Kutwish ni Kukangany kwa “Ankaliweny mu Kulil An”

MU MANGAND, ilel unou antu akweta mutapu wa kwikal nich ordinater akutwish kukimb yiyul mulong wa anvaj pa Internet ni akutwish kutan swa mitu ya milong mamiliyon 26 ni kusut yisambidina anvaj ni mutapu wa kulil an. Anch wasal minit umwing kusu mulong wa kukimb ni kutang chiyul chimwing ku chimwing, mwaney ukutwish kupam kamu swa ni kudiokal ku chikumbu kurutu wez upwisha.

Ov, kwisu kwadingau ni kuya anvaj mulong wa kukimb yiyul, kurutu kwikala in kwilej mutapu wa kulam ni kuyok an, in kwilej manangu ma mwan ni mwikadil wend, ni Internet? Yisu yivud, anvaj adinga ni kukimbin yiyul mu dijuku diau. Amaku, atatuku, ampanyau a atatuku, ni amantu adinga ni kuyikwash mu yitongijok, nich nfalang, ni mutapu wa kulam an. Pakwez mu jingand jivud, antu adiokila ku makunku ni kushakam mu chizung avuramedin kamu nakash kuvarikan mudi kwinoku kwa piswimp mu dijuku. Ilel chisu chivud, amaku nau atatuku awiy akweta mudimu wa kulil an ayinau.

Chawiy kudia yirijek yivud ya kulam an. Diyingish dikwau kudi kwitiyij yawonsu yipalangeshinau in siyans. Kudiosh kamu kwisudiel kwa mivu ya 1800, antu avud mu Amérique adi ni kutongang nich kashinsh kawonsu anch siyans ukutwish kurijek mwikadil wawonsu wa mwom. Ov, siyans ukutwish kukwash mu kulil kwa an? Chawiy lel Chisak cha Amaku a Ngand ya Amérique pichinana mulong wa “kukangany kwa anvaj” mu muvu wa 1899, ankaliweny avud in kwilej milong ya “siyans” eza swa mulong wa kupan ukwash wau. Awiy ayikana anch akuyikwash amaku nau atatuku asadina usu mu kulil anau.

Anvaj Akat Kukimb Yiyul mu Mabuku

Ov, ankaliweny inay atwishin kuyikwash anvaj? Ov, anvaj ilel kinaninap nakash, ov, adi awanyishinau kamu nawamp mulong wa kulil anau kuyipandakanamu anvaj a mivu ya kwinyim? Bwat, anch twalondul kukimbijol kwa katat kwasadinau mu Grande Bretagne. Kukimbijol kwinoku kulejen anch piswimp anvaj 35 pa chitot akweta an akimbin ni katat yiyul yikutwishau kuchingejin. Akwau atongin anch chifanyidin kulondul kwau yitongijok yau ayinau.

Mu buku wend wisambidina milong ya kulil an (Raising America: Experts, Parents, and a Century of Advice About Children), Ann Hulbert ushimunin malejan masadilau kal piur pa mutapu wa kulil an. Hulbert, amwinend maku ukweta mwan ikundj ni mwan mband, ulejen anch kudi kusu yom yikemp yitaninau kudi ankaliweny mu malejan mau yamekena kwikal ya kashinsh mu kulil kwa an. Chakin, yiyul yau yimeken mudi yidiokil ku yamanau ayinau mu mwom wau pa ndond pa kwikal yom yimedina kamu pa musul wa kashinsh wa jinsangu. Anch twashinshikin yom yasutina kal, chimeken anch yom yivud yafundau yikadil kal yikur nakash, yovijadinap, ni yovikeningap nawamp yisu yimwing.

Chawiy lel kwisu kwashikedinau kal anvaj ilel unou? Chakin kamu anch anvaj avud adi mu kanvundangesh, akwet yiyul yivud nakash, yitongijok yivud nakash, ni kutadikijan kudiap mudi muchadinga pasak. Pakwez, kadiap awonsu atongina anch kakwetap kwa kukarumukin. Anvaj adia pa mangand mawonsu akat kwisakin musul umwing ukur nakash wa manangu uletina ni katat yiyul yiwamp ni ya kuchingejin, mudi mukeza kurumburil mutu wa mulong ulondwila.