Chapitre Use

Daniel—Mbeni Buku so Tene Ayeke na Ndo Ni

MO BA mo mveni na yâ mbeni da-ngbanga. Mo yeke mä mbeni kota fango ngbanga. A diko tene ti handa na li ti mbeni koli. Mbeni wafango ngbanga ni atene koli so asala ye ni biani. Ye oko, ahinga zo so abi tene na li ti lo tongana mbeni zo ti be-biani. Mo ye pepe ti mä atene ti wagbungo koko ni?

² Mo yeke na mara ti dutingo so na mbage ti buku ti Daniel. Wasungo ni ayeke mbeni koli so ahinga lo teti dutingo be-biani ti lo. Azo ayekia buku so ayö iri ti lo a ninga ngu saki mingi. Buku ni afa tele ti lo tongana tâ mbaï, so Daniel, mbeni prophète Hébreu so ayeke na fini na asiècle mbasambala na omene K.N.E., asû ni. Na lege ti dikongo ngoi na yâ Mbeti ti Nzapa, so afa tâ ye biani, buku so andu ngoi so ato nda ni ndulu na ngu 618 ti si na 536 K.N.E., na a hunzi ni na ndangba lango ni so. Me abi tene na li ti buku so. Ambeni bakari na ambeni kota mbeti aye ti tene, même ala tene polele, so a yeke mbeni kusala ti handa.

³ Na tapande, The New Encyclopædia Britannica ayeda so kozoni a ba buku ti Daniel “tongana tâ mbaï, so ayeke na atâ prophétie.” Ye oko, bakari so akiri atene, ti tâ tene ni a sû Daniel “ngu mingi na pekoni, na mbeni ngoi ti kpale teti mara ni—tongana aJuif ahu pono mingi na gbe ti sioni salango ngangu ti [Gbia ti Syrie] Antiochus IV Épiphane.” Bakari ni atene asû mbeti ni na popo ti ngu 167 na 164 K.N.E. Oko mbeti ni atene nga so wasungo buku ti Daniel afa pepe ye so ayeke si ande, me afa gi “aye so ayeke ngbele mbaï teti lo tongana aprophétie ti aye so ayeke si ande.”

⁴ Mara ti tene tongaso alondo na ndo wa? Kasango buku ti Daniel ayeke fini ye pepe. A to nda ni giriri na siècle ota ni N.E. na mbeni wandara so iri ti lo ayeke Porphyre. Legeoko tongana azo mingi na Kodoro-togbia ti Rome, lo ba so tene ti lege ti vorongo ti Christ aye ti sala sioni na lo. Lo sû abuku 15 ti buba iri ti “fini” lege ti vorongo so. Buku bale oko na use ni ayeke ti ke na buku ti Daniel. Porphyre atene buku ni ayeke mbeni ye ti wataka so mbeni Juif asû ni na siècle use ni K.N.E. A kiri adiko amara ti sioni tene tongaso na asiècle 18 nga na 19 ni. Na lege ti akota zo ti kasango ndo na ala so aye ti tene aye kue ague legeoko na fango nda ti ye, aprophétie (so afa kozoni ye so ayeke si ande) ayeke mbeni ye so alingbi ti si lâ oko pepe. Daniel aga tâ ye so ala diko tene na ndo ni. A yeke tongana ti so a gue na lo nga na buku ti lo na gbele ngbanga. Awakasango ndo atene ala yeke na aye mingi so afa atene lo so asû buku ni ayeke pepe Daniel na ngoi so ague na aJuif na ngba na Babylone, me mbeni zo nde nga ngu ngbangbo mingi na pekoni.a Mara ti akasango ndo so aga mingi mingi na a sala si mbeni wasungo mbeti asû mbeni tene ti gbu koko ti Daniel so ahiri ni Daniel in the Critics’ Den (Daniel na yâ Dû ti Awakasango Ndo).

⁵ Atene so awakasango ndo atene na baba aluti na ndo tâ ye? Wala aye so asi amu mbage ti buku ni? Ye ni ayeke kete tene pepe. A ndu gi iri ti ngbele buku so pepe, me nga gigi ti kekereke ti e. Tongana buku ti Daniel ayeke mbeni ye ti handa, ka azendo ti lo teti kekereke ti azo ayeke gi tene senge. Me, tongana atâ prophétie ayeke na yâ ni, biani mo yeke duti na nzala ti hinga ye so ala ye ti tene teti e laso. Na bingo bê na ndo tene so, zia e ba ambeni tene so abi na li ti Daniel.

⁶ Na tapande, zia e ba tene so ayeke na yâ The Encyclopedia Americana: “A gbian mingi yâ ti anzene nzene tene ti mbaï ti giriri [tongana dutingo na ngba na Babylone]” na yâ buku ti Daniel. A yeke biani tongaso? Zia e ba oko na oko aye ota so azo atene ayeke aglisango lege.

