (1 Tes. 3:1, 2). Sibʼalaj xekikot riʼ ri tesalonicenses. Kʼo kqetaʼmaj chrij ri Pablo y ri xukʼulmaj pa Tesalónica. Weneʼ qakojom jun qameta che upatanixik más ri Jehová, are kʼu xaq kʼateʼ kkʼextaj ri qakʼaslemal y kojkun ta chik kqabʼano (Ecl. 9:11). ¿Jas kqabʼano? Chojchoman chrij jun chi jastaq che kojkun che ubʼanik. w22.04 25, 26 párrs. 14, 15

Ri Jehová kuya qachuqʼabʼ rumal che utzujum chqe che kqariq na kikotemal pa ri petinaq. Chqilampeʼ jujun taq bʼantajik che kʼo pa ri Biblia che kukubʼsaj qakʼuʼx are chiʼ kqariq kʼax. Pa ri Biblia, ri Jehová kubʼij chqe che kʼo ta nijun jastaq, —ni ri kʼax che kqariqo— «kkun ta che qatasik chrij ri loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx ri Dios» (Rom. 8:38, 39). Xuqujeʼ kutzujuj chqe che «naqaj kʼo wi chke ri kkinataj ri ubʼiʼ», kraj kubʼij, che kutatabʼej ri qachʼawem (Sal. 145:18). Ri Jehová kutzujuj chqe che we kqakubʼsaj qakʼuʼx chrij kimik, kojkunik kqachʼij apachike uwach kʼax y kqaya ta kan unaʼik kikotemal (1 Cor. 10:13; Sant. 1:2, 12). Xuqujeʼ ri uTzij ri Dios kunaʼtasaj chqe che ronojel ri e kʼax che kqariq kimik xaq keqʼaxik y che are más utz na ri kʼaslemal che kutzujuj chqe (2 Cor. 4:16-18). Ri Jehová xuqujeʼ kutzujuj che kusachisaj na uwach ri Satanás y konojel ri kejunamataj rukʼ rumal che e areʼ kebʼanow ri kʼax (Sal. 37:10). Rumal laʼ, ¿la akʼolom jujun textos rech ri Biblia pa ajolom che katutoʼo rech kachʼij ri kʼax? w22.08 11 párr. 11

¿Y we kojbʼisonik rumal che kqachomaj che kojkun taj kqanimaj ri utaqanik ri Jehová ronojel taq qʼij ronojel taq junabʼ? Ri Jehová kutzujuj che ri utzilal che kqariqo kjunamataj rukʼ «ureqbʼlaʼ ri plo» (Is. 48:18). Chqachomajampeʼ che oj kʼo chuchiʼ ri mar y kqaluchij ri olas che ktaniʼ taj. ¿La mat qastzij che kqachomaj ta riʼ che kopan jun qʼij kpe ta chi ri olas re ri mar? Kqachomaj ta riʼ. ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech ri qanimanik che ri Jehová kjunamataj rukʼ ri olas rech ri mar? Are chiʼ kqachaʼ ubʼanik jun jastaq, nabʼe chojchoman chrij ri kraj ri Jehová che kqabʼano. Paneʼ sibʼalaj kʼax kqabʼan che uchaʼik jun jastaq, ri loqʼalaj qaTat amaqʼel kojutoʼ che ubʼanik rech kqanimaj (Is. 40:29-31). w22.08 30 párrs. 15-17

