„A blaka-wiwiri oema di ben e tiri na ini a sabana foe Siria”
EN SKIN ben doengroe, en tifi ben weti leki peri, èn den ai foe en ben blaka èn ben brenki. A ben kisi boen leri èn ben sabi foeroe tongo heri boen. Sma ben taki dati a fetiman kownoe disi ben koni moro Cleopatra èn taki kande a ben moi a srefi leki en. Bika a ben abi na deki-ati foe opo tanapoe teige a tranga grontapoe makti foe a ten foe en, a ben plèi wan ròl na ini profeititori di den Boekoe foe bijbel e taki ben o feni presi. Baka di a dede langa ten kaba, dan skrifiman ben prèise en, èn sma di e meki skedrei ben meki en moro moi leki a ben de. Wan poewema-man foe a di foe 19 jarihondro ben taki foe en leki „a blaka-wiwiri oema di ben e tiri na ini a sabana foe Siria”. Na oema disi di ben kisi so foeroe prèise ben de Zenobia — kownoe foe a foto Palmyra na ini Siria.
Fa Zenobia ben kon pôpi? San ben de a politik situwâsi di ben abi leki bakapisi taki a ben kisi makti? San wi kan taki foe en eigifasi? Èn sortoe profeitis ròl a kownoe disi ben abi? Loekoe fosi a presi pe a sani disi e feni presi.
Wan foto na a lanki foe wan woestijn
A foto foe Zenobia, Palmyra, ben didon pikinmoro 210 kilometer na a noord-owstoesei foe Damaskus, na a noordsei lanki foe a woestijn foe Siria pe den bergi di e waka seisei nanga den bergi foe Libanon e saka kon tron wan lagipresi. A foto disi di de wan watrapresi ben de pikinmoro afoepasi na mindri a Mindrikondre Se na a westsei èn na Eufraat Liba na a owstoesei. Kande kownoe Salomo ben sabi en leki Tadmor, wan presi di ben de prenspari gi a boen foe en kownoekondre foe toe sani ede: leki wan sroedati postoe foe kibri a noordsei grens foe a kondre, èn leki wan toemoesi prenspari konèksi na mindri den difrenti karavaan foto. Foe dati ede Salomo „ben bow Tadmor baka na ini a sabana”. — 2 Kroniki 8:4.
A historia foe den doesoen jari na baka a tiri foe kownoe Salomo no e taki notinoti foe Tadmor. Efoe a de troetroe Palmyra, dan a ben bigin kon pôpi, baka di Siria ben tron wan distrikt foe a Gran Tirimakti foe Rome pe a ben abi wan sroedati postoe na ini 64 b.G.T. „Palmyra ben prenspari gi Rome na toe sei, na ekonomia sei èn na sroedati sei”, Richard Stoneman e taki na ini en boekoe Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome. Foe di a palmbon foto disi ben de wan prenspari bisnis pasi di ben e tai Rome nanga Mesopotamia nanga na Owstoesei, meki na ini a foto disi den bisnis goedoe foe na owroeten grontapoe ben pasa na ini — spesrei foe Owstoe India, zijde foe China, nanga tra materia sani foe Persia, Ondrosei Mesopotamia, nanga den kondre na a Mindrikondre Se. Rome ben e anga foe a tjari di den materia sani disi moesoe tjari kon na ini a kondre.
Na sroedati sei, a distrikt Siria ben de wan neutraal presi di ben e prati den streimakti foe Rome nanga Persia. Na Eufraat Liba ben prati Rome foe na owstoesei birtikondre foe en, na ini den fosi 250 jari foe wi Gewoon Teri. Palmyra ben de leti abra a woestijn, na a westsei foe a foto Dura-Europos na a Eufraat. Foe di den ben sabi a kefalek prenspari posisi foe en, meki den kèiser disi foe Rome, soleki Hadrian nanga Valerian, ben fisiti Palmyra. Hadrian ben meki den bow-wroko foe Palmyra kon moro moi èn ben gi foeroe bigi bijdrage. Valerian ben pai wan heiheiman foe Palmyra di ben nen Odaenathus — a masra foe Zenobia — di a ben hei en na ini 258 G.T. kon tron consul foe Rome, bika nanga boen bakapisi a ben feti teige Persia èn ben bradi a grens foe a Gran Tirimakti foe Rome go te na ini Mesopotamia. Zenobia ben plèi wan prenspari ròl di en masra ben kisi makti. A historia skrifiman Edward Gibbon ben skrifi: „A waka di sani ben waka boen gi Odenathus ben de moro foeroe bika foe a koni nanga a krakti foe en [foe Zenobia] di joe no kan teki gersi nanga di foe no wan tra sma.”
