KAPITEL WÁN
Den boskopu fu Yehovah gi owruten èn gi a ten disi
1, 2. San son sma du fu feni gudu di kibri, ma san kan yepi yu fu abi prisiri na ini a libi?
NA INI den hondrohondro yari di pasa, furu sma ben e howpu fu feni gudu di kibri ondrogron. Oiti yu leisi fositen tori fu sabiman di ben e diki gron fu suku den sortu gudu dati? Kande yu srefi no ben o go suku den sortu gudu dati, ma san yu ben o du efu yu ben feni wan gudu? A no de fu taki dati yu ben o si en leki wan blesi efu a gudu dati ben o gi yu moro prisiri na ini a libi, èn efu a ben o meki yu libi waka moro bun.
2 Furu sma noiti e go suku gudu ondrogron, ma fu di den wani de koloku, meki a kan taki den e suku fu kon abi moni, wan bun gosontu, nanga wan bun trowlibi. Den gudu dati no de fu feni ondrogron. Boiti dati, wan karta no de di e sori yu pe yu kan feni den gudu dati. Soleki fa yu sabi, dan yu musu du muiti fu feni den gudu dati. Dati meki furu sma breiti te den e kisi bun rai di e sori den fa den kan feni den sani di den wani, fa den kan kon abi moro prisiri na ini a libi, èn fa den kan meki den libi waka bun.
3, 4. Pe yu kan feni bun rai di abi fu du nanga a libi?
3 Te yu luku en bun, dan bun rai de fu feni, èn a rai disi yepi tra sma kaba fu de koloku. Soleki fa furu sma kon si, dan Bijbel e gi a moro bun rai te a abi fu du nanga a libi. Skrifiman Charles Dickens fu Ingrisikondre, ben taki fu Bijbel: „A de a moro bun buku di sma ben sabi oiti èn ala ten a sa tan a moro bun buku . . . fu di a e gi sma a moro bun rai . . . di den abi fanowdu na ini a libi.”
4 A sani di a skrifiman taki no e fruwondru sma di e si Bijbel leki wan buku di e komoto fu Gado. A musu de so taki yu e bribi a sani disi di wi e leisi na 2 Timoteyus 3:16: „Na Gado srefi ben meki sma skrifi ala den sani di de na ini Gado Buku. Den sani disi bun fu gi leri, fu gi rai, fu poti sani kon reti èn fu gi piri-ai na wan reti fasi.” Fu taki en tra fasi, Bijbel abi tori na ini di kan sori sma fa den kan libi na ini a grontapu disi di lai nanga problema. Den sma di e meki Bijbel tiri den kan kon abi moro prisiri na ini a libi èn den libi sa waka moro bun tu.
5-7. Na ini sortu buku fu Bijbel yu kan feni bun rai?
5 Ma na ini sortu buku fu Bijbel yu denki taki yu kan feni a rai dati? Kande son sma e prakseri a Bergitaki pe Yesus ben gi sma bun rai di ben abi fu du nanga den afersi fu na aladei libi. Tra sma sa prakseri den buku di na apostel Paulus skrifi. Boiti dati, iniwan sma kan feni bun rai na ini den buku Psalm nanga Odo, fu di den buku dati lai nanga koni rai. Fu taki en leti, awinsi sortu situwâsi yu de na ini, noso awinsi sortu problema e miti yu, toku yu kan feni wan Bijbel buku di kan yepi yu. Srefi Bijbel buku soleki Yosua nanga Ester, di e taki moro furu fu sani di pasa na ini owruten, kan yepi yu. Den owruten tori na ini den buku disi abi warskow gi ibri sma di e du muiti fu dini Gado nanga prisiri (1 Korentesma 10:11). Iya, den buku dati e gi rai di yu kan gebroiki fu teki bun bosroiti so taki yu libi kan waka bun. Memre a tru tori disi: „Ala sani di sma skrifi fositen, ben skrifi fu leri wi wan sani. Disi e yepi wi fu horidoro èn fu kisi trowstu fu Gado Buku, so taki wi kan abi howpu.”—Romesma 15:4; Yosua 1:8; 1 Kroniki 28:8, 9.
