Octubre

Qonojel kojkunik kqaya tobʼanik pa ri e riqbʼal ibʼ are chiʼ kojbʼixonik y kqaya utzalaj taq comentarios. E jujun qas ta kekunik kebʼixonik y kkixeʼj kibʼ kkiya kicomentarios pa ri e riqbʼal ibʼ. ¿La jeʼ kanaʼ at? We jeʼ, kawaj riʼ kawetaʼmaj ri kibʼanom ri e nikʼaj chik rech kkixeʼj ta kibʼ. Xuqujeʼ ubʼanik bʼixonem sibʼalaj kuya qachuqʼabʼ. Chnaʼtaj chawe che ri rumal che kojbʼixon pa taq ri e riqbʼal ibʼ are che kqaya uqʼij ri Jehová. Rumal laʼ, are chiʼ katijoj awibʼ che ri e riqbʼal ibʼ, amaqʼel chawilaʼ ri e bʼixonem. Chabʼixoj y chajunamaj ri e tzij re ri bʼixonem kukʼ ri kʼutunem che keʼil pa ri e riqbʼal ibʼ. Wariʼ katutoʼo rech are katchoman chrij ri tzʼibʼam pa ri bʼix y are ta chrij ri kabʼan che ubʼixoxik. E kʼi qachalal kʼax kkiriq che uyaʼik kicomentarios rumal che kkixeʼj kibʼ. ¿La je kanaʼ at? We jeʼ, mayaʼ kan ubʼanik amaqʼel chakojoʼ achuqʼabʼ. Chnaʼtaj chawe che rech kaya jun utzalaj comentario rajawaxik kabʼij ta kʼi tzij y kʼax ta uchʼobʼik. Ri Jehová sibʼalaj kkikotik are chiʼ kril ri chuqʼabʼ che kakojo rech kaya uqʼij pa ri e riqbʼal ibʼ. w22.04 7, 8 párrs. 12-15

Ri e tzij «toʼl wech» kchʼaw chrij jun winaq che kutij anim che utoʼik jun winaq che kutaʼ tobʼanik. Chqachomajampeʼ che ri Jehová tajin kutij anim rech kutoʼ jun winaq che tajin kqʼax pa jun nimalaj kʼax. Qastzij wi che wajun kʼutbʼal kukʼutu che ri Jehová xaq xiw ta kraj kojutoʼo, xaneʼ kraj kubʼan rukʼ ronojel ranimaʼ. We kʼo ri Jehová qukʼ, kqachʼij ronojel uwach kʼax rukʼ kikotemal. ¿Jas kubʼan ri Jehová che qatoʼik? Pa ri wuj re Isaías kqariq wi ri urespuesta wariʼ. Kʼi chke ri profecías che xutzʼibʼaj ri Isaías rukʼ ri utobʼanik ri Dios kʼo kubʼan pa ri kikʼaslemal ri upataninelabʼ ri Dios kimik. Xuqujeʼ, ri Isaías kʼi mul kchʼaw chrij ri Jehová y kukoj tzij che kʼax ta uchʼobʼik. Jun kʼutbʼal, pa ri capítulo 30 kukoj jeʼlikalaj taq kʼutbʼal che ukʼutik jas kubʼan ri Jehová che utoʼik ri utinamit. Chilaʼ kubʼij wi che ri Jehová 1) kutatabʼej ri qachʼawem, kutzalij uwach, 2) kukʼam qabʼe y 3) kojutewchij kimik y pa ri petinaq. w22.11 8 párrs. 2, 3

Chqilaʼ ri pixabʼ che xuya ri Jesús chke ri congregaciones re Esmirna y Filadelfia. Ri Jesús xubʼij chke che rajawaxik kkixeʼj ta kibʼ are chiʼ kbʼan kʼax chke, rumal che ri Jehová kutewchij ri kisukʼilal (Apoc. 3:10). Ri kqetaʼmaj chrij wariʼ, are che kqachʼobʼo che ri winaq kkibʼan kʼax chqe y che rajawaxik kqachʼijo (Mat. 24:9, 13; 2 Cor. 12:10). Pa ri wuj re Apocalipsis kubʼij che «pa ri qʼij re ri Ajawaxel», kraj kubʼij pa ri qaqʼij, kbʼan kʼax chqe (Apoc. 1:10). Pa ri capítulo 12 kubʼij che «xbʼan jun nimalaj chʼoj pa ri kaj», are chiʼ xumaj uqʼatik tzij ri uQʼatbʼal tzij ri Dios pa ri kaj. Ri Miguel, kraj kubʼij ri Jesús che xnimarisax uqʼij, y ri ángeles che e teren chrij xechʼojin rukʼ ri Satanás y ri itzel taq uxlabʼal (Apoc. 12:7, 8). Ri xkʼulmatajik are che xechʼakik y xekʼaq lo ri ukʼulel ri Dios pa ri uwach Ulew, rumal laʼ kʼo kʼi kʼaxkʼolil kimik (Apoc. 12:9, 12). w22.05 5 párrs. 12, 13

Ri kubʼan ri Jehová che uqʼatik tzij amaqʼel utz. Are chiʼ kusach makaj, are ta krilo jas kkaʼy ri winaq, we qʼinom, we nim ubʼanik o we kʼo nim retaʼmabʼal (1 Sam. 16:7; Sant. 2:1-4). Kuya taj kqaya pwaq che ri Jehová rech kukuy ri qamak. Y kubʼan taj xaq xiw rumal ri kunaʼo (Éx. 34:7). Rumal laʼ, ri Jehová are ri utzalaj qʼatal tzij rumal che qas kuchʼobʼ ri kqanaʼo y ri kojriqitaj wi (Deut. 32:4). Ri xetzʼibʼan ri Escrituras Hebreas xkichʼobʼo che ri kubʼan ri Jehová che ukuyik ri makaj kjunamataj ta rukʼ ri kkibʼan ri winaq. Rumal laʼ jujun taq mul xkikoj ri tzij kuyunik che junam rukʼ ri kubʼij jun wuj «are kchʼaw chrij ri kubʼan ri Dios che ukuyik umak jun winaq, che kjunamataj ta rukʼ ri kubʼan ri winaq che ukuyik makaj». Xaq xiw ri Jehová kʼo uchuqʼabʼ che ukuyik umak jun winaq. Rumal laʼ, ¿jas kqanaʼo are chiʼ ri Jehová kukuy qamak? w22.06 4 párrs. 10, 11