Na a ten dati, kownoe Sapor foe Persia ben bosroiti foe tjalensi a heimakti foe Rome èn a ben froeklari en soevereiniteit na tapoe ala den fositen distrikt foe Persia. Nanga wan kefalek bigi legre a ben waka go na a westsei, ben teki den toe sroedati foto foe Rome, Nisibis nanga Carrhae (Haran), èn ben go doro foe pori a noordsei foe Siria nanga Cilisia. Kèiser Valerian ben kon ensrefi foe tjari en legre teige den fetiman, ma a ben lasi èn den Persiaman ben teki en.
Odaenathus ben feni taki a ben de a joisti ten foe seni diri presenti nanga wan boskopoe foe vrede go na a kownoe foe Persia. Na wan bigimemre fasi kownoe Sapor ben komanderi taki den presenti moesoe trowe go na ini na Eufraat Liba èn ben komanderi taki Odaenathus moesoe kon na en fesi leki wan strafoeman di e kon begi en. Na tapoe dati den Palmyrasma ben tjari wan legre kon na makandra foe woestijnsma di no abi fasti presi foe libi, makandra nanga den fikapisi foe a legre foe Rome, èn ben bigin go feti nanga den Persiaman di ben hari gowe now. Den legre foe Sapor — di ben weri foe feti èn di ben abi wan lo sani di den ben foefoeroe — no ben man kibri densrefi boen teige den taktik foe den fetiman foe a woestijn di ben go-kon e feti nanga den, èn den ben moesoe lowe gowe.
Foe di a manpikin foe Valerian, di ben kon na ini en presi, Gallienus ben warderi a wini di Odaenathus ben wini Sapor, meki Gallienus ben gi Odaenathus a titel corrector totius Orientis (tiriman foe a heri Owstoesei). Baka ten, Odaenathus ben gi ensrefi a titel „kownoe foe den kownoe”.
Zenobia e soekoe foe meki wan tirimakti
Na ini 267 G.T. na a moro hei marki foe en posisi, den ben kiri Odaenathus nanga en fosi manpikin di ben o teki en presi, èn kande wan neef foe en di ben wani teki refensi ben doe dati. Zenobia ben teki a posisi foe en masra abra, foe di en manpikin ben jongoe toemoesi. Foe di a ben moi, ben feti gi posisi, ben man tiri boen, èn foe di a ben abi a gwenti foe feti makandra nanga en masra di ben dede kaba, èn foe di a ben man taki foeroe tongo heri boen, meki a ben man foe kisi a lespeki nanga a jepi foe den sma di ben de na en ondro — èn dati ben de wan kefalek bigi sani di a ben man doe na mindri den bedoeïenen. Zenobia ben lobi foe leri sani èn a ben abi foeroe koniman na en birti. Wan foe den raiman foe en ben de a filosoofman nanga sabiman foe skrifi nanga taki, Cassius Longinus — di sma ben kari wan libilibi bibliotheek èn wan maksin foe sabi”. Skrifiman Stoneman e sori: „Na ini den feifi jari baka a dede foe Odenathus . . . Zenobia ben meki en pipel ben sabi en leki na oema di e tiri na Owstoesei.”
Persia ben didon na a wan sei foe a kondre foe Zenobia, di en nanga en masra ben meki kon swaki, èn na a tra sei, Rome ben de di ben broko. A historia skrifiman J. M. Roberts e taki foe a situwâsi na ini a Rome tirimakti na ini a ten dati: „A di foe dri jarihondro . . . ben de wan kefalek moeilek ten gi Rome na den grens foe en na owstoe sei èn na west sei toe, ala di na ini Rome srefi wan njoen pisi ten foe borgoe orlokoe ben bigin èn strei ben de foe kisi posisi. Toetenti na toe kèiser (boiti den sokari kèiser) ben kon èn ben gowe.” Na oema di ben e tiri na ini Siria, na a tra sei, ben de wan troetroe kownoe kaba di abi ala makti na ini en kontren di ben seti steifi kaba. „Foe di a ben man basi toe tirimakti [foe Persia nanga Rome]” kaba, na so Stoneman e taki, „a ben kan soekoe foe meki wan di foe dri tirimakti di ben sa basi den ala toe.”