TENE TI GBIA SO AYEKE DÄ PEPE

⁷ Daniel asû na mbeti so Belshatsar, mbeni “molenge” ti Neboukadnetsar, alegbia na Babylone na ngoi so akinda kodoro ni. (Daniel 5:1, 11, 18, 22, 30) Teti ngoi mingi, awakasango ndo aluti na ndo tene so, teti a wara iri ti Belshatsar na mbeni ndo nde pepe gi na yâ ti Bible. Na mbage, giriri awasungo mbaï atene Nabonide, mbeni zo so aga na peko ti Neboukadnetsar, ayeke ndangba gbia ti Babylone. Tongaso, na ngu 1850, Ferdinand Hitzig atene Belshatsar ayeke biani mbeni ye so wasungo mbeti ni asigigi na ni na li ti lo. Me mo ba pepe so Pakara Hitzig asala tene hio mingi? Teti biani, so a sala tene ti gbia so na mbeni ndo nde pepe—mbilimbili na mbeni ngoi so ambeti ti mbaï ayeke mingi pepe—a fa biani so lo duti na fini lâ oko pepe? Na pekoni, na ngu 1854 awara ambeni kete mbeti so asala na ndô na gbe ti sese na ndo ti ngbele gbata ti Our na Babylone, ndo so ayeke laso na mbage ti mbongo ti Iraq. Na yâ ti ambeti ti Gbia Nabonide so, awara mbeni sambela teti “Bel-sar- oussour, kozo molenge ti mbi ti koli.” Même awakasango ndo ayeda na ni: So ayeke Belshatsar ti buku ti Daniel.

⁸ Ye oko, tene ni ade alingbi kue pepe na lë ti awakasango ndo. Mbeni so iri ti lo ayeke Fox Talbot atene: “So afa ye oko pepe.” Lo tene molenge ni so asala tene ti lo alingbi ti duti gi mbeni kete molenge, me Daniel afa lo tongana mbeni gbia so akomande. Ye oko, gi ngu oko na peko ti so ambeti asigigi na atene ti F. Talbot so, awara ambeni tene na gbe ti sese so afa Belshatsar tongana mbeni zo so ayeke na awakuasu nga na azo so asala kua na da ti lo. So ayeke biani mbeni kete molenge pepe! Na nda ni, ambeni ye so awara na gbe ti sese aga akaï atene ni kue, ala fa so teti ambeni ngoi so aninga ngu mingi Nabonide aduti pepe na Babylone. Aye so afa nga so na yâ angoi so, lo “zia ndo ti gbia” ti Babylone na maboko ti kozo molenge ti lo ti koli (Belshatsar). Na angoi tongaso, Belshatsar ayeke biani gbia, teti lo komande legeoko na babâ ti lo.b

⁹ Teti so ade tene ni alingbi na ala pepe, ambeni wakasango ndo ake so Bible ahiri Belshatsar, pepe molenge ti Nabonide, me molenge ti Neboukadnetsar. Ambeni agboto lë na ndo ti so Daniel asala même mbeni kete tene pepe na ndo Nabonide. Ye oko, na gingo nda ti ye, atene use so aluti pepe. A ba so Nabonide amu molenge-wali ti Neboukadnetsar. So asala si Belshatsar aga tarä ti Neboukadnetsar. Na yanga ti Hébreu nga ti Araméen tene teti “âta” wala “tarä” ayeke dä pepe; “molenge ti” alingbi ti tene “tarä ti,” wala même “hale ti.” (Ba nga Matthieu 1:1.) Na ndo ni, tondo ti Bible amu lege ti tene ahinga Belshatsar tongana molenge ti Nabonide. Tongana tele ti lo adö ngangu mingi ngbanga ti atene ti mbito so asû na tele ti da ni, Belshatsar so li ti lo aye ti ga kirikiri atene lo yeke mu ndo ota ni na yâ royaume na zo so alingbi ti fa nda ti atene so. (Daniel 5:7) Ngbanga ti nyen ota me use ni pepe? Tene ti lo aye ti fa so ambeni zo awara awe kozo na use ndo. Biani, azo so awara ni awe: Nabonide na molenge ti lo, Belshatsar.

¹⁰ Tongaso, tongana Daniel asala tene ti Belshatsar a fa pepe so lo “gbian mingi” mbaï ni. Nde na so, atä so lo sû pepe tene ti mbaï ti Babylone, Daniel afa na e ye nzoni mingi na ndo agbia ti Babylone ahon awasungo mbaï ti Giriri tongana Hérodote, Xénophon na Bérose. Ngbanga ti nyen Daniel alingbi ti sû na mbeti atene so ala fa pepe? Ngbanga ti so lo yeke kâ na Babylone. Buku ti lo ayeke kusala ti mbeni zo so aba aye ni na tâ lë ti lo, na pepe mbeni wahanda so aduti na fini ngu ngbangbo mingi na pekoni.

DARIUS, ZO TI MÉDIE, AYEKE ZO WA?

¹¹ Daniel atene na lâ ni so akinda Babylone, mbeni gbia so ahiri lo “Darius, zo ti Médie” ato nda ti komande. (Daniel 5:31) Ade awara pepe iri ti Darius, zo ti Médie, na yâ ti ambeti so azo asala giriri, wala na yâ ti aye so awara na gbe ti sese. Tongaso, na tapande, Dictionnaire encyclopédique de la Bible (ti A. Westphal), atene Darius so “aduti dä lâ oko pepe.”