We xaq atukel tajin keʼakʼiyisaj ri awal o we ri awachajil Testigo taj, qas chawetaʼmaj che ri akʼutbʼal kukowirisaj ri kikojonik ri e nikʼaj chik y kuya nim tobʼanik chke. ¿E kʼu we kawilo che ri awal, tajin ta kubʼan pa ukʼaslemal ri tajin kakʼut chuwach? Chnaʼtaj chawe che kukʼam bʼi tiempo kikʼiyisaxik ri akʼalabʼ. Are chiʼ katik jun ijaʼ, weneʼ katchoman chrij we kuya uwach are chiʼ knimarik. Paneʼ katkun taj kawetaʼmaj we kuya uwach, are kʼu kaya ta kan ujaʼxik rech kkʼiyik (Mar. 4:26-29). Xaq junam rukʼ, weneʼ kʼo jujun mul kachomaj we qas tajin kopan pa ranimaʼ ri awal ri tajin kakʼut chuwach. Qastzij wi che katkun taj kawetaʼmaj jas ri kubʼan na, are kʼu katkunik kabʼan ronojel rech katijoj y ri kabʼano kutoʼo rech kkʼiy pa ri ukojonik. w22.04 19, 20 párrs. 16, 17

Are chiʼ ri Salomón xux jun utzalaj pataninel re ri Jehová, xkʼojiʼ utz uchomanik chbʼil ribʼ. Are chiʼ kʼa ala na y kʼateʼ xumajij uqʼatik tzij, xuchʼobʼo che kʼo jastaq man kkun ta che ubʼanik, rumal laʼ amaqʼel xutaʼ ri utobʼanik ri Jehová (1 Rey. 3:7-9). Xuqujeʼ retaʼm che we kuchajij ta ribʼ kubʼan nim che ribʼ. Are chiʼ xqʼax ri tiempo xsachan waʼ taq tzij riʼ che. Are chiʼ kʼi chi junabʼ tajin kuqʼat tzij, xunimarisaj ribʼ y xunimaj ta ri taqanik che yaʼom chke ri e qʼatal taq tzij. Che kubʼij: «Mebʼuchuw ri rixoqil, rech man kretzelaj ta ribʼ» xuqujeʼ ri ranimaʼ (Deut. 17:17). Ri Salomón xkʼojiʼ 700 rixoqil y 300 e qas ta rixoqil (1 Rey. 11:1-3). Weneʼ xuchomaj che kkunik kuqʼil ribʼ. Are kʼu, xuriq kʼi kʼax rumal che xunimaj ta ri Jehová (1 Rey. 11:9-13). w22.05 23 párr. 12

Kimik konojel ri winaq rajawaxik kkichaʼ we are kkitoʼ uwiʼ ri uQʼatbʼal tzij ri Jehová o are kkitoʼ uwiʼ ri Satanás. Rajawaxik xa jun kkichaʼ. Y ri kkichaʼ ubʼanik kʼo ubʼanik rukʼ kikʼaslemal pa ri petinaq, we kkiriq ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik o kkiriq taj (Mat. 25:31-33, 46). Pa ri «nimalaj kʼaxkʼolil» o gran tribulación konojel ri e sukʼ taq upatanelabʼ ri Dios kkoj jun etal chke che kukʼutu che kekʼasiʼ kanoq (Apoc. 7:14; Ezeq. 9:4, 6). Y ri e winaq che kojom ri etal re ri itzel awaj chke ksachisax na kiwach (Apoc. 14:9-11). Sibʼalaj utz riʼ we ri at ya xachaʼ utoʼik uwiʼ ri uQʼatbʼal tzij ri Jehová, y qastzij riʼ che kawaj keʼatoʼ e nikʼaj chik rech je kkibʼano. Rumal che ri keniman che ri Jehová kkiriq tewchibʼal. Sibʼalaj utz che kqanikʼoj wajun wuj riʼ rumal che kojutoʼ rech kqaya ta kan upatanixik ri Jehová. Xuqujeʼ kojutoʼ rech keqatoʼ e nikʼaj chik rech je kkibʼano y keʼel ta kanoq. w22.05 15 párrs. 1, 2

Rajawaxik che are ri Jehová kqatatabʼej, are ta ri kkibʼij ri e qakʼulel. Ri Job are xuta ri xubʼij ri Jehová che. Rech xuchʼobʼ jujun taq jastaq, jetaneʼ ri Jehová xubʼij wariʼ che: «Wilom ronojel ri akʼulmam. ¿Jasche kachomaj che kinkun taj katintoʼ?». Rukʼ nimalaj maltyoxinik y machʼachʼem, ri Job xubʼij: «In wetaʼmam wach la xa rumal ri utaʼik tzijol la, are kʼu ri kimik kwil la kukʼ ri qas e nubʼaqʼwach» (Job 42:5). Are chiʼ ri Job xubʼij waʼ taq tzij riʼ weneʼ tʼuyul na pa ri chaj, nojinaq ronojel ri ubʼaqil che chʼaʼk. Paneʼ je wariʼ uriqom, ri Jehová xubʼij che ri Job che sibʼalaj kraj, y xubʼij che che nim kril wi ri chak che tajin kubʼano (Job 42:7, 8). Kimik, weneʼ ri e winaq kojkiyoqʼo y kkibʼan kʼax chqe rech kqanaʼo che kʼo ta qapatan. Y weneʼ kkikoj kichuqʼabʼ rech itzel kojilik o itzel kil ri utinamit ri Jehová. Ri ukʼutbʼal ri Job kukʼut chqawach che ri Jehová kukubʼsaj ukʼuʼx che ri oj kqaya ta kan upatanixik paneʼ kqariq kʼax. w22.06 24 párrs. 15, 16

