Ukad-Kufang wa Mupim: Disambishil dia Difundish

“Kwikil mutu wa mulong wambatena ni ukash wa mwom wezina kuzuwol manangu ma muntu mud chitongijok cha ngikadil wend kwinyim kwa rufu.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

NGANG-A-MIKAND ni mulej wa mivu 70 amufundin mulong wa kuburen ritiy ni kuyipish manangu ma ansand nich mafundish mend. Ap mwamu wichidijin nich kujijaman ku kupimik kwinoku, akalansambu amufish nich ni kumukatwil rufu. Masaa makemp kurutu kwa rufu rend, mulej mwinou ipal wichidijin kurutu kwa ansand a shikol amunyingumukina nich yirumburil yivud chakwel kwitiyish anch mupim udi wakad kufang, anch chiwapidilap kwov wom wa rufu.

² Ikundj mwinou wafishau nich ndiy kamu Socrate, filozof mwin Grek wijikana mu mivu chitot ya dikum ni yitan K.C.C.a Mwanend a shikol Platon wafunda milong yiney mu mabuku mend Apology ni Phaedo. Socrate ni Platon ijiken mud antu adinga pakach pa antu asambisha chitongijok chakwel anch mupim udi wakad kufang. Pakwez kawiyap asambisha difundish dined.

³ Mud mutukumana, miji ya difundish dia kuburen kufa kwa mupim wa muntu yidiokil ku miten ya pasak-sak. Chawiy lel, Socrate ni Platon apalangesha chitongijok chinech ni kuchikarumwin mu mafundish ma chifilozofi, kuchikalishang chikatishena ku yisak ya antu in kwilej a pa chirungu chau ni a dikeza.

Kudiok pa Pithagor Djat ku Mapiramid

⁴ Agrek a kurutu kwa Socrate ni Platon itiyinanga niyawiy anch mupim ukat kurezikang kwinyim kwa rufu. Pithagor, ngang-a-makum mujim mwin Grek wa pa mivu chitot ya musamban K.C.C., walonda anch mupim udi wakad kufang ni ukat kukarumukinang ku mulad ukwau wa mwom. Kurutu kwend, Thales wa mu Miletus, utongidilau kwikal filozof mwin Grek wijikena wa pasak-sak, witiyinanga anch mupim wakad kufang udingaku pikil kusu mu antu, annam, ni mitond pakwez kand ni mu chom mud utad wa nzembu (aimant), mulong yikutwish kukak chikung. Agrek a pasak irumbinanga anch mipim ya afu ayawishilanga pa wit Stiks kuyitwal kwi ndond yimwing ya pansh pa divu yipidilau anch ngand-a-karung. Kwinikwa, akalansambu akat kukatwil mipim milong chakwel kwandam mu rukan rulemp ap mu Paradis.

⁵ Mu Iran, ap Persia, kwingangel, muprofet umwing upidilau anch Zoroaster wabudikina mu mivu chitot ya sambwad K.C.C. Wandjika mutapu wa kwifukwil weza kwijikan anch win Zoroaster. Relijon winou wadinga wa Ampwed’a Upersia, wayikela mangand kurutu ngand ya Gres yeza kwikal ni dikand dijim. Mifund ya Zoroaster yilondil anch: “Mupim wa mwin Kutentam ukez kwikal mu musangar chikupu, pakwez wa Sakadimban ukez chakin kamu kwikal mu mar masansena mu ukad-kufang. Ni yijil yiney ayipana kud Ahura Mazda [diarumburik, “nzamb mwin manangu”] mu ukaleng wa unyikel Wend.”

⁶ Mafundish ma mupim wakad kufang madinga kand chikunku cha relijon wadingaku kurutu win Zoroaster wa mu Iran. Chilikej, tubil twa pasak twa mu Iran, alamanga mipim ya afu mu kuyilambulang yakudia ni yidjal chakwel kuyikwashiku adia mwishinangand.

⁷ Ritiyin mu mwom kwinyim kwa rufu radinga ra dishimen mu relijon wa Idjibit. In Idjibit itiyinanga anch mupim wa muntu ufila akat kuurumburish kud Osiris, nzamb mwant wa mwishinangand. Chilikej, mukand umwing pa papiris wa mu mivu chitot ya 14 K.K.C. umekeshin Anubis, nzamb wa afu, utwadil mupim wa mwin kufund Hunefer kurutu kwa chipwan cha Osiris. Pa malong maad ma mpenzidil, muchim wa mwin kufund, chijingidij cha kom kend, aupimin pamwing ni mavuj madjitay nzamb muntu mband wa uyakin ni kutentam ku mutu. Nzamb mukwau, Thoth, ukat kufund yimekena pa mpenzidil. Mulong muchim wa Hunefer kiufilap nich, kulim kwau kupandikenip kwa mavuj, ni Hunefer uwapidil kwandam mwi ngand ya Osiris ni kutambul ukad-kufang. Papiris umekeshin kand isusubol wiminya piswimp ni malong ma mpenzidil, witenchikidin kamu kuzanon mufu anch muchim wend wakangany chipim. In Idjibit avunginanga afu awu mu tuwal nich malash ni alamanga mijimbu ya Afarao mu yikumbu yimwing yipandikena kujimb (mapiramid), mulong atonganga anch kupand kwa mupim kushindamedin nakash kulam kwa mujimbu.

⁸ Chawiy lel, masivilizasio kushalijan ma pakuru, madinga komb ni difundish dimwing kusu​—⁠ukad-kufang wa mupim. Ov mafundish minam amamena ku musul umwing?