6 Ma wan pisi de na ini Bijbel di furu sma no studeri, ma di abi warti gudu na ini. Dati na den 12 buku di sma gwenti kari den Pikin Profeiti. Nofo tron den buku disi e kon baka den bigi Bijbel buku Esekièl nanga Danièl, ma den de fosi na Evangelie fu Mateyus. (Na ini furu Bijbel den 12 buku disi e kon baka makandra na a fasi disi: Hosea, Yoèl, Amos, Obadya, Yona, Mika, Nahum, Habakuk, Sefanya, Hagai, Sakaria, nanga Maleaki.) Soleki fa wi si, dan Bijbel e komoto fu Gado èn a bun fu gi sma leri èn fu sori sma fa fu libi. Den buku disi e du dati tu?
7 Iya, seiker! Fu taki en leti, den buku di sma e kari den Pikin Profeiti, abi moi leri na ini di e sori wi fa fu libi na ini a ten disi. Fu kon sabi fu san ede son sma no e poti prakseri na den buku disi, dan luku fa sma e kari den 12 buku disi na ini furu tongo: den Pikin Profeiti. Yu denki taki na a nen disi e meki taki sma e denki so fu den buku disi? A kan taki a nen disi abi krakti tu na tapu a fasi fa yu e denki fu den?
A TRU TAKI DEN „PIKIN PROFEITI” NO PRENSPARI?
8. (a) San na wan prenspari fasi fa Gado e tiri sma? (b) Fa sma gwenti kari den 12 buku di wi e taki fu den, ma san a nen disi wani taki?
8 Na a bigin fu a brifi di na apostel Paulus ben skrifi gi den Hebrewsma, a ben taki: „Langa ten pasa kaba, Gado ben meki den profeiti fruteri den afo fu wi den boskopu fu en na furu okasi èn na furu fasi. Ma now, na a kaba fu a ten disi, a meki en Manpikin fruteri wi den boskopu fu en” (Hebrewsma 1:1, 2). Na Gado ben e gebroiki den man disi fu meki den boskopu fu en bekènti, èn dati meki wi no musu si nowan fu den boskopuman disi leki sma di no ben de prenspari. Wi no musu denki so tu fu den sani di den ben skrifi. Toku a nen „Pikin Profeiti” e gi son sma a denki taki den buku disi no prenspari so. Tra sma feni taki den boskopu na ini den buku disi no de so prenspari leki den boskopu na ini tra Bijbel buku. Ma fu taki en leti, a nen „Pikin Profeiti”a di den buku disi abi na ini furu tongo, e sori nomo taki den 12 buku disi syatu moro wan tu trawan.
9. Te wan buku syatu, dan fu san ede dati no wani taki dati a no prenspari?
9 Te wan buku syatu, dan dati no wani taki dati a no prenspari. A buku Rut syatu moro den buku di de na en fesi èn di e kon na en baka, ma toku yu kan leri moi sani na ini a buku dati! A syatu buku dati e sori krin taki wi musu tai hori na a tru anbegi, a e sori taki umasma warti srefisrefi gi Gado, èn a e meki wi kon sabi moro fini suma na den afo fu Yesus (Rut 4:17-22). Wan tra eksempre na a buku Yudas, di de te na bakasei fu Bijbel. A buku disi syatu so te taki na ini son Bijbel a no e furu wan heri bladzijde srefi. Ma toku a buku disi abi tumusi prenspari tori nanga rai na ini. Wi kan leisi san Gado du nanga den ogri yeye, wi e kisi warskow fu luku bun nanga takru-ati sma di e boro kon na ini a gemeente, èn wi e kisi deki-ati fu feti tranga gi a bribi. Yu kan abi a dyaranti tu taki aladi den Pikin Profeiti na syatu buku, toku yu o kisi furu wini fu den sani di skrifi na ini.