Konojel ri e kʼo pa ri kaj xuqujeʼ kekikot riʼ are chiʼ ksachisax uwach ri Nimalaj Babilonia (Apoc. 19:1-3). Are chiʼ kʼulmatajinaq chi ronojel wariʼ, ri wuj re Apocalipsis kubʼij che kbʼan jun jastaq che sibʼalaj kuya kikotemal chqe, «ri ukʼulanem ri Alaj Chij». Paneʼ konojel ri e 144,000 e kʼo chi pa ri kaj are chiʼ majaʼ kumaj ri Armagedón, are kʼu rukʼ ta wariʼ kbʼan ri kʼulanem (Apoc. 21:1, 2). Xaneʼ kbʼanik are chiʼ bʼantajinaq chi ri chʼoj re Armagedón, y sachisam chi kiwach konojel ri e ukʼulel ri Jehová (Sal. 45:3, 4, 13-17). ¿Jas ubʼanik ri kʼulanem kbʼan pa ri kaj? Junam che kkʼulmataj pa jun kʼulanem, kʼo jun achi y jun ixoq. Rumal laʼ pa ri kʼulanem che kbʼan pa ri kaj, ri Jesús jetaneʼ are ri ala che kkʼuliʼ na, y ri e 144,000 jetaneʼ che are ri ali. Rukʼ wajun kʼulanem riʼ ri Jesús y ri 144,000 kkimajij uqʼatik tzij cho ri uwach Ulew pa 1,000 junabʼ (Apoc. 20:6). w22.05 17 párrs. 11-13

Ri Jesús xubʼij kanoq che pa ri kʼisbʼal taq qʼij kukoj jun «jikalaj pataninel, utz uchomanik» rech kuya ri rajawaxik pa ri qakojonik (Mat. 24:45). Y je tajin kubʼano. Ri Jesús tajin kukoj jun alaj jupuq cristianos che kebʼe pa ri kaj rech kkiya «ri tzuqbʼal kech pa ri kiqʼijol» chke ri upatanelabʼ ri Dios y chke ri winaq che kkaj keqebʼ rukʼ. Wajun jupuq cristianos riʼ kkichomaj taj che ketaqan pa kiwiʼ ri nikʼaj chik (2 Cor. 1:24). Xaneʼ kkichʼobʼo che are ri Jesucristo ri «kʼamal bʼe xuqujeʼ che yaʼl kinoʼj taq ri tinamit» (Is. 55:4). Xumajij lo pa ri junabʼ 1919, ri jikalaj pataninel ubʼanom jalajoj kiwach wuj rech ri e winaq kekunik kkinimarisaj más ri kikojonik rukʼ ri e wuj riʼ. Pa ri junabʼ 1921, ri jikalaj pataninel xresaj lo pa ri chʼabʼal inglés jun wuj ubʼiʼ: El Arpa de Dios che kukʼut jastaq che sibʼalaj nim ubʼanik che kʼo pa ri Biblia. Rumal che kkʼextaj ri tiempo, amaqʼel kekʼex ri e wuj y keʼesax chi lo nikʼaj. ¿Jas wuj xakoj at rech xawetaʼmaj y xamaj uloqʼoqʼexik ri qaTat che kʼo pa kaj? w22.07 10 párrs. 9, 10

Ri Jehová sibʼalaj ksipanik, rumal laʼ kuya na más tewchibʼal chawe, paneʼ nim o nim ta ri ayaʼom che (Mar. 10:29, 30). Paneʼ oj kʼo pa jun uwach Ulew che nojinaq che itzelal, ri areʼ kuya jun utzalaj kʼaslemal chawe rech katkikotik. Y are chiʼ kabʼan aqasanjaʼ, jetaneʼ kamaj bʼi bʼinem pa jun bʼe che kʼo ta ukʼisik, rumal che katkunik kapatanij y kaloqʼoqʼej ri Jehová pa ronojel ri akʼaslemal. Are chiʼ kajach ri akʼaslemal che ri Jehová y kabʼan aqasanjaʼ tajin kaya jun sipanik che che kʼo ta rukʼ. Rumal che are yaʼowinaq ronojel ri utzilal che ariqom. Y rech kamaltyoxij ronojel wariʼ, rajawaxik kakʼut ri asukʼilal y kapatanij rukʼ ronojel awanimaʼ (Job 1:8; 41:11; Prov. 27:11). Are laʼ ri más utz che kabʼan pa ri akʼaslemal. w23.03 6 párrs. 16, 17

Are chiʼ jun kʼa ali o ala na, más kʼo na uchuqʼabʼ ri urayinik ri ucuerpo, y weneʼ e jujun taq winaq katkitaqchiʼj rech katqʼoyiʼ kukʼ e nikʼaj chik. Ri Satanás are kraj che are kabʼan ri itzel taq arayibʼal. ¿Jas kattoʼwik rech katqaj ta chupam wariʼ? (1 Tes. 4:3, 4). Are chiʼ kabʼan achʼawem che ri Jehová, chabʼij che ronojel ri kanaʼo y chataʼ achuqʼabʼ che (Mat. 6:13). Chnaʼtaj chawe che ri areʼ amaqʼel kʼo che atoʼik y kuqʼat ta tzij pa awiʼ (Sal. 103:13, 14). Chatzukuj kitobʼanik ri nikʼaj chik rech xaq ta atukel kakoj achuqʼabʼ chuwach ri kʼax che kariqo. Chabʼij che ri atat o ri anan ri tajin kakʼulmaj. Qastzij che weneʼ kʼax ubʼanik wariʼ, are kʼu rajawaxik kabʼano. We amaqʼel kasikʼij ri Biblia y katchoman chrij ri pixabʼ che kʼo chupam, kʼax ta kabʼan riʼ che uchaʼik ri kuya kikotemal che ri Jehová. Kawil na riʼ che rajawaxik ta jun taqanik re ri Biblia chawe rech kabʼan jalajoj taq jastaq. Rukʼ wariʼ kakʼutu che tajin katkʼiy pa ri akojonik. w22.08 5 párrs. 10-12