Are kʼu chiʼ kkʼis ri 1,000 junabʼ ktzoqopix chi na jubʼiqʼ tiempo rech keʼusubʼ konojel ri e tzʼaqatalaj taq winaq. Are chiʼ kkʼulmataj wariʼ, konojel rajawaxik kkikʼut na jachin kkitoʼ uwiʼ we are ri Dios y ri uQʼatbʼal tzij (Apoc. 20:8-10). Rukʼ ri kkichaʼ ubʼanik ktzʼibʼax na ri kibʼiʼ pa ri wuj re kʼaslemal o ktzʼibʼax taj. E jujun —qetaʼm taj e jampaʼ— keʼux junam kukʼ ri Adán y ri Eva, che kkixutuj ri uQʼatbʼal tzij ri Jehová. ¿Jas kkʼulmataj kukʼ? Apocalipsis 20:15 kubʼij: «Ri man e tzʼibʼatal ta kibʼiʼ pa ri wuj re ri kʼaslemal, xekʼiʼaq pa ri cho re qʼaqʼ». Are waʼ ri kkʼulmataj kukʼ, ksachisax kan kiwach chbʼe qʼij saq. Are kʼu más na e kʼi ri kekunik kkiqʼaxej ri ukʼisbʼal qʼatoj tzij. w22.09 23, 24 párrs. 15, 16

Pa ri congregación re ri nabʼe siglo xekʼojiʼ jujun taq winaq che kkibʼij che ri e judíos taj rajawaxik kkibʼan circuncidar kibʼ we keʼux cristianos, weneʼ xkibʼan wariʼ rech ri e winaq kʼax ta kechʼaw chkij (Gál. 6:12). Ri apóstol Pablo junam ta ri uchomanik kukʼ, xukoj ta uchuqʼabʼ rech kbʼan ri kuchomaj, xaneʼ rukʼ machʼachʼem xuya ubʼixik chke ri apóstoles y ri e kʼamal bʼe che e kʼo pa Jerusalén (Hech. 15:2). Rumal che xutzukuj tobʼanik, ri e kʼo pa ri congregación xekikotik y xkʼojiʼ jamaril chkixoʼl (Hech. 15:30, 31). We kkʼulmataj jun chʼoj pa ri congregación rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ rech kkʼojiʼ jamaril chqaxoʼl y kqataʼ kitobʼanik ri e qachalal che e ukojom ri Jehová che uchajixik ri congregación. Ri e qawuj y ri e pixabʼ che uyaʼom ri utinamit ri Jehová kojkitoʼo rumal che esam pa ri Biblia. We kqakoj qachuqʼabʼ che unimaxik ri e pixabʼ che kuya ri utinamit ri Jehová y are ta kqabʼan ri kqachomaj oj, kojtobʼanik rech kʼo jamaril pa ri congregación. w22.08 22 párrs. 8, 9

Qonojel kajwataj jun qachiʼl chqe rech kojchʼaw rukʼ. Are kʼu, jujun taq mul kʼax ubʼanik, rumal che weneʼ kʼamanaq ta chqe kqabʼij ronojel ri kqanaʼo. Y, we kqabʼij ri kqanaʼo y kʼateʼ kqato che ri qachiʼl xubʼij chi chke nikʼaj chik, sibʼalaj kʼax kqanaʼo. Are kʼu, sibʼalaj nim kqilo are chiʼ ri qachiʼl kutzijoj ta ri kqabʼij che. Ri e kʼamal taq bʼe che ketaʼm kkikʼol tzij kejunamataj rukʼ «jun tobʼal ibʼ chuwach ri kaqiqʼ» chke ri e qachalal (Is. 32:2). Kqaxeʼj ta qibʼ kojtzijon kukʼ chrij apachike jastaq rumal che qetaʼm che kkibʼij ta chi chke nikʼaj chik. Utz taj kqakʼot kichiʼ rech kkibʼij jastaq chqe che yaʼtal taj kqetaʼmaj. Xuqujeʼ, sibʼalaj nim keqil ri e qachalal ixoqibʼ che kkikʼot ta kichiʼ ri e kachajil rech kbʼix chke ri tajin kkʼulmataj pa ri congregación. Rumal laʼ, are jun nimalaj tewchibʼal are chiʼ ri e kʼamal taq bʼe kkibʼij ta chke ri kixoqil ronojel ri kkikʼulmaj ri e qachalal. w22.09 11 párrs. 10, 11