¹² Ambeni wandara asala ye na hange mingi ahon. Kozoni kue, awakasango ndo atene la ni nga so Belshatsar “aduti dä lâ oko pepe.” Kite ayeke dä pepe so mbeni lâ fade ayeke mä tene nga na ndo ti Darius. Ambeni ye ti gbe ti sese afa awe so Cyrus, zo ti Perse, akamata pepe kota iri ti “Gbia ti Babylone” fade fade na peko ti hongo gbata ni na ngangu. Mbeni wagingo nda ti ye asala tene so: “Zo so ayö kota iri ti ‘Gbia ti Babylone’ ayeke mbeni gbe-nyon gbia so asala kusala na gbe ti Cyrus, me lo yeke pepe Cyrus lo mveni.” Wala Darius alingbi la ni ti duti iri ti komande, wala kota iri, ti mbeni kota zo ti Médie so azia lo ti bata Babylone? Ambeni atene so peut-être Darius ayeke mbeni koli so iri ti lo ayeke Goubarou. Cyrus azia Goubarou tongana gouverneur na Babylone, na ambeti ti mbaï ti azo ayeda so amu na lo kota ngangu ti komande. Mbeni ye ti gbe ti sese so asala mbeti na ndo ni atene lo zia akete gouverneur na ndo Babylone. A yeke nzoni ti ba so, Daniel afa so Darius azia asatrape 120 ti komande royaume ti Babylone.—Daniel 6:1.

¹³ Na ngoi so ayeke ga, peut-être ayeke wara ande aye so afa tene polele na ndo gbia so. Atä a yeke tongana nyen, so senda-mbeso afa ye na ndo ni pepe aye ti tene oko pepe so Darius “aduti dä lâ oko pepe,” na a ye nga ti tene pepe so a lingbi ake buku kue ti Daniel tongana mbeni ye ti handa. A yeke na lege ni mingi ahon ti ba tene ti Daniel tongana tondo ti mbeni zo so aba ye ni tâ na lë ti lo mveni so afa anzene nzene tene mingi ahon ambeti senge ti sese.

KOMANDEMA TI YEHOÏAQIM

¹⁴ Daniel 1:1 atene: “Na yâ ngu ota ni so Jojakim gbia ti Juda ayeke gbia, Nebucadnetsar gbia ti Babylone asi na Jérusalem, na lo ngoro kodoro so na bira.” Awakasango ndo atene versê so ayeke na lege ni pepe ngbanga ti so ala tene a gue legeoko pepe na Jérémie, so atene ngu osio ni ti Yehoïaqim ayeke kozo ngu ti Neboukadnetsar. (Jérémie 25:1; 46:2) Daniel aye ti ke tene ti Jérémie? Ambeni kete tene na ndo ni aleke tene so fade fade. Tongana Pharaon Néko azia lo gbia na ngu 628 K.N.E., Yehoïaqim aga gi mbeni ye ti ngia na maboko ti mokonzi ti Égypte so. Ye ni asi ndulu na ngu ota kozoni si Neboukadnetsar amu place ti babâ ti lo na ndo ngende ti gbia ti Babylone, na ngu 624 K.N.E. Ngoi kete na pekoni (na ngu 620 K.N.E.), Neboukadnetsar amu sese ti Juda na asala si Yehoïaqim aga mbeni gbia so asala kusala na gbe ti Babylone. (2 aGbia 23:34; 24:1) Na lë ti mbeni Juif so ayeke na Babylone, “ngu ota ni” ti Yehoïaqim ayeke duti ngu ota ni so gbia ni ayeke sala kusala na gbe ti Babylone. Daniel asû mbeti na bango ndo tongaso. Ye oko, Jérémie asû mbeti na bango ndo ti aJuif so aduti la ni na Jérusalem. Tongaso lo tene Yehoïaqim ato nda ti legbia na lâ ni so Pharaon Néko azia lo tongana gbia.

¹⁵ Biani, ye so a ba atene a gue kirikiri akpengba gi atene so afa so Daniel asû buku ti lo na Babylone, tongana lo duti na popo ti aJuif so ayeke na gbe ti ngba. Me tene so asû ti ke na buku ti Daniel ayeke na mbeni kota wokongo. Glisa pepe so wasungo buku ti Daniel ayeke nga la ni na buku ti Jérémie na même lo sala tene ni. (Daniel 9:2) Tongana wasungo buku ti Daniel ayeke biani mbeni zo ti mayele so ahinga ndo mingi, tongana ti so awakasango ndo atene, ka lo sala mbeni ye ti ke mbeni lingu so azo ane ni mingi tongana Jérémie—tâ gi na kozo versê ti buku ti lo? Biani, oko pepe!

ANZENE NZENE TENE SO AFA YE MINGI

¹⁶ Zia e bi lë ti e fadeso na ndo atene so ayeke nzoni me pepe atene ti kasango ndo. Zia e ba ambeni nzene nzene tene na yâ buku ti Daniel so afa so wasungo ni ayeke na tâ hingango ye ti ngoi so lo sala tene ni na yâ mbeti ti lo.