Ri cristiano che ajkʼamal bʼe pa ri familia nim kril wi ri eqeleʼn che yaʼom che che kuya ri kajwataj che ri ufamilia. We ix tat, weneʼ xichomaj che kixkun ta chik kiya che ri ifamilia ri kajwataj chke, kixkun ta chik kitoj ri iwachoch o kitoj jun kʼasaj che kʼo chiwach. Y weneʼ xichomaj che we kixesax bʼi pa ri ichak kiriq ta chi jun. Weneʼ kqachomaj che kojkikot taj we kʼo ta kʼi jastaq qukʼ. Ri Satanás kukoj wajun xibʼin ibʼ riʼ rech kubʼano che e kʼi kkiya kan upatanixik ri Jehová. Ri Satanás kraj che kqachomaj che ri Jehová kel ta ukʼuʼx chqe y che kuya ta ri utobʼanik chqe che uyaʼik che ri qafamilia ri kajwataj chke. We kqakoj wariʼ, weneʼ kqachomaj che rajawaxik kojok il che ri qachak rech kesax ta chqe, paneʼ kqanimaj ta ri kubʼij ri Biblia. w22.06 15 párrs. 5, 6

Qetaʼm che are ri «¡Dios junalik, xuqujeʼ toqʼobʼisal wachaj, kochʼonel xuqujeʼ nim pa loqʼoqʼebʼal kʼuxaj xuqujeʼ qastzij!» (Éx. 34:6). Kuloqʼoqʼej ri sukʼilal (Is. 61:8). Ri Jehová kunaʼ kʼax pa ranimaʼ are chiʼ kqariq kʼaxkʼolil y sibʼalaj kraj che kopan ri qʼij che kusachisaj uwach ri kʼaxkʼolil (Jer. 29:11). ¡Sibʼalaj kqaj che kopan wajun qʼij! Rumal laʼ sibʼalaj kqaloqʼoqʼej ri Jehová. Jun chi rumal che nim kqil wi ri qastzij are rumal che kojutoʼ pa ri qakʼaslemal. Chqilaʼ jun kʼutbʼal, pa ri Biblia qetaʼmam che kʼo jun qeyebʼal pa ri petinaq. Junam rukʼ jun ancla che ko kutakʼabʼa jun barco, ri eyebʼal che kutzujuj ri Biblia xuqujeʼ kojutoʼo rech ko kojtakʼiʼ pa ri qakojonik y kqaxibʼij ta qibʼ are chiʼ kqariq kʼax. Are chiʼ ri Pablo xubʼij waʼ taq tzij, are xchoman chrij ri keyebʼal ri kebʼe pa ri kaj. Are kʼu, xuqujeʼ kʼo kril kukʼ ri cristianos che kekʼojiʼ pa jun kotzʼiʼjalaj uwach Ulew (Juan 3:16). Ri eyebʼal re ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik kuya kikotemal chqe. w22.08 14, 15 párrs. 3-5

Kqakubʼsaj qakʼuʼx chkij ri nikʼaj chik we keqaloqʼoqʼej. Pa ri capítulo 13 re 1 Corintios kchʼaw chrij ri jalajoj taq ubʼantajik ri loqʼoqʼebʼal che kojutoʼo rech kqakubʼsaj chi jumul qakʼuʼx chkij ri qachalal (1 Cor. 13:4-8). Jun kʼutbʼal, pa ri versículo 4 kubʼij che «ri kʼo loqʼoqʼebʼal ukʼuʼx are riʼ kuqʼiʼ ri kʼax, chʼuchʼuj». Ri Jehová kʼo upaciencia qukʼ paneʼ kʼi taq mul kojmakun chuwach. Rumal laʼ utz che oj xuqujeʼ kkʼojiʼ qapaciencia kukʼ ri e qachalal are chiʼ kkibʼij o kkibʼan jun jastaq che kʼax kbʼe chqe. Y pa ri versículo 5 kubʼij che ri loqʼoqʼebʼal «man kape ta royowal» y che «man kukʼol ta oyowal pa ranimaʼ». Kqaj taj kqajilaj jampaʼ mul kibʼanom kʼax ri e qachalal chqe. Pa Eclesiastés 7:9 kubʼij che utz taj aninaq kpe qoyowal. Keqil ri e qachalal junam rukʼ ri kubʼan ri Jehová che kilik. Ri areʼ keraj y utzʼibʼam ta ronojel ri kimak. Rumal laʼ rajawaxik che je kqabʼan oj (Sal. 130:3). Are ta kqil ri utz ta kkibʼano, xaneʼ are kqil ri utz taq kibʼantajik (Mat. 7:1-5). w22.09 3, 4 párrs. 6, 7