Qas qetaʼm che ri Jehová keʼukol na ri sukʼ taq upatanelabʼ pa ri «nimalaj kʼaxkʼolil» (Mat. 24:21; Dan. 12:1). Kubʼan wariʼ are chiʼ jun jupuq tinamit, kbʼix Gog re Magog che, kraj kubʼan kʼax chke ri sukʼ taq upataninelabʼ ri Jehová. Paneʼ are ri 193 tinamit che e kʼo pa ri Naciones Unidas, kʼo ta kipatan chuwach ri aj chikaj y chkiwach ri rajchʼojabʼ. Ri Jehová kubʼij che kubʼan wariʼ pa ri petinaq: «Je kʼu kinbʼan waʼ che ukʼutik ri nunimalil xuqujeʼ ri nutastajik chkiwach ri tinimit winaq. In kinkʼutunisaj na wibʼ chkiwach we winaq riʼ, kkichʼobʼ kʼu na chi in riʼ ri Ajawaxel» (Ezeq. 38:14-16, 23). Ri chʼoj che kubʼan Gog are ri kbʼanowik che kmajtaj ri kʼisbʼal chʼoj che kbʼix Armagedón che, pa wajun chʼoj ri Jehová kusach na kiwach «ri ajawinelabʼ [qʼatal taq tzij] re ronojel ri uwach ulew» (Apoc. 16:14, 16; 19:19-21). Are kʼu, «ri e kolom ri kikʼaslemal ri man kʼo ta kibʼachʼuyal [ri kʼo ta makaj pa ri kikʼaslemal] kejeqiʼ na amaqʼel cho ri ulew» (Prov. 2:21). w22.10 16, 17 párrs. 16, 17

Kojkun taj kqil ri kʼo pa kanimaʼ; xaneʼ «ri Ajawaxel areʼ kqʼatow tzij pa kiwiʼ taq ri chomanik» (Prov. 16:2). Ri areʼ keʼuloqʼoqʼej konojel ri winaq, are ta krilo jawiʼ kepe wi o jas tinamit keʼel wi. Xaneʼ ri areʼ kubʼij chqe: «Xoqujeʼ bʼaʼ ri ix, chijaqaʼ bʼaʼ ri iwanimaʼ» (2 Cor. 6:13, Ri Tyoxlaj Wuj). Ri kqaj kqabʼano are che keqaloqʼoqʼej konojel ri e qachalal pa ri qakojonik y kqaqʼat ta tzij pa kiwiʼ. Xuqujeʼ kqaqʼat ta tzij pa kiwiʼ ri winaq che e kʼo ta pa ri utinamit ri Jehová. Jun kʼutbʼal, kqaqʼat ta tzij pa kiwiʼ ri qafamilia che e kʼo ta pa ri qastzij y kqachomaj taj che keʼux ta testigos rech Jehová. We kqaqʼat tzij pa kiwiʼ, xa tajin kqabʼan nim riʼ che qibʼ y kqachomaj che kʼo ta jas kojsach wi. Xaneʼ ri Jehová tajin kubʼij «chke konojel ri winaq pa ronojel tinamit» che kkikʼex ri kikʼaslemal (Hech. 17:30). Ksach ta chqe che ri Jehová utz ta krilo we jun kuchomaj che are utz na ronojel ri kubʼan ri areʼ chkiwach ri nikʼaj chik. We nim kqil wi ri utaqanik ri Jehová, sibʼalaj kojkikot riʼ y ri utz kʼutbʼal che kqayaʼo ktobʼan chke e nikʼaj chik. Y wariʼ kubʼano che sibʼalaj kojkiloqʼoqʼej xuqujeʼ kkiloqʼoqʼej ri qaDios. w22.08 31 párrs. 20-22