¹⁷ Hingango ye so Daniel ayeke na ni giriri na ndo anzene nzene ye so andu Babylone ti giriri afa na gigi tondo ti lo aduti tâ tene. Na tapande, Daniel 3:1-6 atene Neboukadnetsar aleke mbeni kota yanda teti azo kue ti voro ni. Awasenda-mbeso awara nga ambeni ye ti fa so gbia so agi lege ti sala si azo ti lo abi tele ti ala mingi ahon na yâ aye ti vorongo mara nga alege ti vorongo. Na mbage, Daniel asû na mbeti tene ti baba ti Neboukadnetsar ngbanga ti ada mingi so lo sala. (Daniel 4:30) A yeke gi na ngoi ti laso si awasenda-mbeso ayeda so Neboukadnetsar ayeke biani na gunda ti ada mingi so asala na Babylone. Na ndo ti salango baba ti lo—ba, koli so asala si azia iri ti lo tâ na tele ti abrique mveni! Awakasango buku ti Daniel alingbi pepe ti fa tongana nyen zo so ala tene lo yeke wahanda ti ngoi ti aMaccabée (167-63 K.N.E.) alingbi ti hinga ye na ndo ti asalango ye tongaso—asiècle osio na pekoni nga ngoi mingi kozoni si awasenda-mbeso ahasa ala na gigi!

¹⁸ Buku ti Daniel afa na gigi nga ambeni kota kangbi na popo ti ndia ti Babylone na ti Médo-Perse. Na tapande, na gbe ti ndia ti Babylone abi amba ti Daniel ota na yâ mbeni four ti wâ teti ala ke mbeni komandema ti gbia. Ngoi kete na pekoni, a bi Daniel na yâ ti dû ti abamara teti lo ke ti bata mbeni ndia ti aPerse so yingo-ti-hinga ti lo ayeda na ni pepe. (Daniel 3:6; 6:7-9) Ambeni aye ti tene so tondo ti four ti wâ so ayeke gi mbeni tene ti tere senge, me awasenda-mbeso awara mbeni mbeti so alondo na ngbele Babylone so asala tene mbilimbili ti lege ti sengo azo tongaso. Ye oko, teti azo ti Médie na ti Perse, wâ ayeke mbeni ye ti nzoni-kue. Tongaso ala yeda na ambeni sioni lege nde ti se na zo. Ni la, bê ti e adö pepe ti mä tene ti dû ti abamara.

¹⁹ Mbeni kangbi nde ayeke nga dä. Daniel afa so Neboukadnetsar ayeke na ngangu ti lu nga ti gbian andia tongana ti so bê ti lo aye. Me Darius alingbi ti sala ye oko pepe ti gbian ‘andia ti azo ti Médie na ti Perse,’ atä andia so lo mveni alu! (Daniel 2:5, 6, 24, 46-49; 3:10, 11, 29; 6:12-16) Zo ti mbaï, John Whitcomb, asû na mbeti: “Mbaï ti giriri ayeda na kangbi so ayeke na popo ti Babylone, ndo so ndia aduti na gbe ti gbia ni, na ngorogbia ti Médo-Perse, ndo so gbia aduti na gbe ti ndia.”

²⁰ Tondo so adö bê ti matanga ti Belshatsar, so awara ni na Daniel chapitre 5, asi singo na anzene nzene tene. A fa so, a to nda ni na tengo kobe na ngia nga na nyongo samba mingi, teti a sala tene ti vin fani mingi. (Daniel 5:1, 2, 4) Na biani, na ndo ambeni ye so afa amara ti matanga tongaso, a fa azo gi na nyongo vin. Tongaso, biani, vin ayeke kota ye na mara ti amatanga tongaso. Daniel atene nga so awali aduti na matanga so—ambeni wali ti gbia nga na andeko ti lo. (Daniel 5:3, 23) Tene ti senda-mbeso ayeda na nzene nzene tene so na ndo salango ye ti azo ti Babylone. Ti tene awali aduti oko na akoli na ngoi ti mbeni matanga ayeke mbeni ye ti ke na lë ti aJuif nga na aGrec na ngoi ti aMaccabée. Peut-être a yeke nda ni la si akozo bible ti Septante so asû na yanga ti Grec alungula na yâ buku ti Daniel tene ti awali so.c Ye oko, wahanda so a tene lo sû buku ti Daniel ayeke duti na fini na yâ ngobo ti salango ye ti aGrec so, peut-être même na ngoi so asû na Bible ti Septante!

²¹ Na gbele amara ti nzene nzene tene tongaso, a yeke ngangu ti mä na bê na Dictionnaire de la Bible, ti A.-M. Gérard, so atene wasungo buku ti Daniel ayeke na hingango ye “nzoni pepe” na ndo ngoi ti dutingo ngba na Babylone. Tongana nyen si mbeni wahanda so aduti na fini ngu ngbangbo mingi na pekoni alingbi ti hinga mbilimbili angbele ngobo ti salango ye ti Babylone na ti Perse? Glisa nga pepe so akodoro-togbia use so akiri na peko ngu mingi kozoni na siècle use K.N.E. Biani, na lâ ni kâ awasenda-mbeso ayeke dä pepe; nga teti aJuif ti ngoi ni kâ a yeke ye ti gonda tele pepe ti manda dutingo nga na mbaï ti akodoro-wande. Gi prophète Daniel, mbeni zo so aba na lë ti lo mveni angoi na aye so lo sala tene ni, alingbi ti sû buku ti Mbeti ti Nzapa so ayö iri ti lo.