Wan okasi gi Zenobia foe bigi en kownoe makti ben kon na ini 269 G.T., di wan man ben kon na ini Egipti di ben froeklari taki en na tiriman foe Rome. Esi-esi a legre foe Zenobia ben waka go na ini Egipti, ben masi na oproeroeman, èn ben teki a kondre abra. Di a ben meki bekènti taki a de kownoe foe Egipti, dan a ben meki pisi moni na ini en nen. Now en kownoekondre ben bigi foe a Nijl Liba te go miti na Eufraat Liba. Na a ten disi na ini en libi, a ben kisi a posisi foe „kownoe foe a zuidsei” di a bijbel profeititori foe Danièl e taki foe en, foe di en kownoekondre na a ten dati ben basi a heri zuidsei foe a kondre foe Danièl (Danièl 11:25, 26). A ben wini so srefi moro foeroe foe Pikin Asia.
Zenobia ben tranga èn ben moi en edefoto, Palmyra, na so wan fasi taki a ben man tanapoe makandra nanga den moro bigi foto foe Rome. Den sma di ben libi na ini ben de moro leki 150.000 sma. Kefalek moi gebow foe lanti, tempel, djari, postoe, nanga monument ben foeroe a foto, nanga skotoe di ben bradi so wan 21 kilometer lontoe a foto soleki fa sma e taki. Gadri di ben meki foe foeroe Korente postoe èn di ben hei moro leki 15 meter — so wan 1500 postoe — ben tanapoe na a lanki foe a moro prenspari strati. Popki nanga borsoepisi foe barinen man nanga goedoeman di ben gi presenti, ben de foeroe na ini a foto. Na ini 271 G.T., Zenobia ben meki wan toe popki foe ensrefi èn foe en masra di dede. Na a lanki foe a woestijn, Palmyra ben e brenki leki wan diriston.
A Son Tempel ben de wan foe den moro moi oso na ini Palmyra èn seiker dati ben basi a relisi fasi na ini a foto. Soleki fa a sori, Zenobia toe ben anbegi wan gado di abi foe doe nanga a son gado. Ma Siria foe a di foe dri jarihondro ben de wan kondre di abi foeroe relisi. Na ini a kondre foe Zenobia, sma di e froeklari taki den na kresten, djoe, astroloogman, nanga anbegiman foe a son nanga a moen ben de. Fa a ben denki foe den difrenti fasi foe anbegi na ini a kondre foe en? Skrifiman Stoneman e taki: „Wan koni tiriman no sa weigri foe erken den gwenti di boen gi en pipel. . . . Den gado, na so . . . den ben howpoe, ben tjari kon na makandra na a sei foe Palmyra.” Soleki fa a sori, Zenobia dan ben gi relisi pasi. Ma den gado ben „tjari sani kon na makandra gi Palmyra” troetroe? San ben o miti Palmyra nanga en „koni tiriman” heri esi?
Wan kèiser ’e opo en ati’ teige Zenobia
Na ini a jari 270 G.T. Aurelian ben tron kèiser foe Rome. Den legre foe en nanga boen bakapisi ben dribi èn ben strafoe den barbaar foe a noordsei. Na ini 271 G.T. — now a ben prenki „a kownoe foe a noordsei” foe Danièl en profeititori — Aurelian ’ben opo en makti nanga en ati teige a kownoe foe a zuidsei’, di Zenobia ben prenki (Danièl 11:25a). Aurelian ben seni wan toe foe den legre foe en go langalanga na Egipti èn ben seni en moro bigi legre go na a owstoesei na ini heri Pikin Asia.
A kownoe foe a zuidsei — di ben abi Zenobia leki tiriman — ’ben opo ensrefi’ foe go feti teige Aurelian „nanga wan kefalek bigi èn makti sroedati legre” na ondro toe generaal, Zabdas nanga Zabbai (Danièl 11:25b). Ma Aurelian ben teki Egipti èn ben seni wan ondrosoekoe groepoe go na ini Pikin Asia nanga Siria. Zenobia ben lasi a feti na Emesa (di de Homs now), èn a ben drai go baka na Palmyra.
Di Aurelian ben lontoe Palmyra, dan Zenobia, di ben e howpoe foe kisi jepi, ben lowe nanga en manpikin go na Persia, ma den Romesma ben kisi en na a Eufraat Liba. Den Palmyrasma ben gi den foto abra na ini 272 G.T. Aurelian ben handri boen nanga den sma di ben libi drape, èn a ben foefoeroe kefalek foeroe sani, so srefi a popki foe a Son Tempel, èn a ben go na Rome. A kèiser foe Rome no ben kiri Zenobia, ma a ben meki a tron a moro prenspari sani di a ben wini di a ben waka na ini en prosesi leki winiman na heri Rome, na ini a jari 274 G.T. Zenobia ben de leki wan hei oema foe Rome te na a kaba foe en libi.