Kqamay taj are chiʼ e jujun winaq kkibʼan kʼax chqe are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios, y weneʼ más knimataj we kʼax riʼ pa ri petinaq (Dan. 11:44; 2 Tim. 3:12; Apoc. 16:21). Are kʼu qas qetaʼm che ri Jehová kojutoʼ na. ¿Jasche kqabʼij wariʼ? Rumal che amaqʼel e utoʼm ri upatanelabʼ che ubʼanik ri chak che uyaʼom pa kiqʼabʼ paneʼ sibʼalaj kʼax ubʼanik. Chqilaʼ jujun taq jastaq che xukʼulmaj ri qʼaxal tzij Ezequiel are chiʼ xutzijoj ri utzij ri Dios chke ri judíos pa Babilonia. ¿Jas kibʼantajik ri winaq che xtzijox ri utzij ri Dios chke rumal ri Ezequiel? Ri Jehová xubʼij che ri e winaq riʼ e «nimanel taj», «ko ri kijolom» y «ko ri kanimaʼ». Sibʼalaj e itzel taq winaq che kejunamataj kukʼ kʼix y e xibʼibʼal taq escorpiones. Rumal laʼ ri Jehová kʼi mul xubʼij wariʼ che ri Ezequiel: «Maxeʼj awibʼ» (Ezeq. 2:3-6). Ri Ezequiel xkunik xutzijoj ri utzij ri Dios rumal che 1) are ri Jehová xtaqow che ubʼanik, 2) xyaʼ uchuqʼabʼ rumal ri uxlabʼixel y 3) xutzuq ribʼ rukʼ ri e utzij ri Dios. w22.11 2 párrs. 1, 2

Are chiʼ ri Jehová xubʼan ri uwach Ulew xaq xiw chke ri winaq xuya wi ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik. Ri Jehová xuqujeʼ xojubʼano rech kqaj taj kojkamik. Ri Biblia kubʼij che ri Dios «xukoj kʼut chupam ri uchomanik ri winaq ri chʼobʼonik re ri man kʼistajel taj» (Ecl. 3:11). Rumal laʼ ri kamikal are jun qakʼulel (1 Cor. 15:26). Chojchoman chrij wariʼ. Are chiʼ kojyawajik y kojnimatajik, ¿la xaq kqaqʼaluj qaqʼabʼ? Je taj. Xaneʼ kojbʼe rukʼ ri kunanel y kqatij kunabʼal rech kojkunatajik. Rukʼ wariʼ tajin kqakʼutu che kqakoj ronojel qachuqʼabʼ rech kojkam taj. Y, are chiʼ kkam jun qachalaxik o jun qachiʼl, we kʼa majaʼ na o nim chi ujunabʼ, sibʼalaj kojbʼisonik y aninaq ta kel bʼi pa ri qanimaʼ (Juan 11:32, 33). Kojkunik kqetaʼmaj kʼi kʼakʼ taq jastaq y kqaj taj kojkamik rumal che ri Dios jelaʼ xubʼan chqe. w22.12 3 párr. 5; 4 párr. 7

E kʼi chke ri qachalal e yawabʼ y weneʼ kkinaʼo che xaq kitukel e kʼo chuwach jun kʼax. Rumal laʼ chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kqaya ta kan kichʼabʼexik ri e qachalal. Jun nimalaj yabʼil weneʼ kubʼan chqe che kojkun taj kojkʼojiʼ kukʼ ri winaq xuqujeʼ kukʼ ri e qachalal. Ri e kʼax riʼ weneʼ kubʼan chqe che kqanaʼ ri xunaʼ ri apóstol Juan are chiʼ xraj xril uwach ri rachiʼl, Gayo ubʼiʼ (3 Juan 13, 14). Are kʼu xuqujeʼ xuchʼobʼo che kkun taj kril uwach ri rachiʼl. Rumal laʼ xubʼan ri kkun che ubʼanik: xutaq bʼi jun carta che. We kojkun taj kqil kiwach ri e qachalal, weneʼ utz keqachʼabʼej apanoq o kqataq jun mensaje chke. Are chiʼ kqabʼan wariʼ, kojutoʼo rech kqanaʼ taj che xaq qatukel oj kʼolik y ksach ta qakʼuʼx. Y we kqanaʼo che sibʼalaj kojbʼisonik kojkunik kojtzijon kukʼ ri kʼamal taq bʼe y kqakʼam ri kubʼsal kʼuʼx che kkiya chqe (Is. 32:1, 2). w22.12 17, 18 párrs. 6, 7