Pa ri wuj re Daniel kuya ubʼixik ri kkʼulmataj pa ri kʼisbʼal taq qʼij. Jun kʼutbʼal, Daniel 12:1 kubʼij che ri Miguel, ri Jesucristo, «kutoʼ na ri» utinamit ri Dios. Jun uchʼaqapil wajun profecía riʼ xtzʼaqat pa ri 1914, are chiʼ ri Jesús xux qʼatal tzij re ri uQʼatbʼal tzij ri Dios. Xuqujeʼ, xbʼix che ri Daniel che ri Jesús kkʼastaj pa ri tiempo «re kʼaxkʼol, jun joqʼotaj ri man kʼo ta chi jun ri junam ta rukʼ tza are taq e kʼolinaq uloq». Ri tiempo riʼ are ri «nimalaj kʼaxkʼolil» che kuya ubʼixik pa Mateo 24:21. Ri Jesús kwalij che utoʼik uwiʼ ri utinamit ri Dios chukʼisbʼal ri tiempo re kʼaxkʼolil, kraj kubʼij, are chiʼ kumaj ri Armagedón. Ri wuj re Apocalipsis kubʼij «kʼiʼalaj winaq» chke ri kekʼasiʼ kan «pa ri nimalaj kʼaxkʼolil» (Apoc. 7:9, 14). w22.09 21 párrs. 4, 5

Ri kibʼiʼ ri e winaq che tzʼibʼam pa ri wuj re kʼaslemal kbʼanik kchupik; jetaneʼ ri Jehová xaq xiw utzʼibʼam rukʼ lápiz (Apoc. 3:5). Rumal laʼ, rajawaxik kqakoj na qachuqʼabʼ rech kchup ta ri qabʼiʼ pa wajun wuj riʼ kʼa are chiʼ ri Jehová kutzʼibʼaj rukʼ tinta. Ri tzʼibʼam kibʼiʼ pa ri wuj re kʼaslemal are ri winaq che e chaʼom rech kkiqʼat tzij rukʼ ri Cristo pa ri kaj. Rumal che ri apóstol Pablo xubʼij chke ri e rachiʼl re Filipos, che ri kibʼiʼ ri e chaʼom —kraj kubʼij, ri kekiqʼata tzij rukʼ ri Cristo— tzʼibʼam chi ri kibʼiʼ pa ri wuj re kʼaslemal (Filip. 4:3). Are kʼu, rech kchup ta ri kibʼiʼ pa wajun wuj riʼ, rajawaxik kkiya ta kan ukʼutik ri kisukʼilal. Y, are chiʼ kkoj ri ukʼisbʼal etal chke, ktzʼibʼax ri kibʼiʼ rukʼ tinta pa ri wuj re kʼaslemal, wariʼ kkʼulmatajik are chiʼ majaʼ kekamik o are chiʼ majaʼ kumaj ri nimalaj kʼaxkʼolil (Apoc. 7:3). w22.09 14 párr. 3; 15 párrs. 5, 6

¿Jas kqabʼan che ubʼanik? Chqilampeʼ jun kʼutbʼal. Chqachomajampeʼ che xbʼan jun qarikil che are ri más utz kqanaʼo. Are kʼu rumal che aninaq qij o kʼo kʼi kqachomaj xaq kqabʼiqʼilaʼ bʼi ri qawa y kqanaʼ ta ri ukiʼal. Are chiʼ kqakʼiso, kqilo che aninaq xojwaʼik, tekʼuriʼ kqachomaj che nojim taneʼ xqatijo rech qas kqanaʼ ri ukiʼal. Xaq junam, we aninaq kqasikʼij ri uTzij ri Dios kojkun ta riʼ kqariq ri utzilal kuya chqe. Rumal laʼ, chqayaʼ qatiempo rech kojchoman chrij ri tajin kqasikʼij, chojchoman chrij ri tajin kkʼulmatajik, ri tajin kechʼawik y nikʼaj chi jastaq. Más kojkikot riʼ we kqabʼan ronojel wariʼ. Ri Jesús uyaʼom ri chak pa uqʼabʼ «ri jikalaj pataninel, utz uchomanik» rech kojutzuq pa ri qakojonik pa ri qʼij che qas kajwatajik, y qas oj tzuqum rumal (Mat. 24:45). Ri kunel más nim ubʼanik re ri tzuqbʼal qe che kuya ri jikalaj pataninel are ri uTzij ri Dios (1 Tes. 2:13). w22.10 7, 8 párrs. 6-8

Ri Biblia xubʼij che pa ri kʼisbʼal taq qʼij e kʼo winaq che xaq kkitzeʼj kiwach nikʼaj chik (2 Ped. 3:3, 4). Ri e winaq riʼ «xuwi kkilij ubʼanik ri itzel taq kirayinik» (Jud. 7, 17, 18). ¿Jas rajawaxik kqabʼano rech kqabʼan ta qe ri kkibʼan ri winaq che kkitzeʼj uwach ronojel? Jun kʼutbʼal, kojkʼojiʼ ta kukʼ winaq che xaq kechʼachʼat chrij ronojel (Sal. 1:1). Wariʼ kraj kubʼij che kqatatabʼej taj ni kqasikʼij uwach ri kkiya ubʼixik ri apóstatas. We kqachajij ta qibʼ, weneʼ xaq kojchʼachʼat chik y weneʼ kubʼan kebʼ qakʼuʼx chrij ri Jehová y chrij ri pixabʼ che kuya chqe rumal ri utinamit. Rumal laʼ, rech kojqaj ta chupam wariʼ, chqabʼanaʼ waʼ taq preguntas chbʼil qibʼ: «¿La amaqʼel kinchʼachʼatik are chiʼ kyaʼ kʼakʼ pixabʼ chqe? ¿La xaq kinchʼachʼat chkij ri e qachalal che kkikʼam qabʼe?». We aninaq kqasukʼumaj ri qachomanik sibʼalaj kkikot riʼ ri Jehová qukʼ (Prov. 3:34, 35). w22.10 20 párrs. 9, 10