AYE TI GIGI AFA SO ALEKE BUKU TI DANIEL LEKENGO?

²² Mbeni tene so fani mingi ayeke tene ti ke na buku ti Daniel ayeke ndo ti lo na yâ Mbeti ti Nzapa so asala na yanga ti Hébreu so azo ayeda na ni. Arabbin ti giriri akangbi abuku ti Mbeti ti Nzapa so asû na yanga ti Hébreu na yâ abungbi ota: Ndia, aProphète, na aMbeti. Ala zia Daniel, na popo ti aProphète pepe, me na popo ti aMbeti. Awakasango ndo atene a fa so ahinga la ni buku ni pepe na ngoi so abungbi akusala ti ambeni prophète. Buku ti Daniel ayeke na popo ti aMbeti ngbanga ti so a bungbi ala na peko.

²³ Ye oko, a yeke pepe awandara kue ti Bible si ayeda so arabbin ti giriri akangbi ambeti ni ngangu tongaso wala so ala zia pepe Daniel na popo ti aProphète. Me atä arabbin azia Daniel na popo ti aMbeti, a ye ti fa biani so a sû ni ngu mingi na pekoni? Oko pepe. Awandara so azo ayekia ala mingi asigigi na anda ti tene mingi so afa ngbanga ti nyen arabbin azia pepe Daniel na popo ti aProphète. Na tapande, ala lingbi ti sala tongaso teti buku ni aso bê ti ala, wala teti ala ba Daniel nde na ambeni prophète teti so lo yeke giriri na kota ndo ti kusala ti mitele na mbeni kodoro wande. Atä a yeke tongana nyen, kota ye ayeke so: A-Juif ti Giriri aba na nene ni mingi buku ti Daniel na ala mä na bê so a yeke na popo ti molongo ti ambeti ti Bible. Na ndo ni, aye afa so a hunzi ti bungbi ambeti ti Bible so asala na yanga ti Hébreu ngu mingi kozoni na siècle use ni K.N.E. A ke na pekoni ti zia ambeni mbeti na ndo ni, mbilimbili ambeni buku mingi so asû na ngoi ti use siècle K.N.E.

²⁴ Ye ti dongo bê ayeke so, a mu mbeni oko ti abuku so asala na pekoni na so ayeda na ni pepe ti ke na buku ti Daniel. Jésus Ben Sirach asû mbeti ti Ecclésiastique so ayeke na yâ ti Bible pepe ndulu na ngu 180 K.N.E. Awakasango ndo aye mingi ti fa so awara Daniel pepe na popo ti yongoro molongo ti azo ti mbilimbili so ayeke na yâ buku so. Ala tene a yeke ngbanga ti so ahinga Daniel na ngoi ni so pepe. Awandara mingi ayeda na tene so. Me gbu li kete na ndo tene so: A wara nga pepe na yâ molongo so iri ti Ezra na ti Mordekaï (so ala use ayeke akota zo na lë ti aJuif na peko ti ngoi ti dutingo na ngba), nzoni Gbia Yehoshaphat, nga na Job, zo ti mbilimbili; ti awafango ngbanga kue, a di gi iri ti Samuel.d Teti so akoli so ayeke pepe na yâ ti mbeni molongo ti azo, so adi pepe iri ti azo kue, na so na ndo ni ayeke na yâ ti mbeni buku so ayeke pepe na yâ ti Bible, a lingbi ti tene so azo so kue aduti la ni na fini pepe? Bango ndo so ayeke biani na lege ni pepe.

ATENE TI TÉMOIN NDE NA BIBLE SO AMU MBAGE TI DANIEL

²⁵ Fadeso e kiri na ndo aye so amu mbage ti Daniel. A yeda na mbeni mbeti nde pepe na yâ ti Bible so asû na yanga ti Hébreu ahon Daniel. Ba tapande ni: Mbeni wasungo mbaï ti aJuif so azo ahinga lo mingi, Josèphe, afa so a yeke tâ tene. Lo tene Alexandre ti Kota, na ngoi so lo sala bira na Perse na siècle osio ni K.N.E., asi na Jérusalem, na ndo so aprêtre afa na lo mbeni oko ti buku ti Daniel. Alexandre lo mveni aba so atene ti prophétie ti Daniel so afa na lo asala tene ti kapa ti bira ti lo na Perse.e Ye so asi ndulu na ngu ngbangbo oko na bale oku kozoni si a sala na buku ni ‘na lege ti mayele,’ tongana ti so awakasango ndo atene. Ta tene, awakasango ndo ake tene ti Josèphe na ndo tene so. Ala kasa lo nga teti lo fa so ambeni prophétie na yâ buku ti Daniel aga tâ tene awe. Ye oko, tongana ti so wasungo mbaï Joseph Wilson atene, “A lingbi ti tene so [Josèphe] ahinga ye na ndo tene so mingi ahon awakasango ndo ti sese kue.”