Ndond ya Disambishil

⁹ Buku The Religion of Babylonia and Assyria, ulondil anch “mu mangand ma pasak, Idjibit, Persia, ni Gres akwachika nich usu wa relijon wa Babilon.” Buku winou udandamedin kurumburil anch: “Pa kuman urund wadinga pakach pa Idjibit ni Babilon pasak, mud muburila masalet ma kam ma El-Amarna, kwadinga chakin milad yivud chakwel yitongijok ni yishankuru ya Babilon yeza kwandamin yifukwil ya Idjibit. Mu Persia, difukwil dia Mitra diburil patok usu wa kashinsh wa yitongijok ya Babilon . . . Disankej dijim dia mafundish ma Akashem mu chishimu cha pasak ni mu yifukwil ya Ugrek kudi kwijikena kamu nakash katat ni angang-a-kufund chakwel kwitinap yirumburil yikwau. Mafundish minam ma Akashem mafaniken piswimp nakash ni madiokila ku Babilon.”b

¹⁰ Ov chitongijok cha in Babilon piur pa yikata kushiken kwinyim kwa rufu chishalijadinap nakash ni cha in Idjibit, Apersia, ni Agrek? Chilikej, shinshikin Chishimu cha Gilgamesh cha in Babilon. Chilabu wau ipal, Gilgamesh, wakamina nakash ukinakin wa rufu, wasambisha kusurib ukad-kufang pakwez wakanganya kuuman. Changadim kanamaruvu watanijanay nend mu weny wend wamukasikesha kusal usu wend wawonsu chakwel kwisakin mwom, mulong kakez kumanap mwom wakad nsudel ukimbinay. Dilejan dia chishimu chawonsu didi anch rufu rikutwishap kwepukik ni ruchingej ra ukad-kufang ridi ramwamu. Ov chinech chimekeshin anch in Babilon kitiyinangap kwikaliku kwa mwom kwinyim kwa rufu?

¹¹ Mulej Morris Jastrow, Jr., wa ku Universite wa Pennsylvania, États-Unis, wafunda anch: “Kwikil antu ap antakel a chitongijok cha chirelijon [cha Babilon] ezap kal kuchingej ap kamwing anch mwom ukat kupwang kamu bwi. Rufu [mu yitongijok yau] radinga njil ya kuyil ku mutapu ukwau wa mwom, ni kulik ukad-kufang kwakasikeshinanga kwau kukangany mutapu wa kwikamunin ku kukarumuk kwinoku kwezanga nich rufu.” Mwaning, in Babilon itiyinanga kand anch mwom wa mulad kanang, mu mutapu kampand, udandemedining kwikaliku kwinyim kwa rufu. Amekeshanga chinech mu kujikang afu nich yom yimwing yikutwishau kusadil kwinyim kwa rufu.

¹² Chidi patok anch, mafundish ma mupim wakad kufang madiokil mu Babilon wa pasak. Kulondulijan ni Baibel, buku upanina uman wa chishimu chidia salal, musumb wa Babel, ap Babilon, autunga kud Nimrod, mwijukuril wa Noa.c Kwinyim kwa Mabeb ma mangand mawonsu pa dichuku dia Noa, kwadinga kusu rudim rumwing ni relijon umwing. Nimrod pasay dinguj ni kutungilap chimet, wasambisha relijon mukwau. Rusangu ra Baibel rilejen anch kwinyim kwa kanrumbangesh ka jindim ku Babel, akangany-a-kutung chimet apalangana ni kusambish mashakamin masu ni kuyang kamu nich relijon wau. (Disambishil 10:​6-​10; 11:​4-9) Mafundish ma chirelijon ma Chibabilon mapalangedil lel ku divu diawonsu.

¹³ Chinshakuru chilejen anch Nimrod wafa rufu riyimp. Kwinyim kwa rufu rend in Babilon afanyidina kamu mutapu wovikena kumulimish ndiy nakash mud ngas, ntung, ni mwant wa kusambish wa musumb wau. Ap anch nzamb Marduk (Merodach) amumananga mud ngas wa Babilon, angang-a-mikand amwing ezin kulond anch Marduk ufanikeshin Nimrod watumbishangau mud nzamb. Chawiy lel, anch mwamu chidia, chitongijok chakwel anch muntu ukwet mupim ukata kurezik ku rufu chifanyidin anch chasambisha piswimp kamu ni rufu ra Nimrod. Mu mulad ap wisu, jinsangu ja chishimu jiburil anch kwinyim kwa Mabeb, ndond yasambishina difundish dia mupim wakad kufang yadinga Babel, ap Babilon.

¹⁴ Chad lel, ov mutapu ik weza kwikal difundish dined dia dishin ku marelijon mavud ma chirungu chetu? Chikunku chilondwila chikwisambin kwandam kwa difundish dined mu marelijon ma Kwingangel.

[Footnotes]

[Questions]

1-3. Socrate nend Platon abudisha nchik chitongijok cha mupim wakad kufang?

4. Kurutu kwa Socrate, yisu yadinga yitongijok ya Agrek piur pa mwom kwinyim kwa rufu?

5, 6. Mutapu ik wamanangau Apersia mupim?

7, 8. Yik yitiyinangau in Idjibit a pasak piur pa kupand kwa mupim kwinyim kwa rufu ra mujimbu?

9. Wisu relijon weza kwikal ni usu piur pa mangand ma pasak ma Idjibit, Persia, ni Gres?

10, 11. Yik yadinga yitongijok ya in Babilon piur pa mwom kwinyim kwa rufu?

12-14. (a) Kwinyim kwa Mabeb, ndond ik yasambishina difundish dia mupim wakad kufang? (b) Mutapu ik wapalangena difundish ku divu diawonsu?

[Caption on page 6]

Yitongijok ya in Idjibit piur pa mipim mwishinangand

[Caption on page 7]

Socrate wichidija anch mupim udi wakad kufang