KAPITEL TU
Profeiti di tyari boskopu di kan leri wi wan sani
1. Fu san ede a bun fu kon sabi den 12 profeiti di skrifi den lasti buku fu den Hebrew buku fu Bijbel?
YU BEN o wani kon sabi den 12 boskopuman fu Gado? Den 12 man disi ben e libi fosi Yesus kon na grontapu, sobun yu no o man miti den. Toku yu kan kon sabi den, èn yu kan kon si fa den ben e tan hori „a bigi dei fu Yehovah” na prakseri. Den sani di yu o leri prenspari trutru gi ibri Kresten di e du muiti fu tan hori a bigi dei fu Yehovah na prakseri.—Sefanya 1:14; 2 Petrus 3:12.
2, 3. Fa den sani di miti den 12 profeiti e kruderi nanga a libi fu wi?
2 Bijbel e taki fu wan lo profeiti, èn furu buku fu Bijbel abi a nen fu wan profeiti. Neleki tra profeiti, den 12 man di wi o taki fu den ben abi wan tranga bribi èn den ben abi deki-ati. Sonwan fu den ben prisiri fu si fa a boskopu fu den kenki na ati nanga a denki fu sma, so taki den ben kan drai go baka na Gado. Trawan ben lasi-ati di den si fa tranga-ede sma ben e pasa den wèt fu Yehovah èn ben e opo densrefi teige en. Sonwan fu den 12 profeiti disi ben e broko den ede fu di anbegiman fu Yehovah no ben e span nanga noti èn den ben e libi soso fu meki prisiri.
3 Neleki wi, den 12 profeiti disi ben e libi na ini wan ten pe furu dyugudyugu ben de na ini a politiek èn na ini a libimakandra. Boiti dati, moro nanga moro sma ben e trangayesi den wèt fu Gado. Fu di den man disi „ben abi den srefi firi leki wi,” meki a musu de so taki den ben abi den eigi problema nanga broko-ede (Yakobus 5:17). Toku den de bun eksempre gi wi èn wi musu poti seryusu prakseri na den boskopu fu den di skrifi na ini „den buku fu den profeiti”. Den boskopu disi de gi a bun fu wi „di e libi na a kaba fu a ten disi”.—Romesma 15:4; 16:26; 1 Korentesma 10:11.
A TEN FU DEN 12 PROFEITI
4. Te wi e luku a ten di ibriwan fu den 12 profeiti ben libi, dan san yu kon si? Suma ben de den fosi profeiti di Yehovah gebroiki fu warskow en pipel èn fu gi den deki-ati?
4 Te yu e luku a fasi fa den buku Hosea te go miti Maleaki seti na ini yu Bijbel, dan kande yu e denki taki na so den profeiti ben libi a wán baka a trawan. Ma dati no de so. Fu eksempre, den profeiti Yona, Yoèl, Amos, nanga Mika ben e libi na ini a di fu neigi nanga a di fu aiti yarihondro Fosi Krestes.a Na a ten dati, furu kownu fu a zuidsei kownukondre Yuda nanga a noordsei kownukondre Israel ben e trangayesi Gado. A pipel ben teki a takru eksempre fu den kownu disi èn dati meki Gado ati bron nanga den. Na a srefi ten dati, Asiria èn bakaten Babilon ben e suku fu tron a moro makti kondre na grontapu. Den Israelsma no ben sabi srefi taki Yehovah ben o gebroiki den tu makti kondre disi fu strafu den. Ma wi sabi taki Gado ben seni reti-ati profeiti doronomo fu warskow Israel nanga Yuda.
