Foe san ede sma e doe sani kibrikibri?
„NO WAN sani hebi so, leki wan kibritori.” Dati na san wan Fransi odo e taki. Disi ben kan froeklari foe san ede wi e prisiri te wi sabi wan kibritori, ma sontron a e moro wi te wi no kan taki foe en? Ma tokoe na ini ala den jarihondro, foeroe sma prisiri foe doe sani na wan kibri fasi, foe di den e moksi densrefi kon na wán na ini sikrit groepoe foe feti na baka a srefi marki.
Foe den moro owroeten groepoe sikrit organisâsi, joe ben abi den dangra sekte di ben de foe feni na Egipti, Grikikondre, nanga Rome. Baka ten wan toe foe den groepoe disi no ben hori densrefi moro na a relisi background foe den èn pikinsopikinso den ben teki politiek, ekonomia, noso sociaal idea abra. Foe eksempre, di groepoe foe bisnisman ben orga densrefi na Europa na ini den mindri-jarihondro, dan den memre ben e gebroiki sikritfasi moro foeroe foe kibri densrefi na ekonomia sei.
Nofotron, na ini a ten disi, den sikrit groepoe foe krin reide ede, kande foe „sociaal marki ede èn marki di e sori boen-atifasi”, soleki fa na Encyclopædia Britannica e taki, èn „foe meki plan foe doe boen wroko gi sma èn foe gi sma leri”. Son wan foe den organisâsi pe den e libi nanga makandra leki brada, jongoewan groepoe, sociaal groepoe, nanga tra groepoe abi sikritfasi toe, noso son sani de di den e doe na sikritfasi. Nofotron den groepoe disi no e doe sma ogri, ma den memre feni sikritfasi wan span sani nomo. Den sikrit ceremonia foe wij wan sma kon na ini a groepoe, abi foeroe krakti na tapoe a firi foe sma èn a e tranga den banti foe matifasi èn foe wánfasi. Den memre e kisi a firi taki den abi wan krosibei matifasi nanga trawan èn taki den abi wan seiker marki ini a libi. Den sortoe sikrit organisâsi disi nofotron no de wan kefar gi sma di no de wan memre. Sma di no de wan memre no e ondrofeni takroe bakapisi foe di den no sabi den sikrit.
Te a doe di sma e doe sani na sikritfasi, e sori tapoe wan kefar
A no ala sikrit groepoe abi a srefi sortoe sikritfasi. Ma den wan di abi „sikrit na ini wan sikrit”, soleki fa na Encyclopædia Britannica e taki en, de wan troetroe kefar. A boekoe e tjari kon na krin taki „foe di den e gebroiki spesroetoe nen, tesi, noso openbaring”, meki den memre di abi den moro hei posisi, man „poti densrefi aparti”, èn nanga dati den e gi „den wan di abi moro lagi posisi [deki-ati] foe doe moeiti foe doro den hei posisi”. A de krin foe si san na a kefar di de nanga den sortoe groepoe disi. Den wan di de ini den moro lagi groepoe, no sabi kwetikweti kande san na den troetroe marki foe na organisâsi, foe di den no doro so fara ete foe abi a sabi dati. A makriki foe go na ini wan groepoe pe joe sabi soso wan pisi foe den marki nanga den fasi foe doro den marki, èn te joe loekoe en boen, dan kande joe no sabi ala foe den marki srefi. Ma a sma di den wij kon na ini so wan groepoe, baka ten kan feni en wan moeilek sani foe fri ensrefi, joe ben sa kan taki dati a tai nanga den keti foe sikritfasi.
Ma a doe di sma e doe sani na sikritfasi e sori tapoe wan moro bigi kefar srefi te wan groepoe e feti na baka marki di de kontrari wet noso di abi ogridoe na prakseri èn foe dati ede e proeberi foe kibri en gi sma taki a de. Noso efoe sma sabi taki na organisâsi disi de èn den sabi san na den marki moro foeroe, dan na organisâsi e proeberi kande foe kibri en gi sma soema na den memre èn san na den sani di a abi na prakseri foe doe djonsro. Disi de so nanga fajafaja terrorist groepoe di ten na ten e seki grontapoe nanga den terrorist ogri di den e doe.
Ija, te sani e doe na sikritfasi, dan dati kan de wan kefar gi sma aparti èn gi a heri libimakandra. Prakseri foe den sikrit tini groepoe di e soekoe sma di no doe noti, foe kan doe den ogri; noso den ogri groepoe leki a sikrit Mafia, den groepoe leki Ku Klux Klan di e si weti sma moro hei leki trawan,a èn no frigiti den foeroe terrorist groepoe na heri grontapoe di e tan gens a moeiti di sma e doe foe tjari vrede nanga seikerfasi kon na grontapoe.
San den o doe now?
Leki wan bakapisi foe a Kowroe Orlokoe, dan na mindri 1950 nanga 1969, sikrit groepoe ben orga densrefi na ini difrenti kondre foe West-Europa foe de leki a fondamenti gi organisâsi di e feti nanga a feanti, efoe den Rosiasma oiti ben o proeberi foe teki West-Europa abra. Soleki fa a Doisri njoensoe tijdschrift Focus e taki foe eksempre, dan den ben meki „79 sikrit maksin nanga fetisani” na Oostenrijk na ini a pisi ten dati. A no ala kondre foe Europa ben sabi srefi taki den groepoe disi ben de. Na ini den bigin jari foe 1990, wan njoensoe tijdschrift ben taki a sani soleki fa a de troetroe: „Te nanga now wi no sabi omeni foe den organisâsi disi de ete na ini a ten disi èn san den e doe kande no so langa pasa ete.”
Ija, foe troe. Soema kan sabi troetroe omeni sikrit groepoe de wan kefar kande nownow, di bigi moro leki iniwan foe wi ben sa kan prakseri?
[Foetoewortoe]
a Na Amerkan groepoe disi ben hori wan toe foe den relisi sani abra foe fositen sikrit organisâsi, foe di den e gebroiki leki simbôl, wan kroisi di e bron. Na ini a ten di pasa, a Ku Klux Klan ben hori rasja na netiten, èn den memre foe en ben e weri langa weti krosi nanga weti moesoe èn den ben e poeroe na atibron foe den na tapoe blaka sma, Katolieksma, djoe, freimdesma nanga vakbontoe.