²⁶ Akiri ahinga so buku ti Daniel ayeke tâ tene na ngoi so awara aMbeti na tele ti Kota Ngu-Ingo Mingi na yâ adû ti hoto ti Qoumrân na Israël. A yeke ye ti dongo bê ti ba so na popo ti angbele mbeti so awara na ngu 1952, mingi ni ayeke ambeti na akete mbage ti buku ti Daniel. A tene lo so aninga mingi alondo na hunzingo ti siècle use ni K.N.E. Tongaso, a fa so na ngoi ni kâ azo mingi ahinga buku ti Daniel awe na aba ni na nene ni. Mbeni kota bakari ti Bible (The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible) atene: “A lingbi azia ti tene buku ti Daniel ayeke ti ngoi ti aMaccabée, atä a yeke gi ngbanga ti so ngoi ayo mingi pepe na popo ti salango buku ti Daniel na warango lo tongana mbeni buku na yâ da ti batango ambeti ti mbeni kete lege ti vorongo ti aMaccabée.”

²⁷ Ye oko, mbeni lingu so aninga mingi ahon na so alingbi ti zia bê na ni mingi ahon ayeda na buku ti Daniel. Mbeni oko ti azo so aduti na fini na ngoi ti Daniel ayeke prophète Ézékiel. Lo nga lo sala kusala ti prophète na ngoi so aJuif ayeke ngba na Babylone. Fani mingi, buku ti Ézékiel adi iri ti Daniel. (Ézéchiel 14:14, 20; 28:3) Atene ti lo afa na gigi so, même na ngoi so lo yeke na fini, na siècle omene K.N.E., azo mingi ahinga Daniel awe tongana mbeni zo ti mbilimbili na ti ndara, so lo lingbi ti tene asala tene ti lo na tele ti Noé na Job, azo so akpe mbito ti Nzapa mingi.

TÉMOIN TI KOTA AHON

²⁸ Ti hunzi na ni, zia e ba témoin ti kota ahon kue so ayeda na buku ti Daniel: Jésus Christ lo mveni. Na yâ lisoro ti lo na ndo lâ ti nda ni, Jésus asala tene ti “prophète Daniel” na ti mbeni oko ti aprophétie ti Daniel.—Matthieu 24:15; Daniel 11:31; 12:11.

²⁹ Ti tene tene ti aMaccabée so awakasango ndo asigigi na ni aduti tâ tene, a lingbi mbeni oko ti atene so ge aduti tâ tene. Wala ahanda Jésus na tene ti senge pande so, wala lo tene lâ oko pepe ye so Matthieu afa pekoni tongana tene ti lo. Atene use so kue ayeke na lege ni pepe. Tongana e lingbi ti zia bê ti e pepe na Nzo Tene ti Matthieu, tongana nyen e lingbi ti zia bê ti e na ambeni mbage ti Bible? Tongana a lungula atene so, fade na pekoni a yeke kiri ti lungula atene wa na yâ aMbeti ti Nzoni-Kue? Bazengele Paul asû na mbeti: “Ambeti kue alondo na yanga ti Nzapa na a yeke nzoni ti fa ye, . . . ti leke ye na lege ni.” (2 Timothée 3:16, NW) Tongana Daniel ayeke zo ti handa, ka Paul nga ayeke mbeni! A lingbi la ni ti handa Jésus? Oko pepe. Lo yeke na fini, na yayu, tongana asû buku ti Daniel. Jésus atene nga: “Kozoni si adü Abraham, Mbi yeke.” (Jean 8:58) Tongana mbeni zo ayeke dä so a lingbi ti hunda na lo tâ tene na ndo Daniel, a yeke biani Jésus. Me e yeke na tene ti hunda pepe. Tongana ti so e ba awe, tene ti témoin ti lo ayeke biani polele.

³⁰ Jésus akiri afa so buku ti Daniel ayeke tâ tene na ngoi ti batême ti lo. Na lâ ni kâ lo ga Messie, ye so asala si mbeni prophétie ti Daniel, na ndo ayenga ti ngu 69, aga tâ tene. (Daniel 9:25, 26; ba Chapitre 11 ti buku so.) Atä tene so afa a tene a sû buku ti Daniel ngu mingi na pekoni ayeke tâ tene, wasungo buku ti Daniel ahinga kozoni ye so ayeke si ande na peko ti ngu 200. Tâ tene, Nzapa ayeke mu yingo ti lo pepe na mbeni wahanda ti tene lo fa atâ prophétie na gbe ti mbeni iri ti wataka. Oko pepe, azo so ayeke be-ta-zo na Nzapa ayeda na bê kue na tene ti témoin ti Jésus. Atä awandara kue, awakasango ndo kue ti sese, abungbi oko ti ke Daniel, fade tene ti témoin ti Jésus afa so tene ti ala ayeke na lege ni pepe, teti lo yeke “tâ témoin ti biani.”—Apocalypse 3:14.

³¹ Teti awakasango Bible mingi, même tene ti témoin so alingbi na ala pepe. Na peko ti gbungo li mbilimbili na ndo tene so, zo alingbi ti hunda tele ti lo tongana ala lingbi ande ti yeda atä a mu na ala afä kue ti sese. Mbeni wafango ye na Da Senda-gi ti Oxford atene: “E yeke si na ye oko pepe tongana akiri gi tene na ahundango tene, me a lungula pepe dengo kite so ayeke na tongo nda ni: ‘Aprophétie so lingu ni ayeke ti kpene ayeke dä pepe.’ ” Atene ti kite ti bibe ti ala avuko lë ti ala. Me so ayeke ye so ala soro—na a yeke ala si ayeke wara sioni.