5. Sortu profeiti ben meki bekènti taki Yehovah ben o strafu Yuda nanga Yerusalem?
5 Di a ten ben e doro taki Yehovah strafu Yuda nanga Yerusalem, dan Yehovah gebroiki ete wan grupu deki-ati takiman fu go warskow a pipel. Suma ben de den man disi? Den profeiti Sefanya, Nahum, Habakuk, nanga Obadya. Den alamala ben e dini na ini a di fu seibi yarihondro Fosi Krestes. Wan tu fu den moro sari sani di pasa na a ten dati, ben de taki den Babilonsma pori Yerusalem na ini 607 Fosi Krestes, èn den tyari den Dyu go na ini katibo. Agen sani pasa soifri soleki fa Gado ben warskow den di a ben seni wan tu fu den srefi profeiti disi fu taki gi en. Den ben pruberi fu warskow a pipel gi den ogri di den ben e du. Ma a pipel di ben e dringi sopi drungu èn di ben e du ogri-ati sani, no ben wani kenki.—Habakuk 1:2, 5-7; 2:15-17; Sefanya 1:12, 13.
6. Fa Yehovah gi a pipel fu en deki-ati, baka di den komoto na ini katibo?
6 Baka di a pipel fu Gado komoto na ini katibo, den ben abi bun tiriman fanowdu. Den ben abi trowstu nanga deki-ati fanowdu tu fu man tai hori na a tru anbegi. Wan tra grupu profeiti di yepi den ben de Hagai, Sakaria, nanga Maleaki. Den ben e dini na ini a di fu siksi nanga a di fu feifi yarihondro Fosi Krestes. Te yu o kon sabi moro fu den 12 deki-ati man disi di ben e opo taki gi Yehovah èn te yu o kon sabi moro fu a wroko fu den, dan yu o leri prenspari sani di yu kan gebroiki na ini a preikiwroko di yu e du na ini a muilek ten disi. Meki wi go luku fa ibriwan fu den man disi ben e dini na ini a ten di den ben de profeiti.
DEN DU MUITI FU YEPI TRANGAYESI PIPEL
7, 8. Fa na eksempre fu Yona kan yepi wi te wi lasi-ati?
7 Oiti a pasa taki yu lasi-ati? Kande yu ben firi taki a bribi fu yu kon swaki. Efu dati de so, dan yu kan leri furu fu den sani di miti Yona. A profeiti disi ben e libi na ini a di fu neigi yarihondro Fosi Krestes. Soleki fa yu sabi, dan Gado ben seni Yona go na Ninefei, a mamafoto fu a Gran Kownukondre Asiria, di ben e kon makti moro nanga moro. Yona ben musu go warskow den Ninefeisma gi den ogri di den ben e du. Ma na presi taki Yona go na Ninefei, di ben de sowan 900 kilometer go na a noordsei fu Yerusalem, a teki wan sipi di ben e go na wan lanpe di kande ben de na Spanyorokondre. Iya, Yona ben e hari go 3500 kilometer te na a tra sei. San yu e denki? Yu denki taki na frede Yona ben e frede noso taki na swaki a bribi fu en ben kon swaki fu wan pisi ten? Noso yu denki taki a ben frede taki den Ninefeisma ben o sori berow èn taki bakaten den ben o puru atibron tapu den Israelsma? Bijbel no e taki dati krin. Ma a sani disi e sori wi fu san ede wi musu luku bun taki sani no e bruya a denki fu wi.
8 We, yu sabi san Yona du baka di Gado piri-ai gi en. Di Yona ben de na ini a bere fu „wan bun bigi fisi” di ben swari en, dan a taki: „Na Yehovah e tyari frulusu kon” (Yona 1:17; 2:1, 2, 9). Baka di Gado frulusu Yona na wan wondru fasi, dan a go du a wroko di Gado gi en. Ma baka dati Yona mandi srefisrefi di Yehovah no pori den Ninefeisma di ben gi yesi na a boskopu èn di ben sori berow. Na wan lobi-ati fasi Yehovah piri-ai baka gi a profeiti disi di ben e denki ensrefi nomo. Kande son sma e poti prakseri soso na den fowtu di Yona meki, ma Gado ben si en leki wan reti-ati futuboi di ben e gi yesi na en.—Lukas 11:29.