Ri Biblia kubʼij che xyut ri raqan y xkoj cadenas chuqul (Sal. 105:17, 18). Xaq kʼateʼ xkʼextaj chi jumul ri ukʼaslemal. Rumal che nabʼe kanoq kojom che loqʼom pataninel pa ri rachoch ri Potifar, are kʼu xaq kʼateʼ xtzʼapix pa cheʼ. Weneʼ tajin kojqʼax pa jun kʼax che xa tajin knimatajik paneʼ tajin kqabʼan qachʼawem che ri Jehová. ¿Jasche ri areʼ kuqʼatej ta uwach ri kʼax kqariqo? Rumal che are ri Satanás tajin kuqʼat tzij puwiʼ ri uwach Ulew kimik (1 Juan 5:19). Are kʼu qas qetaʼm che ri Jehová tajin kril ri kqakʼulmaj y kraj kojutoʼo (Mat. 10:29-31; 1 Ped. 5:6, 7). Rumal laʼ, kubʼij wariʼ chqe: «Man katintzoqopij ta kanoq mawi katinya kanoq» (Heb. 13:5). Rukʼ ri utobʼanik kojkunik kqachʼij ri kʼax, junam rukʼ ri xubʼan che utoʼik ri José. w23.01 16 párrs. 7, 8

Ri Biblia kubʼij che are chiʼ kqabʼan jun makaj, ri qaDios kojuxutuj ta kanoq. Rumal che are chiʼ ri israelitas kʼi mul xemakun chuwach, xkitaʼ sachbʼal kimak che rukʼ ronojel kanimaʼ, ri areʼ xukuy kimak. Ri cristianos re ri nabʼe siglo ketaʼm che sibʼalaj keʼajawax rumal ri Jehová. Rumal che xukoj ri Pablo che ubʼixik chke che kkikubʼsaj ukʼuʼx y kkisach umak jun achi che xuya kan ubʼanik jun tzʼil mak (1 Cor. 5:1-5; 2 Cor. 2:6, 7). Sibʼalaj nim kqilo che ri Jehová xeʼuxutuj ta ri upatanelabʼ ojer are chiʼ xkibʼan jun mak, xaneʼ xeʼutoʼ, xeʼupixbʼej y xubʼij chke che ketzalij chi jumul rukʼ. Jelaʼ kraj kubʼan kukʼ ri upatanelabʼ kimik che kkaj kkiya kan ubʼanik jun mak (Sant. 4:8-10). Ri Biblia kukʼut chqawach che ri Jehová are jun Dios sukʼ, kʼo unojibʼal y sibʼalaj kojraj. Xuqujeʼ kukʼut chqawach che kraj kqetaʼmaj uwach y kojux rachiʼl. w23.02 7 párrs. 16, 17

Qastzij wi che qonojel kqaj kqetaʼmaj ri tajin kkʼulmataj cho ri uwach Ulew, rech kqilo we tajin kbʼan ri bʼim kan pa ri profecías. Jun kʼutbʼal, ri Jesús xubʼij kan kʼi jastaq chke ri utijoxelabʼ che kkʼulmataj na are chiʼ xa jubʼiqʼ chi kraj ksachisax uwach ri itzelal cho ri uwach Ulew (Mat. 24:3-14). Ri apóstol Pedro xubʼij che rajawaxik qas kqil ri tajin kbʼan che utzʼaqatisaxik ri profecías re ri Biblia rech knimar más ri qakojonik (2 Ped. 1:19-21). Are kʼu xuqujeʼ kubʼij chqe che rajawaxik kkʼojiʼ jun utz qachomanik are chiʼ kqanikʼoj profecías. Xubʼij: «Chiwaneʼj iwibʼ che ri upetik ri uqʼij ri Dios» (2 Ped. 3:11-13). ¿Jasche xubʼij wariʼ? Xa ta rumal che kqaj kqetaʼmaj jachike hora y qʼij kpe ri Armagedón, xaneʼ kqaj kqetaʼmaj rech utz kqabʼan che ukojik ri qatiempo rech kojbʼin «pa jun tastalik [...] kʼaslemal xuqujeʼ [koj]niman che ri Dios» (Mat. 24:36; Luc. 12:40). Rumal laʼ chqakojoʼ qachuqʼabʼ che ukʼexik ri qabʼantajik y che kojniman che ri Jehová rumal che kqaloqʼoqʼej. Are kʼu rech kojkunik kqabʼan wariʼ rajawaxik kqachajij qibʼ chuwach nikʼaj chi jastaq. w23.02 16 párrs. 4, 6

