Kukimb Chitokish
LAURA Fermi, mband a mwin kwilej fizik Enrico Fermi, walonda anch: “Kuburen kwijik kupandakenap ap pakemp kwijik.” Antu amwing akutwish kutadik anch kuburen kwijik kuyipinap kwau ap pakemp. Pakwez, kud avud, yalonday Fermi yidi yakin, yidiap kusu ku mutambu wa kukimbijol kwa in siyans pakwez yidi kand yakin ku mitambu yikwau ya mwom. Kuburen kwijik, charumburik anch kuburen kwijik uyakin, kwayishil kal antu avud mu kuwayiway mu mididim ya manangu, ya mikadil ni ya muspiritu mu yitot ya mivu.—Efes 4:18.
Chawiy chikimbinau antu ababela chitokish. Asotin kwijik mulong wak tudiaku ilel unou ni kwisu tuyila. Antu apakishin kal jinjil kushalijan mu kukimb kwau kwa chitokish. Tushinshikinany mu wiswimp jimwing ja jinjil jinej.
Ov, Chitokish Chidiokil ku Relijon?
Kulondwish nich chaku cha Buddha, Siddhārtha Gautama, wasambisha relijon wa Buddha, wadinga ni kwiyakamish nakash mulong wa mar ni rufu ra muntu. Gautama wayita alej a relijon wa in Hindu kumukwash kuman “njil ya uyakin.” Amwing amuleja kulondul malejan mapidilau anch yoga ni kwipan kwa kwitun kupandakena chipim. Gautama watonda lel mulad wa kutong nakash kwa muntu ipend chakwel kuman chitokish chakin.
Antu akwau akat kunang madamb mu kukimb kwau kwa chitokish chakin. Chilakej, ilel unou, yid ya relijon ujimbwilau anch Native American Church yirumburil mutond ukweta yirung ujimbwilau anch peyote—mutond ukweta mem makata kuletish rinzung—mud “win kujingunin ronganyin rijingamina.”
Filozof wa mu France wa mu chitot cha dikum ni chinan Jean-Jacques Rousseau witiyija anch kwishinshikin kwin kwawonsu kwa kashinsh kukutwish kwamushikij muntu ku kwikal nich kujingunik kwa muspiritu kudiokila kud Nzamb. Mutapu ik? Kusutil ku kutesh “yilondilay Nzamb mu muchim.” Chawiy lel, mutapu ukata kwov yom—yikulejina yovil ni kom key—yikez kwikal mud mwalonday Rousseau, “umutakel uwamp nakash mu yitongijok yivud ya antu yakad kwijikan.”—Histoire de la philosophie occidentale.
Ov, Chitokish Chidiokil ku Manangu?
Antu avud a pa chirung cha Rousseau alika kamu nakash mulad winou wa relijon. Chilakej, Voltaire, mbay nend wa mu France, wadinga ni kutong anch, pa ndond pa kuyimunyikin antu, relijon chadinga chom cha kusambish chaladika Mputu yawonsu mu mivu yivud ya kuburen kwijik, yip, ni kuburen kwovijan mu chirung chitazukinau angang a yishimu amwing anch Yirung ya Mididim.
Voltaire wikala chid cha ditenchik dia mwi Mputu dia in kukimb kuyingish yawonsu yidiaku dijikena mud Dilejan dilikina milong ya Nzamb. In kulondul ditenchik dined achirikina ku yitongijok ya pasak ya Agrek—nakash kamu, yitongijok ya kwel anch manangu ma muntu ni kukimb kwa in siyans yawiy yidia ya usey chakwel kuman chitokish chakin. Chid chikwau cha dilejan dilikina milong ya Nzamb, Bernard de Fontenelle, walonda anch manangu ma muntu aminau, makez kuyishikij antu ku “chirung chikeza kwikal ni chitokish nakash dichuku ni dichuku, chakwel anch antu awonsu ashakama mu yitot ya mivu kwinyim akez kuyiman mud akad kwijik chom mu kwisikej ni chirung chinicha.”—Encyclopædia Britannica.
Yiney yidi kusu yitongijok yimwing mu yitongijok yivud yiletina ntad piur pa mutapu wa kuman chitokish. Ov, kudi chakin kamu “umutakel uwamp” tukutwisha kulondul pitukimbina uyakin? Shinshikin yilondila mutu wa mulong ulondwilaku ou piur pa musul wa kashinsh wa chitokish.
[Chipich chidia pa paj wa 3]
Gautama (Buddha), Rousseau, ni Voltaire alondula jinjil kushalijan mu kukimb kwa chitokish