9. San yu kan leri fu den profeiti boskopu fu Yoèl?
9 Oiti yu firi brokosaka fu di sma taki dati a Bijbel boskopu di yu e preiki e meki sma frede? Na so den kondreman fu a profeiti Yoèl ben e si a boskopu fu en. A nen fu a profeiti disi wani taki „Yehovah na Gado”. A sori leki a skrifi den profeititori fu en na ini Yuda na a ten fu 820 Fosi Krestes, di Kownu Usia ben e tiri. Soleki fa a sori, dan di Yoèl bigin dini leki profeiti, Yona ben de profeiti ete. Yoèl ben e meki bekènti taki wan bigi ipi sprenka ben o kon pori a heri kondre. Iya, a bigi dei fu Gado di e frede sma, ben de krosibei. Ma yu o si taki Yoèl no ben e taki soso fu wan pori di ben o kon. A ben taki tu taki sma di e gi yesi na Gado ’ben o kisi frulusu’ (Yoèl 2:32). Yehovah e sori bun-ati gi sma di e sori berow èn a e gi den pardon. A de wan trowstu gi wi fu sabi taki na a boskopu dati wi e preiki tu. Yoèl ben taki dati a santa yeye fu Gado ben o kon „na tapu ala sortu sma”. Yu e si san a profeititori disi abi fu du nanga yu? Yoèl sori tu san na a wan-enkri fasi fa sma kan kisi frulusu. A taki: „Ibri sma di e kari a nen fu Yehovah o kisi frulusu.”—Yoèl 2:28, 32.
10. Fa Yehovah gebroiki srefi wan man di no ben abi wan prenspari posisi?
10 Kande a e naki yu ati son leisi te yu e si o seryusu a boskopu de di yu e preiki, spesrutu te yu e preiki gi sma di no wani arki. Efu dati de so, dan yu kan frustan fa Amos ben e firi. Amos no ben de a manpikin fu wan profeiti èn a no ben abi ondrofeni tu leki profeiti. A ben de wan skapuman nomo èn a ben e du wroko na spesrutu pisi ten fu a yari. A ben e taki profeititori na a ten fu Kownu Usia fu Yuda, na a kabapisi fu a di fu neigi yarihondro Fosi Krestes. Aladi Amos no ben abi wan prenspari posisi, toku a ben tyari seryusu boskopu gi Yuda, Israel, nanga den kondre na den lontu. A nen Amos wani taki „A de wan hebi”, noso „A e tyari wan hebi”. A no e gi yu deki-ati fu sabi taki Yehovah kan gebroiki srefi wan mofina sma fu du so wan prenspari wroko?
11. Fa Hosea sori taki a ben de klariklari fu du iniwan sani di Gado ben aksi en?
11 Oiti yu aksi yusrefi: ’Mi de klariklari fu du iniwan sani fu man du a wani Yehovah?’ Prakseri Hosea, di ben e libi pikinmoro na a ten fu Yesaya nanga Mika, èn di ben e dini 60 yari langa leki profeiti. Yehovah ben taigi Hosea fu trow nanga Gomer, „wan uma di o du hurudu” (Hosea 1:2). Fu den dri pikin di Gomer kisi bakaten, a kan taki wán nomo ben de fu Hosea. Fu san ede Yehovah ben o aksi wan sma fu tan nanga wan trowpatna di waka gi en? Yehovah ben wani leri a pipel fu tai hori na en èn a ben wani sori den taki a ben de klariklari fu gi den pardon. A noordsei kownukondre ben bedrigi Gado neleki wan wefi di e waka gi en masra. Toku Yehovah ben o sori lobi gi a pipel fu en èn a ben o pruberi fu yepi den fu sori berow. A no de fu taki dati a sani disi e gi wi deki-ati.