Are kʼu kʼo rajawaxik kkibʼan ri kbʼix e nikʼaj chi chij chke rech keʼok pa ri kotzʼiʼjalaj uwach Ulew. Rajawaxik kqakʼutu che kqaloqʼoqʼej ri Jesús rukʼ ri kqabʼan che kitoʼik ri e chaʼom che kebʼe pa ri kaj. Are laʼ ri kril ri Jesús chiʼ kuqʼat tzij pa kiwiʼ ri kbʼix nikʼaj chi chij chke (Mat. 25:31-40). Kqakʼutu che keqatoʼ are chiʼ kqakoj qachuqʼabʼ che utzijoxik ri utzij ri Dios y keqatijoj ri winaq rech keʼux tijoxelabʼ (Mat. 28:18-20). Kqeyeʼj taj che kʼateʼ kqamajij ukʼutik utz taq bʼantajik are chiʼ kojok pa ri kotzʼiʼjalaj uwach Ulew. Xaneʼ kimik rajawaxik kqakʼut utz taq bʼantajik, kqabʼij ri qastzij, kojelaqʼan taj, kqabʼan pa qakʼaslemal ri más nim ubʼanik y kqaya ta kan upatanexik ri Jehová, nim kqil wi ri qakʼulaj y ri e qachalal. We kimik kqakoj qachuqʼabʼ che unimaxik ri e utaqanik ri Dios, más kʼax ta kqabʼan riʼ che unimaxik pa ri kotzʼiʼjalaj uwach Ulew. Xuqujeʼ kqatijoj qibʼ che ri kojnaw che ubʼanik y kqakʼex ri qabʼantajik rech kqakʼutu che kqaj kojkʼojiʼ pa ri kʼakʼalaj uwach Ulew. w22.12 11, 12 párrs. 14-16

Sibʼalaj kojkikotik che are ri Jesús kqʼatow tzij pa qawiʼ, rumal che are ri Jehová xtijonik y xchaʼowik (Is. 50:4, 5). Xuqujeʼ rumal che xuya ri ukʼaslemal umak qech (Juan 13:1). Rumal laʼ, qas taqal che ri Jesús che kqaloqʼoqʼej. Ri areʼ kraj che ri qas keloqʼoqʼen che kekinimaj ri utaqanik (Juan 14:15; 15:14, 15). ¿La mat qastzij che sibʼalaj kojkikotik rumal che ri oj winaq kojkunik kojux rachiʼl ri uKʼojol ri Jehová? Awetaʼmam che ri Jesús kmachʼachʼik y kresaj uwach ri ubʼantajik ri uTat. Xuya kiwa ri kekam che numik, xukubʼsaj kikʼuʼx ri kebʼisonik y xeʼukunaj ri e yawabʼ (Mat. 14:14-21). Awilom ri ubʼanom che ukʼamik ubʼe ri congregación cristiana (Mat. 23:10). Y qas awetaʼm che kubʼan na mayibʼalalaj taq jastaq pa ri petinaq are chiʼ kuqʼat tzij. Are kʼu ¿jas kabʼan che ukʼutik che kaloqʼoqʼej? Kakʼutu are chiʼ kawesaj uwach. Rumal laʼ, rajawaxik kajach akʼaslemal che ri Jehová y kabʼan aqasanjaʼ. w23.03 4 párrs. 8, 10