NA SORTU FASI DEN BUKU DISI NA PROFEITI BUKU?
10, 11. (a) San son sma e denki te den e yere a wortu „profeiti”? (b) Soleki fa Bijbel e sori, dan san profeiti ben e du?
10 Wan tra sani di wi musu luku na a wortu „profeiti”. A wortu disi kan meki wi prakseri taki den buku disi o fruteri wi san o pasa na ini a ten di e kon. Furu sma e si wan profeiti leki wan sma di e fruteri nomo san o pasa na ini a ten di e kon, èn kande a e gebroiki wortu di sma kan frustan na furu difrenti fasi. A denki disi abi krakti na tapu a fasi fa son sma e si den 12 buku disi.
11 A tru taki te yu e leisi den 12 buku disi, dan yu o si heri esi taki den lai nanga profeititori, èn furu fu den tori dati abi fu du nanga a bigi dei fu Yehovah di de krosibei. Dati e kruderi nanga san a wortu „profeiti” wani taki trutru. Wan profeiti ben de wan sma di ben abi wan bun matifasi nanga Gado èn nofo tron Gado ben e meki a fruteri sma san ben o pasa. Na dati furu profeiti fu Bijbel ben e du, èn Heinok ben de a fosiwan.—1 Samuel 3:1, 11-14; 1 Kownu 17:1; Yeremia 23:18; Tori fu den apostel 3:18; Yudas 14, 15.
12. Fa yu kan sori taki wan profeiti no ben e fruteri sma nomo san ben o pasa na ini a ten di ben o kon?
12 Ma wi musu hori na prakseri taki den profeiti fu Yehovah no ben musu fruteri sma nomo san Gado ben o du. Gado ben gwenti gebroiki den profeiti fu taigi sma san ben de a wani fu en. Fu eksempre, kande wi no e si Abraham, Isak, nanga Yakob leki sma di ben e fruteri trawan san ben o pasa na ini a ten di ben de na den fesi. Ma Psalm 105:9-15 e sori taki den ben de profeiti. Son leisi, Gado ben e gebroiki den fu meki sma kon sabi san ben o pasa, soleki a wan leisi di Yakob blesi den manpikin fu en. Ma den famiri-edeman dati ben de profeiti tu fu di den ben taigi na osofamiri fu den fa Yehovah ben o gebroiki den fu meki a wani fu en kon tru (Genesis 20:7; 49:1-28). Wan tra sani di e sori san a Bijbel wortu „profeiti” wani taki, na te wi e luku taki Aron ben e dini leki profeiti gi Moses. Aron ben e dini leki profeiti fu di a ben de wan „takiman”, gi Moses.—Eksodes 4:16; 7:1, 2; Lukas 1:17, 76.
13, 14. (a) Gi eksempre di e sori taki den profeiti no ben e fruteri sma nomo san ben o pasa. (b) Fu san ede a bun fu sabi taki den profeiti no ben e fruteri sma nomo san ben o pasa?
13 Prakseri sosrefi den profeiti Samuel nanga Natan (2 Samuel 12:25; Tori fu den apostel 3:24; 13:20). Yehovah gebroiki den ala tu fu meki bekènti san ben o pasa na ini a ten di ben de na den fesi, ma a meki den dini tu leki profeiti na tra fasi. Leki profeiti, Samuel gi den Israelsma deki-ati fu drai baka gi na anbegi fu falsi gado èn fu teki prati baka na a tru anbegi. A meki bekènti tu taki Gado ben krutu Kownu Saul. A sani disi e sori wi taki a moro prenspari gi Yehovah te sma e gi yesi na en leki te den e tyari ofrandi gi en. Iya, leki profeiti Samuel ben e fruteri sma fa Gado wani taki den musu libi (1 Samuel 7:3, 4; 15:22). A profeiti Natan ben taki dati Salomo ben o bow a tempel èn taki a kownukondre fu en ben o tan fu ala ten (2 Samuel 7:2, 11-16). Ma Natan ben e dini tu leki profeiti di a krutu David fu a sondu di a ben du nanga Batseiba, èn na ogri di a du nanga Uria. Suma kan frigiti fa Natan tyari kon na krin taki David ben du sutadu? A ben gebroiki wan agersitori fu wan guduman di ben teki a wan-enkri skapu fu wan pôtiman. Natan ben yepi tu fu orga a tru anbegi na ini a santa presi fu Gado.—2 Samuel 12:1-7; 2 Kroniki 29:25.