12. Fa yu kan kisi wini te yu e poti prakseri na a eksempre fu Mika èn na den sani di a du leki profeiti?
12 Yu no e agri taki na ini a muilek ten disi a no makriki fu sori deki-ati èn fu frutrow dorodoro tapu Yehovah? Te yu e sori den fasi disi, dan yu o de leki Mika. A profeiti disi di ben e libi na a srefi ten fu Hosea nanga Yesaya, ben meki bekènti taki Gado ben o strafu Yuda nanga Israel na a ten di den kownu Yotam, Akas, nanga Heskia ben e tiri na ini Yuda. Dati ben de na ini a di fu aiti yarihondro Fosi Krestes. A pipel fu a noordsei Israel no ben e tyari densrefi na wan bun fasi kwetikweti èn den ben e anbegi falsi Gado. Dati meki a kondre kisi pori di den Asiriasma teki Samaria abra na ini 740 Fosi Krestes. Yuda no ben tan gi yesi na Yehovah. Aladi bigi rampu ben de fu pasa, toku a ben de wan trowstu gi Mika di a si taki a boskopu fu en meki taki fu wan pisi ten Yuda gi yesi na Gado èn den no kisi pori. A e gi wi deki-ati trutru fu si taki son sma e arki a boskopu fu wi di e frulusu sma.
DEN E FRUWAKTI TAKI WAN BIGI RAMPU O KON
13, 14. (a) Fa na eksempre fu Sefanya kan yepi yu na ini na anbegi fu yu? (b) Fa Sefanya tyari kenki kon na ini na anbegi?
13 Di Egepte nanga Asiria ben e lasi a makti fu den, dan Babilon ben e kon makti moro nanga moro. Heri esi a sani disi ben o tyari bigi problema kon gi a pipel fu Yuda. Den profeiti fu Gado ben de drape fu warskow den anbegiman fu Yehovah èn fu gi den rai. Te wi o taki fu wan tu fu den profeiti dati, dan hori na prakseri taki leki Kresten wi e preiki wan srefi sortu boskopu fu warskow sma.
14 Kande yu kweki nanga wan tu gwenti èn yu musu tapu nanga den gwenti disi fu man du a wani fu Yehovah. Efu dati de so, dan yu kan frustan fa Sefanya ben e firi. A ben de wan bakapikin fu Kownu Heskia èn sosrefi wan famiri fu Kownu Yosia. Sobun, a ben de wan memre fu a kownu famiri fu Yuda. Toku Sefanya gi yesi na Gado èn a tyari wan krutuboskopu gi den kruka tiriman fu Yuda. A nen Sefanya wani taki „Yehovah e kibri”. Sefanya ben sori krin taki na soso a sari-ati fu Gado sa meki taki wan sma „kisi kibri na a dei fu Yehovah en atibron” (Sefanya 2:3). A moi fu sabi taki a boskopu fu Sefanya ben abi bun bakapisi. A yongu Kownu Yosia tyari kenki kon, fu di a puru ala den falsi gado na ini a kondre, a meki a tempel kon bun baka, èn a seti a tru anbegi baka (2 Kownu, kapitel 22, 23). A musu fu de so taki Sefanya nanga tra profeiti, (Nahum nanga Yeremia), ben de den moro prenspari sma di yepi a kownu èn di ben e gi en rai. Ma a de wan sari sani taki furu fu den Dyu no ben abi trutru berow. Baka di Yosia lasi en libi na ini wan feti, den bigin anbegi falsi gado baka. A no ben teki langa baka dati di den Babilonsma tyari den go na ini katibo.
15. (a) Fu san ede a ben fiti taki Nahum tyari wan krutuboskopu gi Ninefei? (b) San yu kan leri fu a sani di miti Ninefei?
15 Kande yu feni taki yu no de so prenspari èn taki sma no e teri yu. Kresten abi a bigi grani fu „wroko makandra” nanga Gado, ma toku furu fu den no abi biginen (1 Korentesma 3:9). Na so a ben de tu nanga a profeiti Nahum. A wan-enkri sani di wi sabi fu en, na taki a ben de fu wan pikin foto di nen Elkos. A kan taki a foto disi ben de na ini Yuda. Ma a boskopu fu en ben de wan seryusu boskopu. Fa so? Nahum ben e meki bekènti taki Gado ben o strafu Ninefei, a mamafoto fu a Gran Kownukondre Asiria. A pipel fu a foto disi ben arki a boskopu fu Yona, ma baka wan pisi ten den drai go baka na den owru gwenti fu den. Prenki di sma ben koti na ini ston èn di sma feni na a owruten presi Ninefei, e sori taki a foto disi ben de wan foto pe furu brudu ben e lon, soleki fa Nahum ben taki (Nahum 3:1). Den prenki dati e sori sortu ogri a pipel disi ben e du nanga sma di den ben tyari gowe leki katiboman. Nahum fruteri finifini taki Ninefei ben o kisi pori dorodoro. A boskopu fu en kon tru, èn na so a o de tu nanga a boskopu di wi e preiki na ini a ten disi.