³² Ti mo, a yeke tongana nyen? Tongana mo ba so mbeni tâ ye ayeke dä pepe ti sala si zo adë kite so buku ti Daniel ayeke tâ tene, tongaso mo yeke ndulu ti sala mbeni pendere tambela. Fade mo yeke ba so atene so Daniel afa pekoni ayeke dö bê, aprophétie ni agbu bê. Ye ti kota ahon, fade mo ba so mabe ti mo ayeke kpengba mingi ahon na mandango chapitre oko oko. Vundu ayeke sala mo lâ oko pepe teti so mo bi bê na aprophétie ti Daniel!

[Akete Tene na Gbe Ni]

MO MANDA NYEN?

• A diko tene wa na li ti buku ti Daniel?

• Ngbanga ti nyen atene ti awakasango ndo na ndo buku ti Daniel aluti nzoni pepe?

• Aye wa afa so tondo ti Daniel ayeke tâ tene?

• Tene ti témoin ti kota ahon kue so afa atene buku ti Daniel ayeke tâ tene ayeke so wa?

[Ahundango Tene ti Manda na Ye]

1, 2. Na lege wa abi tene na li ti buku ti Daniel, na ti mo, ngbanga ti nyen a yeke kota ye ti ba atene so afa ti gbu na koko ni?

3. Mbeni bakari atene nyen na ndo dutingo tâ tene ti buku ti Daniel?

4. Kasango buku ti Daniel ato nda ni lawa, na ye nyen asala si kasango ndo so angbâ na yâ ti asiècle so ahon gi fadeso?

5. Ngbanga ti nyen tene ti dutingo tâ tene ti buku ti Daniel ayeke kota mingi?

6. Tene wa ayeke bi ngoi na ngoi na li ti mbaï so ayeke na yâ ti Daniel?

7. (a) Ngbanga ti nyen tene ti Daniel na ndo ti Belshatsar anzere teti ngu mingi na awakasango Bible? (b) Ye nyen asi na tene so Belshatsar ayeke gi mbeni zo so aduti na fini lâ oko pepe?

8. Tongana nyen si afa na gigi so tene ti Daniel na ndo ti Belshatsar tongana mbeni gbia so akomande ayeke tâ tene?

9. (a) Na lege wa Daniel aye peut-être ti tene so Belshatsar ayeke molenge ti Neboukadnetsar? (b) Ngbanga ti nyen awakasango ndo aglisa lege tongana ala tene Daniel asala tene kete pepe ti Nabonide?

10. Ngbanga ti nyen tene ti Daniel na ndo agbia ti Babylone ayeke na anzene nzene tene mingi ahon ambeti ti ambeni wasungo mbaï ti giriri?

11. Na lege ti Daniel, Darius ti Médie ayeke zo wa, me a tene nyen na ndo ti lo?

12. (a) Ngbanga ti nyen awakasango Bible alingbi ti zia ti ke na kuru go so Darius ti Médie aduti na fini lâ oko pepe? (b) Darius ti Médie alingbi ti duti zo wa, na ye wa aye ti fa so a yeke tongaso?

13. Fa mbeni tene so afa ngbanga ti nyen asala tene ti Darius ti Médie na yâ buku ti Daniel, me pepe na yâ ambeti ti sese ti ngoi ni.

14. Ngbanga ti nyen kangbi ayeke pepe na popo ti Daniel na Jérémie na ndo ngu ti komandema ti Gbia Yehoïaqim?

15. Ngbanga ti nyen tene so akasa ngu so afa na yâ Daniel 1:1 aluti na lege ni pepe?

16, 17. Tongana nyen si senda-mbeso ayeda na tene ti Daniel na ndo ti (a) yanda so Neboukadnetsar aleke ti tene azo ti lo kue avoro ni? (b) Neboukadnetsar so apika kate ti lo teti aye so lo leke na Babylone?

18. Fa tongana nyen tene ti Daniel na ndo alege nde nde ti se zo na gbe ti komandema ti Babylone na ti Perse ayeke biani tâ tene.

19. Kangbi wa so ayeke na popo ti kode ti fango ngbanga ti Babylone na ti Médo-Perse buku ti Daniel afa ni?

20. Anzene nzene tene wa na ndo ti matanga ti Belshatsar afa na gigi so Daniel ahinga mbilimbili ngobo ti salango ye ti azo ti Babylone?

21. Daniel ahinga giriri mbilimbili ngoi na angobo ti salango ye na lâ ni so aJuif aduti ngba na Babylone. Ye nyen afa ni?

22. Awakasango ndo atene nyen na ndo place ti buku ti Daniel na yâ Mbeti ti Nzapa so asala na yanga ti Hébreu?

23. Tongana nyen aJuif ti Giriri aba buku ti Daniel, na e hinga ni tongana nyen?

24. A mu buku ti Ecclésiastique so ayeke na yâ Bible pepe ti ke na buku ti Daniel tongana nyen, na ye nyen afa so bango ndo so ayeke na lege ni pepe?