Ri uxlabʼixel xuya uchuqʼabʼ ri Ezequiel rech xutzijoj ri utzij ri Dios chke ri judíos che ko ri kijolom, ko ri kanimaʼ. Ri Jehová xubʼij: «Are kʼu ri in kebʼan na achʼiʼy xuqujeʼ tak chawe jachaʼ ri e areʼ. Kenbʼanaʼ ko chawe jachaʼ ri diamante, ko na chuwach ri abʼaj. Maxeʼj awibʼ chkiwach, mawi mape awanimaʼ chuwach ri kipalaj ri kkibʼano» (Ezeq. 3:8, 9). Jetaneʼ ri Jehová xubʼij wariʼ che: «Mubʼan kebʼ akʼuʼx rumal che ko kanimaʼ ri e winaq. In kinyaʼow achuqʼabʼ». Pa riʼ ri tiempo, are ri uxlabʼixel xkʼutuw chuwach ri Ezequiel jawiʼ kutzijoj wi ri utzij ri Dios. Xubʼij: «Ko kʼu in uchapom bʼik ri uqʼabʼ ri Ajawaxel». Ri qʼaxal tzij jun semana xchoman chrij che rajawaxik kubʼan ri xtaq wi (Ezeq. 3:14, 15). Tekʼuriʼ, ri Jehová xubʼij che che kbʼe pa jun liʼanik, y chilaʼ xok ri ruxlabʼixel ri Dios pa ranimaʼ (Ezeq. 3:23, 24). Xbʼe kʼu ri Ezequiel che utzijoxik utzij ri Dios. w22.11 4, 5 párrs. 8, 9

Ri qʼaxal tzij Habacuc xqaj pa kʼi uwach kʼax. Weneʼ kʼo jujun mul xuchomaj che kajawax ta chi rumal ri Jehová, rumal laʼ xubʼij che ronojel ri kunaʼo y ri kuchomaj. Ri Jehová xutzalij uwach ri uchʼawem che xubʼan rukʼ ronojel ranimaʼ (Hab. 2:2, 3). Are chiʼ chomanaq chi chrij ri ubʼanom ri Jehová che utoʼik ri utinamit, ri Habacuc xkikot chi jumul. Qas xuchʼobʼo che nim kil wi rumal ri Jehová y che ktoʼ rumal chuwach apachike kʼax (Hab. 3:17-19). ¿Jas kqetaʼmaj chrij wariʼ? Are chiʼ kʼo kʼax kariqo, chabʼanaʼ achʼawem che ri Jehová, chabʼij che ri kanaʼo y amaqʼel chakʼamaʼ ri utobʼanik. Qas chawetaʼmaj che kyaʼ na achuqʼabʼ rumal ri Jehová rech kachʼij ri kʼax. Y, are chiʼ kawilo che tajin katutoʼo, kkowir más ri akojonik. We at qas kawilij ri jastaq re ri akojonik paneʼ kariq kʼax o kbʼix tzij chawe, kaya ta kan upatanixik riʼ ri Jehová (1 Tim. 6:6-8). w22.11 15 párrs. 6, 7

Ri Jesús y ri e kebʼ achijabʼ che xekʼojiʼ chuxukut tajin kejilowik (Luc. 23:32, 33). Ri e kebʼ achijabʼ riʼ xetzeʼn chrij ri Jesús (Mat. 27:44; Mar. 15:32). Are kʼu, jun chke ri achijabʼ riʼ xukʼex ri ubʼantajik. Xubʼij: «Jesús, chinanaʼtisaj bʼaʼ are taq chiʼ katpe na rukʼ ri awajawibʼal». Y ri Jesús xubʼij che ri kubʼij pa ri texto re kimik (Luc. 23:39-42). Ri xubʼij ri Jesús che ri achi kubʼan chqe che kojchoman chrij ri kʼaslemal che kyaʼ na chqe pa ri kotzʼiʼjalaj uwach Ulew. Ri kojtoʼw che uchʼobʼik jas ubʼanik ri kʼaslemal pa ri kʼakʼ uwach Ulew are che kqanaʼtasaj ri jamaril che xkiriq ri winaq are chiʼ xuqʼat tzij ri Salomón. Ri Biblia kubʼij che ri Jesús are ri más nim na «ubʼanik chuwach ri Salomón». Rumal laʼ, qetaʼm che ri Jesús y ri kkiqʼat na tzij rukʼ kkibʼan na jeʼlik che ri uwach Ulew (Mat. 12:42). Rumal laʼ, ri kbʼix nikʼaj chi chij chke rajawaxik kketaʼmaj jas rajawaxik kkibʼano rech kkiriq ri kʼaslemal kʼo ta ukʼisik pa ri kotzʼiʼjalaj uwach Ulew (Juan 10:16). w22.12 8 párr. 1; 9 párr. 4

Ri Isaías kubʼij chqe che ri Jehová qas kutatabʼej ri qachʼawem y che aninaq kutzalij uwach. Ri qʼaxal tzij xuqujeʼ kubʼij: «Xuwi kʼu katuto kuyaʼ na ri katzʼonoj che». Ri e tzij riʼ kkinaʼtasaj chqe che ri qaTat xaq xiw ta kraj keʼutoʼ ri tajin kkitaʼ tobʼanik che, xaneʼ kraj keʼutoʼ rukʼ ronojel ranimaʼ. ¿La mat qastzij che retaʼmaxik wariʼ kojutoʼo rech kqachʼij ri kʼax rukʼ kikotemal? Ri Jehová kutatabʼej ri qachʼawem chqajujunal. ¿Jasche kqabʼij wariʼ? Pa ri nabʼe taq tzij re ri capítulo 30 re Isaías, ri Jehová kukoj ri tzij «ix», kchʼaw chkij e kʼi winaq, rumal che tajin kchʼaw che ronojel ri tinamit. Are kʼu pa ri versículo 19 kukoj ri tzij «at», tajin kchʼaw chke ri upatanelabʼ chkijujunal. Ri Isaías kubʼij: «At [...] mataqej chi oqʼej», «kel na ukʼuʼx chawe» «katutoʼ [...] na». Rumal che ri Jehová are jun Tat che nim ri uloqʼoqʼebʼal, kel ukʼuʼx chqe y kutatabʼej ri qachʼawem chqajujunal (Sal. 116:1; Is. 57:15). w22.11 9 párrs. 5, 6