16, 17. Efu den fruwakti di wi abi fu a dei fu Yehovah no kon tru ete, dan san wi kan leri fu Habakuk?
16 Na ini den hondrohondro yari di pasa, son Bijbel leisiman ben abi spesrutu fruwakti fu a dei fu Yehovah, ma sani no waka soleki fa den ben denki. Kande trawan e fuga fu di a gersi leki a dei fu Yehovah no e kon. Fa a de nanga yu? Habakuk ben taki fa a ben e firi, èn wi kan frustan fu san ede a ben e firi so. A ben aksi: „O Yehovah, o langa mi musu bari, fosi yu arki mi? . . . Fu san ede mi musu si fa sma e fufuru sani èn fa den e pina trawan?”—Habakuk 1:2, 3.
17 Habakuk ben e dini leki profeiti na a ten di furu problema ben e miti Yuda. Dati ben de a ten baka di Kownu Yosia ben e tiri, ma bifo Yerusalem kisi pori na ini 607 Fosi Krestes. Na a ten dati sma ben e du furu ogri nanga kruktudu. Habakuk ben warskow a pipel fu Yuda taki awinsi den ben suku yepi na Egepte, toku dati no ben o kibri den gi den Babilonsma di ben lobi kiri sma. A ben skrifi a krakti boskopu fu en na wan fasi di den ben o man frustan krin. Boiti dati, a ben trowstu den taki ’a reti-ati sma ben o tan libi fu di a abi bribi’ (Habakuk 2:4). Wi musu poti bun prakseri na den wortu dati fu di na apostel Paulus ben gebroiki den na ini dri fu den Kresten Griki Buku fu Bijbel (Romesma 1:17; Galasiasma 3:11; Hebrewsma 10:38). Boiti dati, nanga yepi fu Habakuk, Yehovah e gi wi a dyaranti disi: „A fisyun o kon tru na wan spesrutu ten . . . A no o kon lati.”—Habakuk 2:3.
18. Fu san ede Yehovah ben taigi Obadya fu krutu Edom?
18 Obadya na a profeiti di skrifi a moro syatu buku fu den Hebrew Buku fu Bijbel. A buku disi abi 21 vers nomo. A wan-enkri sani di wi sabi fu Obadya, na taki a taki profeititori fu krutu Edom. Den Edomsma ben de bakapikin fu Yakob en brada, sobun den ben de brada fu den Israelsma (Deuteronomium 23:7). Ma den Edomsma no ben libi bun srefisrefi nanga a pipel fu Gado. Na ini 607 Fosi Krestes, pikinmoro na a ten di Obadya skrifi a buku fu en, a pipel disi tapu den pasi gi den Dyu di ben e lowe gowe, èn den grabu den tyari go gi den Babilonsma. Yehovah ben taki dati Edom ben o kisi pori krinkrin, èn a profeititori dati kon tru. Neleki fa wi no sabi furu fu Nahum, na so wi no sabi furu tu fu Obadya. Ma a e gi wi deki-ati fu sabi taki Gado kan gebroiki srefi sma di no prenspari gi trawan, leki en boskopuman!—1 Korentesma 1:26-29.