25. (a) Tongana nyen Josèphe ayeda so tondo ti Daniel ayeke tâ tene? (b) Na lege wa tene ti Josèphe na ndo ti Alexandre ti Kota na buku ti Daniel ague legeoko na mbaï so azo ahinga ni? (Ba use kete tene na gbe ni.) (c) Na lege wa atene ti yanga ti kodoro ayeda na buku ti Daniel? (Ba lembeti 26.)

26. Tongana nyen aMbeti so awara na Kota Ngu-Ingo Mingi ayeda na dutingo tâ tene ti buku ti Daniel?

27. Tene ti témoin wa so aninga mingi ahon afa so Daniel aduti la ni mbeni zo so ahinga lo mingi na ngoi so aJuif ayeke ngba na Babylone?

28, 29. (a) Tene ti témoin ti kota ahon kue so afa atene buku ti Daniel ayeke tâ tene ayeke so wa? (b) Ngbanga ti nyen a lingbi e yeda na tene ti témoin ti Jésus?

30. Tongana nyen Jésus akiri ayeda so buku ti Daniel ayeke tâ tene?

31. Ngbanga ti nyen ade awakasango Bible mingi ayeda pepe so buku ti Daniel aduti tâ tene?

32. Ye nyen ayeke na gbele e tongana e manda buku ti Daniel?

[Encadré na lembeti 26]

Tene ti Yanga ti Kodoro

A HUNZI ti sû buku ti Daniel ndulu na ngu 536 K.N.E. A sala ni na yanga ti Hébreu nga na Araméen, me a wara nga na yâ ni ambeni tene na yanga ti Grec nga na ti Perse. Bungbingo ayanga tongaso ayeke si lakue pepe, me a yeke ti fani oko pepe si a ba ni na yâ Mbeti ti Nzapa. A sû nga buku ti Ezra na yanga ti Hébreu nga na Araméen. Ye oko, ambeni wakasango ndo afa atene lege so wasungo buku ti Daniel asala kusala na ayanga ti kodoro so afa so lo sû ni na peko ti ngu 536 K.N.E. Mbeni wakasango ndo so azo ayeke fa tene ti lo mingi atene salango kusala na atene ti Grec na yâ ti Daniel afa so a sala ni na peko. Lo tene Hébreu ayeda na tene ni na Araméen amu lege ti yeda na ngoi ni so aga na peko​—même ti yeda na mbeni ngoi so aga na peko mingi tongana siècle use ni K.N.E.

Ye oko, awandara ti yanga ti kodoro kue ayeda na tene so pepe. Ambeni, so azo ane ala, afa so Hébreu so a wara na yâ buku ti Daniel ayeke oko ni so a wara na Ézékiel nga na Ezra, na a kpa pepe Hébreu so ayeke na yâ ti ambeti so ayeke pepe na yâ Mbeti ti Nzapa tongana Ecclésiastique so a sû ni na peko. Ti yanga ti Araméen so Daniel asala na kusala, zia i ba ambeti use so awara na popo ti aMbeti ti Ngu-Ingo Mingi. A sû nga ni na yanga ti Araméen na asiècle oko na use K.N.E.​—ngoi kete na pekoni so atene a leke na mbeti ti Daniel. Ye oko, awandara aba so kota kangbi ayeke na popo ti Araméen ti ambeti so na Araméen ti buku ti Daniel. A yeke teti so si ambeni aba so buku ti Daniel alingbi ba gigi siècle mingi kozoni na ngoi so awakasango ndo afa.

A tene nyen na ndo atene ti yanga ti Grec “so tene ayeke dä” na yâ buku ti Daniel? A ba so ambeni tene ni ayeke na yanga ti Perse, na pepe na yanga ti Grec! A-oko tene so a ba ayeke na yanga ti Grec ayeke iri ti aye ti mozoko ota. So a-iri ota so ayeke dä a hunda biani ti tene afa so a sû Daniel ngu mingi na peko? Oko pepe. Awasenda-mbeso aba so salango ye ti aGrec asala ye mingi na ndo amara ngu ngbangbo mingi kozoni si Grèce aga kota ngangu ti komande ti sese. Nga, tongana a sû buku ti Daniel na siècle use ni K.N.E., na mbeni ngoi so ngobo ti salango ye ti aGrec na yanga ti kodoro ni amu ndo kue, ka a wara gi atene ota ti yanga ti Grec na yâ ni? A lingbi ti duti tongaso pepe. Ka a wara ni dä mingi. Tongaso, atene ti yanga ti kodoro ayeda biani so Daniel ayeke tâ tene.

[Foto so amu lembeti 12 kue]

[Afoto na lembeti 20]

(Na nduzu) Na yâ ti mbeti so, Neboukadnetsar ayeke pika kate teti aye so lo leke

(Na gbe ni) Ta so alondo na mbeni temple ti Babylone adi iri ti Gbia Nabonide na molenge ti lo Belshatsar

[Foto na lembeti 21]

Na lege ti Chronique ti Nabonide, aturugu ti Cyrus alï na yâ ti Babylone na salango bira pepe

[Afoto na lembeti 22]

(Na koti) “Bia ti Nabonide” afa so Nabonide amu komandema na kozo molenge ti lo ti koli

(Na gati) Tondo ti azo ti Babylone na ndo mungo kodoro ti Juda na lege ti Neboukadnetsar