Kuya kikotemal y jamaril chqe are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios y keqatijoj ri winaq rukʼ ri Biblia paneʼ kbʼan kʼax chqe. Pa ri nabʼe siglo, are chiʼ ri e qʼatal taq tzij judíos xkibʼij chke ri apóstoles che kkitzijoj ta chi ri utzij ri Dios. Ri apóstoles amaqʼel xkinimaj ri Dios y xkiya ta kan upatanexik. Xkiya ta kan ubʼanik ri chak che e taqom wi y sibʼalaj xekikotik (Hech. 5:27-29, 41, 42). Are kʼu we qʼatem uwach ri qachak che ri Dios, rajawaxik qas kqachomaj na ri kqabʼano. We kqakoj ronojel qachuqʼabʼ che ukikotisaxik ri Jehová y utzijoxik ri uQʼatbʼal tzij chke ri winaq, kqanaʼ nimalaj jamaril. Paneʼ kʼo tiempo kqariq kʼax, qas kojkunik kqanaʼ jamaril. Pa taq ri kʼaxkʼolil rajawaxik kqachʼobʼo che xaq xiw ri ujamaril ri Dios kkunik kojutoʼo. Chqakubʼsaj qakʼuʼx chrij are chiʼ kpe jun nimalaj yabʼil, are chiʼ xaq kʼateʼ kqariq jun kʼax o are chiʼ kqʼatex ri qachak che ri Dios. Mojel kan pa ri utinamit y chojchoman chrij ri jeʼl taq jastaq kuya na chqe pa ri petinaq. We jeʼ kqabʼano «ri Dios aj jamaril» amaqʼel kkʼojiʼ na qukʼ (Filip. 4:9). w22.12 21 párrs. 17, 18

Rech kojkun che ukʼutik ri kʼakʼ kʼaslemal rajawaxik kqakʼol ta oyowal pa qanimaʼ chrij jun chik y kqesaj ri kʼanal (Efes. 4:31, 32). ¿Jasche kʼax ukʼexik ri e bʼantajik riʼ? Rumal che weneʼ oj kʼamanaq che ubʼanik. Rumal laʼ, ri Biblia kubʼij che e kʼo jujun winaq «chʼuʼj [ki]jolom» (Prov. 29:22). Rech kojtaqan pa uwiʼ ri itzel taq bʼantajik rajawaxik kqakoj na qachuqʼabʼ paneʼ qabʼanom chi qaqasanjaʼ (Rom. 7:21-23). Chqabʼij che ri Jehová ri bʼantajik che rajawaxik kqakʼexo, rumal che qas qetaʼm che ri areʼ kojutatabʼej y kojutoʼo (1 Juan 5:14, 15). Ri Jehová kresaj ta ri itzel qabʼantajik, are kʼu kuya qachuqʼabʼ rech ktaqan ta ri qabʼantajik pa qawiʼ (1 Ped. 5:10). Xuqujeʼ rajawaxik kqakoj qachuqʼabʼ che ubʼanik pa ri qakʼaslemal ri kqataʼ pa ri qachʼawem. Rumal laʼ, chqaxutuj apachike jastaq che kojukʼam bʼi che ukʼutik ri itzel taq qabʼantajik. Y maqayaʼ bʼe che ri itzel taq qarayinik kukʼex ri qachomanik (Filip. 4:8; Col. 3:2). w23.01 10 párrs. 7, 9, 10

Y wariʼ kqakʼutu are chiʼ kqatzijoj ri utzij ri Dios chke konojel winaq; apastaneʼ ri kitinamit, ri kicultura, ri kekaʼyik y we e qʼinom o e qʼinom taj. Jeriʼ tajin kqabʼan ri kraj ri Jehová, rumal che ri areʼ «kraj chi kekolotaj ri winaq chi nimalaj konojel, xuqujeʼ chi kketaʼmaj ri qastzij» (1 Tim. 2:4). Ri jun chi kqabʼano rech kqakʼutu che keqaloqʼoqʼej ri Jehová y ri Jesús are che keqaloqʼoqʼej ri qachalal. Jun kʼutbʼal, kel qakʼuʼx chke y keqatoʼ ri tajin kkiriq kʼax. Kqakubʼsaj kikʼuʼx are chiʼ kʼo jun kachalaxik kkamik, kojopan che kichʼabʼexik are chiʼ e yawabʼ y kqaya kichuqʼabʼ are chiʼ kebʼisonik (2 Cor. 1:3-7; 1 Tes. 5:11, 14). Xuqujeʼ kqabʼan qachʼawem pa kiwiʼ rumal che qetaʼm che «sibʼalaj nim na ukunem ri ubʼochiʼnik jun sukʼalaj winaq» (Sant. 5:16). w23.01 28, 29 párrs. 7, 8

Are chiʼ kqʼax ri tiempo, jun winaq che kuyak ja nojimal kkʼojiʼ más retaʼmabʼal che ri chak. Oj xuqujeʼ kojkunik kqabʼan más utz che ri qachak rech kqaya kichuqʼabʼ ri qachalal. Chqayaʼ kichuqʼabʼ ri e qachalal rech kkichʼij ri kʼax are chiʼ kqanaʼtasaj chke ri utzalaj kikʼutbʼal ri e nikʼaj chi upatanelabʼ ri Jehová (Heb. 11:32-35; 12:1). Chqakojoʼ qachuqʼabʼ rech kʼo jamaril pa ri congregación are chiʼ utz kojchʼaw chkij ri e nikʼaj chik, kqatzukuj tobʼanik are chiʼ kʼo jun chʼoj chqaxoʼl y kqakoj qachuqʼabʼ rech junam kojchoman kukʼ (Efes. 4:3). Y chqayaʼ uchuqʼabʼ ri kikojonik ri e qachalal are chiʼ kojchʼaw kukʼ chrij ri kukʼut ri Biblia, keqatoʼ rukʼ jujun taq jastaq ke y keqatoʼ ri qajinaq ri kikojonik. Kuya kikotemal chqe are chiʼ kqaya kichuqʼabʼ ri e qachalal pa ri kikojonik. Are chiʼ kqʼax ri junabʼ rajawaxik ksukʼumax jun ja rumal che kqʼelobʼik, are kʼu ri tobʼanik che kqaya oj chke ri e qachalal más naj tiempo kuchʼijo. w22.08 22 párr. 6; 25 párrs. 17, 18

Ri Jesús xubʼij che rajawaxik kqachʼobʼ rij ri kqasikʼij uwach (Mat. 24:15). ¿Jas rajawaxik chqe rech kqachʼobʼ rij ri kqasikʼij uwach? Rajawaxik kqanikʼoj rij ri kubʼij, rumal che wariʼ kojutoʼ che uchʼobʼik jas kjunamataj wi jun chomanik re ri Biblia rukʼ jun chik. Y kqachʼobʼ ri kʼax uchʼobʼik, junam rukʼ ri profecías rech ri Biblia che tajin ketzʼaqatik. Ri Jehová keʼutoʼ ri upatanelabʼ rech kkichʼobʼ rij ri kubʼij ri uTzij. Rumal laʼ, rajawaxik kqataʼ ri utobʼanik. Xuqujeʼ rajawaxik aninaq taj kqasikʼij uwach xaneʼ nojimal kqilo jas kjunamataj wi ri tajin kqasikʼij rukʼ ri qetaʼm chi chrij. Wariʼ kojutoʼ che uchʼobʼik rij ri tajin kqasikʼij y kqabʼan pa ri qakʼaslemal (Heb. 5:14). w23.02 10 párrs. 7, 8

Chachomajampeʼ che jun awachiʼl kusipaj jun awachoch che kʼo ta chi más ucolor y uriqom chi jujun kʼax. Are kʼu sibʼalaj paqal rajil, rumal laʼ kakoj achuqʼabʼ che uchajixik y nim kawil wi. Junam rukʼ, ri Jehová uyaʼom jun nimalaj sipanik chqe: ri qakʼaslemal. Y are chiʼ ri Jehová xuya ri uKʼojol rumal qech xukʼutu che sibʼalaj nim kril wi ri qakʼaslemal (Juan 3:16). Ri Salmo 36:9 kubʼij wariʼ chrij ri Jehová: «Ukʼ la kʼo wi ri ukʼiyibʼal jaʼ re kʼaslemal». Y are waʼ ri xchʼaw ri apóstol Pablo chrij are chiʼ xubʼij: «Rumal kʼu ri Dios oj kʼaslik, kojslabʼik, oj kʼolik» (Hech. 17:25, 28). Qas qetaʼm che ri qakʼaslemal are jun sipanik uyaʼom ri Jehová chqe rumal che kuya ronojel ri kajwataj chqe rech oj kʼaslik (Hech. 14:15-17). Are kʼu ri Jehová kubʼan ta milagros rech kojkam taj, xaneʼ kraj che kqachajij ri qacuerpo y ri qachilanik rukʼ (2 Cor. 7:1). w23.02 20 párrs. 1, 2

¡Sibʼalaj kqamaltyoxij che ri Jehová che uyaʼom ri Biblia chqe! Pa ri uTzij kubʼij chqe jas rajawaxik kqabʼano are chiʼ kqariq jun kʼax, kukubʼsaj qakʼuʼx y kukʼut chqawach jas ri qas ubʼantajik. Are chiʼ kojchoman chrij ri utzalaj taq ubʼantajik ri Jehová, kojutoʼo rech kqaj kojux rachiʼl (Sal. 25:14). Ri Jehová kraj che ri winaq kketaʼmaj uwach. Ojer xeʼukoj ángeles, visiones y achikʼ rech xchʼaw kukʼ ri winaq (Núm. 12:6; Hech. 10:3, 4). Are kʼu, wet mat xetzʼibʼax kanoq mat kojkun riʼ kqanikʼoj uwach ri Biblia kimik. Rumal laʼ, ri Jehová xubʼij chke jujun achijabʼ che kkitzʼibʼaj «pa jun wuj» rech ketaʼmax ri kraj. Rumal che «ri ubʼe ri Ajawaxel, jikom» qas qetaʼm che utz ri xubʼano che xuya bʼe xtzʼibʼax kan ri utzij rech kqetaʼmaj uwach (Sal. 18:30). w23.02 2 párrs. 1, 2

Chakojoʼ ametas che qas katutoʼo. ¿Jas riʼ ri metas katutoʼo? Ri kunimarisaj ri akojonik y ri kubʼano che katux jun utzalaj cristiano (Efes. 3:16). Jun kʼutbʼal, katkunik kasikʼij más uwach ri Biblia y kanikʼoj uwach (Sal. 1:2, 3). O weneʼ katkunik kabʼan más achʼawem che ri Jehová y kabʼij che ronojel ri kanaʼo. Weneʼ rajawaxik más utz kabʼan che uchaʼik ri etzʼanem y más utz kabʼan che ukojik ri atiempo (Efes. 5:15, 16). Are chiʼ keʼatoʼ ri nikʼaj chik, kakʼutu che tajin katkʼiy pa ri akojonik. Jun kʼutbʼal, weneʼ utz kachomaj kitoʼik ri e qachalal che nim chi kijunabʼ o che e yawabʼ, rech kabʼan jujun taq chak o kakʼut chkiwach ri kbʼan che ukojik ri celular, ri tableta o jun computadora. Xuqujeʼ katkunik katzijoj más ri utzij ri Dios rech kakʼutu che keʼawaj ri winaq che ketaʼm ta uwach ri Jehová (Mat. 9:36, 37). Y, we kbʼan awumal, chachomaj upatanexik ri Jehová pa tiempo completo. w22.08 6 párrs. 16, 17