A woestijn foto ben kisi pori
Wan toe moen baka di Aurelian ben teki Palmyra, dan den Palmyrasma ben kiri a Rome legre di a ben libi na baka. Di Aurelian ben jere a njoensoe foe na oproeroe disi, dan wantewante a ben komanderi en sroedati foe drai go baka, èn a leisi disi den ben tjari wan kefalek ogri-ati refensi kon na tapoe den sma di ben libi drape. Den sma di ben lowe gowe gi a kiri disi di ben doe sondro sari-ati, ben tjari go na ini katibo. A foto di ben abi bigifasi ben broko èn pori sondro foe man kon boen baka. Na so fasi a mamafoto ben saka baka soleki fa a ben de fosi — „Tadmor na ini a sabana”.
Di Zenobia ben opo tanapoe nanga deki-ati teige Rome, dan en nanga kèiser Aurelian, sondro foe den sabi srefi, ben plèi den ròl leki „a kownoe foe a zuidsei” èn „a kownoe foe a noordsei”, di ben de wan kontroe foe wan pisi foe a profeititori di Jehovah en profeiti ben skrifi so wan 800 jari bifo (Danièl, kapitel 11). Nanga en kefalek eigifasi, Zenobia ben kisi a lespeki foe foeroe sma. Ma a sani di moro prenspari na a ròl foe en leki a politik sma di ben taki na fesi kaba na ini a profeititori foe Danièl. En tiri no ben tan moro langa leki feifi jari. Palmyra, na edefoto foe a kownoekondre foe Zenobia, de noti moro leki wan dorpoe na ini a ten disi. Srefi a makti tirimakti foe Rome gowe langa ten kaba èn ben saka ensrefi na ondro disiten kownoekondre. San sa de a tamara gi den makti disi? A seiker kontroe foe bijbel profeititori e tiri a fasi fa sani sa waka gi den. — Danièl 2:44.
[Faki na tapoe bladzijde 29]
NA ERFENIS DI ZENOBIA LIBI NA BAKA
Baka di Kèiser Aurelian ben drai go baka na Rome baka di a ben wini Zenobia, a kownoe foe Palmyra, dan Aurelian ben bow wan tempel gi a son. Na ini a tempel a ben poti den popki foe a songado di a ben tjari kon baka foe a foto foe Zenobia. A tijdschrift History Today e taki fa sani ben waka moro fara: „Kande wan foe den sani di Aurelian ben doe èn di ben tan moro langa, ben de a seti di a ben seti wan ala-jari fesa, na ini a jari 274 foe wi gewoon teri, te a son e drai kon baka ini winter na tapoe 25 december. Di a tirimakti ben kon tron kresten, dan a dei di Krestes gebore ben poti na tapoe a dei disi foe meki a relisi moro boen gi den sma di ben lobi den owroeten fesa. A de wan freimde prakseri taki a moesoe de, te foe kaba, foe a Kèiser Zenobia, taki . . . [sma] e hori a Kresneti fesa foe wi.”
[Karta/Prenki na tapoe bladzijde 28, 29]
(Efoe joe wani si pe den sani disi skrifi, loekoe a tijdschrift)
MINDRIKONDRE SE
SIRIA
Antiòkia
Emesa (Homs)
PALMYRA
Damaskus
MESOPOTAMIA
Eufraat
Carrhae (Haran)
Nisibis
Dura-Europos
[Sma di abi a reti foe a karta]
Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
Gadri: Michael Nicholson/Corbis
[Prenki na tapoe bladzijde 29]
Rome pisi moni di kande e sori Aurelian
[Prenki na tapoe bladzijde 30]
A son tempel na ini Palmyra
[Sma di abi a reti foe a prenki]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Prenki na tapoe bladzijde 31]
Kownoe Zenobia e taki nanga den sroedati foe en
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Giovanni Battista Tiepolo, Kownoe Zenobia e taki nanga den sroedati foe en, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington
[Sma di abi a reti foe a prenki na tapoe bladzijde 28]
Finifini tori foe: Giovanni Battista Tiepolo, Kownoe Zenobia e taki nanga den sroedati foe en, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington