Kua ti nyen la a yeke sara ândö na aye ti kpongo na nzoroko?
Ye ti kpongo na nzoroko ayeke mbeni ye so a sara na kua na ni ândö ti kpo nzoroko na terê ti mbeni ye, mingi ni na ndö ti popoto ti sarango na ta wala cire. A sara ni lani na aforme nde nde, ambeni ayeke na forme ti kete entonnoir, ambeni ayeke carré, cylindre, nga même ambeni ayeke na forme ti li ti nyama. A yeke kpo lani nzoroko na terê ti mbeni ye ti fa so ye ni ayeke ti mbeni zo, wala a yeke kpo ni na terê ti mbeni mbeti ti fa so mbeti ni ayeke tâ ye; a yeke kpo nga ni na yanga ti asac, ayanga-da wala ayanga ti dû ti kuâ ti tene mbeni zo azi ni wala alï ape sân ti tene a hinga.
Mbeni ye ti kpongo na nzoroko so ayeke na forme ti cylindre so afa Darius I na ngoi so lo gue na chasse; nga mbeni popoto ti sarango na ta so akpengba awe so nzoroko ni ayeke na ndö ni
A yeke leke lani aye ti kpongo na nzoroko na aye tongana bio, calcaire, wen, tênë wala keke. Na ambeni ngoi, na ndö ti ye ti kpongo na nzoroko, a yeke sara iri ti wa ni wala iri ti babâ ti lo dä; ti ambeni, a yeke sara titre ti kua ti zo ni na ndö ni.
Ti fa so mbeni mbeti ayeke tâ ye, wa ti ye ti kpongo na nzoroko ni ayeke kpo dessin so ayeke na lê ti ye ti kpongo na nzoroko ni na yâ ti popoto ti sarango na ta ti sese, wala na yâ ti cire, wala na yâ ti mbeni ye nde so awoko wokongo, na pekoni lo yeke kpo ni na ndö ti mbeti ni (Job 38:14). Na nda ni, a zia ni akpengba, ye so ayeke mû lege ti tene a bata mbeti ni.
A peut ti sara kua na aye ti kpongo na nzoroko ti mû komandema na mbeni zo
Mbeni zo apeut ti mû ye ti kpongo na nzoroko ti lo na mbeni zo, ye so ayeke mû lege na zo ni so ti sara kua na iri ti wa ti ye ti kpongo na nzoroko ni. A yeke ye so lani mbeni Pharaon ti Égypte asara na Joseph, mbeni hébreu so ayeke molenge ti Jacob. Joseph ayeke lani ngbâa na Égypte. Na pekoni, a kanga lo senge senge. Me ambeni ngoi na pekoni, Pharaon azi lo na da ti kanga na lo sara si lo ga kozo gbenyon-gbia ti kodro ti Égypte. Bible atene: “Na pekoni, Pharaon azi bague ti lo ti kpongo na nzoroko na maboko ti lo, lo zia ni na maboko ti Joseph.” (Genèse 41:42). Ndali ti so nzoroko so ayeke na ndö ti bague ni aye ti fa so lo yeke na mbeni komandema, Joseph awara fadeso komandema ti sara kota kua so a mû na lo.
Ândö na kodro ti Israël, gbia-wali Jézabel asara kua na ye ti kpongo na nzoroko ti koli ti lo gbia Achab, ti gbe lingo ti fâ mbeni koli so iri ti lo ayeke Naboth. Na iri ti gbia, lo sara ambeni mbeti lo tokua na ambeni ancien ti hunda na ala ti bi tene senge senge na li Naboth a tene lo zonga Nzapa. Lo kpo nzoroko ti gbia na ndö ti ambeti so lo tokua, na ye ti sioni so lo leke ti sara so amarché.—1 aGbia 21:5-14.
Tongana Gbia ti Perse so iri ti lo ayeke Assuérus amû lani yanga ti sara mbeni ye, lo yeke sara kua na bague ti kpongo na nzoroko ti lo ti fa so a yeke biani lo la lo mû yanga ti sara ye ni so.—Esther 3:10, 12.
Néhémie so asû mbeni mbeti ti Bible atene lani so amokonzi ti Israël, azo ti mara ti Lévi, nga na aprêtre ayeda lani na mbeni yanga so a mû si a sû na mbeti, na lege so ala kpo anzoroko ti ala na ndö ti mbeti ni.—Néhémie 1:1; 9:38.
Bible asara tënë ti aye use so asi so a sara kua na aye ti kpongo na nzoroko ti kanga lege na azo ti lï na ambeni ndo. Na temps so a bi lani prophète Daniel na yâ ti dû ti abamara, “a ga na mbeni tênë a zia na yanga ti dû ni”. Na pekoni Darius, so ayeke gbia ti Médie na ti Perse, “amû bague ti lo ti kpongo na nzoroko nga na ti azo ti lo so ayeke akota zo ti kodro lo kpo nzoroko dä, tongaso si a lingbi ti changé ye oko pëpe na yâ ti desizion so a mû na terê ti Daniel.”—Daniel 6:17.
Na temps so a zia kuâ ti Jésus na yâ ti dû awe, awato ti lo “[a]kpo mbeni nzoroko na terê ti tênë” so a kanga na yanga ti dû ti kuâ ni, tongaso si zo alï ape (Matthieu 27:66). David Linton Turner, mbeni wandara so asû mbeti na ndö ti Évangile ti Matthieu atene so tongana a yeke gouvernement ti Rome la amû yanga ti tene a kpo nzoroko ni, donc a yeke sara kua na popoto ti sarango na ta wala cire ti kpo nzoroko ni; a yeke kpo ni na popo ti tênë ni na yanga ti dû ti kuâ ni.
Ndali ti so aye ti kpongo na nzoroko ti ândö apeut ti fa ye mingi na e na ndö ti aye so asi lani na yâ ti mbaï ti azo, azo ti gingo nda ti aye na gbe ti sese nga na azo ti sungo mbaï aye ka mingi ti manda ye na ndö ni. Ni la, azo mingi laso ayeke gi ti manda ye na ndö ti sigillographie, so ti tene ti manda ye gï na ndö ti aye ti kpongo na nzoroko.