14 San prenspari, na taki wi no musu denki taki den boskopu na ini den profeiti buku disi na soso fu sori wi san o pasa na ini a ten di e kon. Den buku disi e sori san Gado e taki fu furu tra sani, èn den e meki wi kon sabi fa a pipel fu Gado na ini a ten dati ben musu libi èn fa wi na ini a ten disi musu libi. Fu taki en leti, wi abi a dyaranti taki den sani di skrifi na ini Bijbel, sosrefi na ini den 12 buku disi, na bun sani di kan yepi sma fu kon sabi san na a moro bun fasi fu libi. Den buku disi di skrifi nanga yepi fu santa yeye, e gi wi moi rai di kan yepi wi „fu libi nanga krin frustan, fu de reti-ati sma èn fu dini Gado fayafaya na ini a ten disi”.—Titus 2:12.
A FASI FA YU KAN KISI WINI
15, 16. (a) Sortu tori na ini den „Pikin Profeiti” e prenki wan sani? (b) Fa den tori na ini den buku disi e kruderi nanga a fasi fa Gado e handri nanga en pipel na ini a ten disi?
15 Furu fasi de fa wi kan kisi wini te wi e leisi a Wortu fu Gado di skrifi nanga yepi fu santa yeye. Son Bijbel buku e fruteri wi san pasa na wan spesrutu ten, trawan fu den na puwema, ma ibriwan fu den e leri wi moi sani. A de krin fu si tu taki a tori na ini son Bijbel buku e prenki wan sani. Na so a tu de nanga den 12 profeiti buku disi. Fu eksempre, Yesus ben e sori go na a buku Yona di a ben taki: „Na den ogri sma di drai baka gi Gado e tan suku wan marki, ma mi no o gi den wan marki boiti a marki fu a profeiti Yona. Bika neleki fa Yona tan dri dei nanga dri neti na ini a bere fu a bigi fisi, na so a Manpikin fu libisma o tan na ini en grebi dri dei nanga dri neti. Den sma fu Ninefei o opo baka na a Krutudei, makandra nanga den sma fu a ten disi èn den o krutu den sma fu a ten disi. Bika di den yere san Yona preiki, den ben abi berow. Ma wan sma di bigi moro Yona de dyaso.”—Mateyus 12:39-41.
16 Soleki fa wi sabi, dan a buku Yona e fruteri fa Gado ben handri nanga Yona, san a profeiti ben du na ini Ninefei, èn san pasa di Yona meki a krutuboskopu fu Gado bekènti. Ma a de krin taki den tori na ini a buku disi ben wani taki moro gi Yesus. A ben sabi taki den sani di miti a profeiti Yona ben e prenki a dede fu en èn sosrefi na opobaka di a ben o kisi baka dri dei. Wi e si tu taki den Ninefeisma ben de heri tra fasi leki furu fu den Dyu di no ben abi warderi gi a preikiwroko fu Yesus èn gi den wondru di a du (Mateyus 16:4). Sobun, na ini den 12 buku disi wi o si taki a fasi fa Gado ben e handri nanga a pipel fu en na ini owruten, e kruderi nanga a fasi fa a e handri nanga a pipel fu en na ini a ten disi. A moi fu studeri den tori dati fu di wi sa kisi wini fu den.b