Xaq xiw ta xubʼan ri Jehová mayibʼalalaj taq jastaq pa ri kaj, xaneʼ xuqujeʼ xubʼan ri uwach Ulew y ri mar rech kqetaʼmaj más chkij (Sal. 104:24, 25). Y chatchoman chrij ri xubʼan che qabʼanik oj rech kojkunik kqil ri jeʼlalaj taq jastaq ubʼanom. Rumal laʼ xuya ri qabʼaqʼwach, ri qatzaʼm, ri qaqʼ, ri e qaxikin y ri e qaqʼabʼ. Ri Biblia kukʼut chqawach jas jun chi rumal che rajawaxik kojchoman chrij ri jastaq ubʼanom ri Dios: kojutoʼ che uchʼobʼik más uwach (Rom. 1:20). Jun kʼutbʼal, ri xubʼan che ubʼanik ronojel ri jastaq cho ri uwach Ulew kukʼut ri unojibʼal. Y xukʼutu che kojuloqʼoqʼej are chiʼ xubʼan kʼi uwach jastaq ktijowik. Are chiʼ kojchoman chrij ronojel ri jastaq ubʼanom ri Jehová más kqetaʼmaj uwach y kojqebʼ rukʼ. w23.03 16 párrs. 4, 5

Ri kʼaxkʼolil pa wajun uwach Ulew xa más tajin knimatajik, rumal laʼ kqariq na más kʼax pa ri qakojonik. Weneʼ ri winaq kkikoj kichuqʼabʼ che ubʼixik chqe che ri Biblia kubʼij ta ri qastzij y che are ta ri Jehová kojowinaq ri jikalaj pataninel che ukʼamik ubʼe ri utinamit. Are kʼu, we qas kqakojo che ri Biblia kubʼij ri qastzij, kqata ta riʼ jas kkibʼij ri winaq. Kqaj keqanimaj ri utaqanik ri Jehová «chbʼe qʼij saq» (Sal. 119:112). Kojkʼix ta che utzijoxik ri qastzij chke ri winaq y keqatoʼo rech kkinimaj ri kubʼij ri Biblia (Sal. 119:46). Xuqujeʼ rukʼ kochʼonik y kikotemal kqachʼij ri nimaʼq taq kʼax che kqariq na rumal ri qakojonik (Col. 1:11; Sal. 119:143, 157). Paneʼ pa ri uwach Ulew kriqitaj ta chi ri kbʼanik, oj kqanaʼ kikotemal pa ri qakʼaslemal rumal che qetaʼm ri kukʼut ri Biblia. Kqariq na kʼi tewchibʼal rumal ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. w23.01 7 párrs. 16, 17

Pa ri kʼisbʼal chaqʼabʼ che kʼa kʼasal na ri Jesús naj xubʼan uchʼawem pa kiwiʼ ri utijoxelabʼ, y xutaʼ che ri uTat che keʼuchajij chuwach ri Itzel (Juan 17:15). Xukʼutu che keʼuloqʼoqʼej. Paneʼ xa jubʼiqʼ chi kraj che kuriq jun nimalaj kʼax, ri areʼ xok il che ri kajwataj chke ri rapóstoles. Junam rukʼ ri Jesús, ri oj xaq xiw ta kojchoman chrij ri kajwataj chqe. Xaneʼ, xuqujeʼ kqabʼan qachʼawem pa kiwiʼ ri e qachalal. Rukʼ wariʼ tajin kqakʼutu che tajin kqanimaj ri pixabʼ che xukʼut kan ri Jesús che kqaloqʼoqʼej qibʼ chbʼil taq qibʼ y kqakʼut chuwach ri Jehová che keqaj ri qachalal. Y qetaʼm che are chiʼ kqabʼan qachʼawem pa kiwiʼ ri e qachalal utz tajin kqabʼan che ukojik ri qatiempo. Ri Biblia kubʼij che «sibʼalaj nim na ukunem ri ubʼochinik jun sukʼalaj winaq» (Sant. 5:16). Kajwataj chke ri e qachalal che kqabʼan qachʼawem pa kiwiʼ rumal che kkiriq kʼi taq kʼax. w22.07 23, 24 párrs. 13-15