17. Fa a buku disi e poti prakseri na den 12 profeiti buku?
17 Ma a buku disi di yu abi na ini yu anu a no fu studeri san den tori na ini a buku Yona, noso na ini den tra 11 buku e prenki. A buku disi no e fruklari ibri vers fu den buku dati tu. Na presi fu dati a e poti prakseri moro furu na sani di wi kan fiti na ini wi aladei libi. Aksi yusrefi: ’Sortu bun rai Yehovah e gi mi na ini den buku disi? Fa den buku disi kan yepi mi fu „libi nanga krin frustan, fu de reti-ati sma èn fu dini Gado fayafaya na ini a ten disi”? Now di ’a dei fu Yehovah de krosibei’, dan san mi e leri fu den buku disi? San den e taki fu a fasi fa wan Kresten musu libi, fu a fasi fa den musu tyari densrefi, fu na osofamiri-libi, èn fu den denki di sma abi na ini den muilek ten disi?’ (Titus 2:12; Yoèl 2:1; 2 Timoteyus 3:1) Yu o kisi piki na tapu den aksi disi, èn yu o si tekst di yu o lobi èn di noiti ete yu ben gebroiki fu gi sma rai fu Bijbel. Na so yu o kon sabi tra moi Bijbeltekst di yu kan gebroiki bun.—Lukas 24:45.
18. Fa a buku disi seti èn fa yu kan kisi wini fu dati?
18 A buku disi prati na ini fo pisi. Pruberi fu kon sabi fosi san yu o leri fu ibri pisi fu a buku. Na ini ibriwan fu den 13 kapitel, yu sa feni tu faki di musu yepi yu fu tan hori na prakseri san yu leri. Den aksi na ini den faki dati o gi yu okasi fu prakseri baka san yu leisi, san den sani dati wani taki èn fa yu kan fiti den na ini yu libi. A fosi faki de na a mindrisei pisi fu a kapitel. Te yu doro a faki dati, dan poti prakseri na den aksi na ini. Te yu e du dati, dan den sani di yu studeri o rutu dipi na ini yu ati (Mateyus 13:8, 9, 23; 15:10; Lukas 2:19; 8:15). A di fu tu faki o gi yu okasi fu prakseri baka san yu leisi na ini a lasti pisi fu a kapitel èn a o yepi yu tu fu no frigiti den sani dati. Sobun, teki ten fu studeri den faki disi. Den kan yepi yu trutru fu kisi wini fu den sani di yu leri.
19. San yu musu kon sabi fosi fu den 12 buku?
19 Fosi yu bigin, dan aksi yusrefi san yu sabi fu ibriwan fu den 12 buku disi. Suma Gado gebroiki fu meki den boskopu disi bekènti, èn suma ben de den man disi? O ten den ben e libi èn fa a situwâsi ben de di den ben e dini leki profeiti? (A karta na tapu bladzijde 20 nanga 21 o de wan yepi gi yu. Luku en doronomo te yu e studeri den kapitel di e kon.) San den boskopu ben wani taki gi den sma fu a ten dati? Te yu kon sabi dati, dan fa a o yepi yu fu kon frustan san den wani taki gi yu? A kapitel di e kon o yepi yu fu kisi piki tapu den prenspari aksi disi.
a A buku Encyclopaedia Judaica e taki dati a nen disi „e komoto fu a Latijn wortu di gebroiki na ini a Vulgaat Bijbel (Prophetae Minores). A nen ’Pikin Profeiti’, no e sori taki den buku fu den 12 profeiti no ben prenspari so, leki den buku Yesaya, Yeremia, nanga Esekièl. Na presi fu dati a wortu e sori taki den buku dati ben moro pikin.”—Pisi 12, bladzijde 49.
b Fu eksempre, luku A Waktitoren fu 1 december 2007, bladzijde 8-11 di e taki fu den buku Hagai nanga Sakaria. Yehovah Kotoigi tyari en kon na doro.