WAN BOSKOPU DI E GI DEKI-ATI, DI E TROWSTU, ÈN DI E WARSKOW
19. Fa Hagai gi a pipel fu Gado deki-ati?
19 Hagai na a fosiwan fu den dri profeiti di ben e dini baka di wan grupu reti-ati Dyu ben komoto na ini katibo na Babilon, na ini 537 Fosi Krestes. A kan taki Hagai ben de na ini a fosi grupu sma di ben drai kon baka. Hagai di ben kisi yepi fu Granman Serubabel nanga Granpriester Yosua, wroko makandra nanga a profeiti Sakaria fu pruberi fu gi den Dyu deki-ati fu kakafutu gi tra pipel di ben e gens den. Fu di a pipel ben e feti baka gudu, meki den no ben e anbegi Gado fayafaya moro tu. Dati meki den profeiti gi den deki-ati fu tranga a bribi fu den. Den ben musu klari a wroko di den ben musu du. Iya, den ben musu bow a tempel fu Yehovah kon bun baka. Den fo krinkrin boskopu di Hagai meki bekènti na ini 520 Fosi Krestes, poti prakseri na a nen fu Yehovah èn na a reti di a abi fu tiri ala sani. Te yu e leisi a buku disi, dan yu o si den wortu „Yehovah di e tiri den legre” 14 leisi. Den krakti boskopu fu Hagai ben e gi a pipel deki-ati fu go doro nanga wroko na a tempel. A no e gi yu deki-ati fu di yu sabi taki Yehovah, a Moro Hei Tiriman, abi krakti pasa marki èn taki a e tiri bigi legre fu engel?—Yesaya 1:24; Yeremia 32:17, 18.
20. Fu san ede Sakaria ben musu gi a pipel deki-ati?
20 Yu kan lasi-ati son leisi te yu e si taki son sma di e dini Gado no de fayafaya. Te dati de so, dan yu sa frustan fa a profeiti Sakaria ben e firi. Neleki Hagai di ben e dini leki profeiti na a srefi ten leki en, Sakaria ben abi a hebi frantwortu fu gi a pipel fu en deki-ati fu tan wroko na a tempel teleki a wroko ben kaba. Sakaria ben e wroko tranga fu gi a pipel deki-ati fu du a bigi wroko disi. Aladi a pipel na en lontu ben de nomo fu meki prisiri, toku a gi den deki-ati fu kon abi wan tranga bribi èn fu sori a bribi dati. A ben abi bun bakapisi. Sakaria skrifi bun furu profeititori di ben abi fu du nanga a Krestes. Wi kan kisi deki-ati tu fu a boskopu di e taki dati „Yehovah di e tiri den legre” no sa frigiti sma di e suku a bun-ati fu en.—Sakaria 1:3.
DEN E FRUWAKTI A MESIAS
21. (a) Fu san ede a boskopu fu Maleaki ben de tranga fanowdu? (b) Sortu pramisi wi e kisi na a kaba fu Maleaki, a lasti buku fu den Hebrew Buku fu Bijbel?
21 Maleaki, a lastiwan fu den 12 profeiti, ben e du san a nen fu en wani taki. En nen wani taki „Mi boskopuman”. Wi no sabi furu fu a profeiti disi di ben e libi na a ten fu 450 Fosi Krestes. Ma a profeititori fu en e sori taki a ben de wan takiman di ben abi deki-ati, èn a ben krutu a pipel fu Gado fu di den ben e du sondu èn fu di den ben abi hoigrifasi. A situwâsi di Maleaki ben taki fu en gersi a wan di Nehemia ben taki fu en. A kan taki a profeiti disi ben e dini na a srefi ten leki Maleaki. Fu san ede a boskopu fu Maleaki ben de tranga fanowdu? Wan tu tenti yari na fesi, den profeiti Sakaria nanga Hagai ben gi a pipel deki-ati fu de fayafaya, ma now a pipel ben lasi a faya dati. Den Dyu no ben abi wan tranga bribi kwetikweti. Maleaki no ben frede fu krutu den priester di ben abi heimemre èn di ben abi hoigrifasi. A krutu a pipel tu fu di den no ben anbegi Gado nanga den heri ati èn fu di den ben e tyari ofrandi di no ben bun nofo. Ma neleki fa Gado Wortu e gi wi a dyaranti taki bun sani o pasa na ini a ten di e kon, na so Maleaki ben taki dati Yohanes a Dopuman fosi ben o kon, èn taki baka en Krestes srefi ben o kon. A boskopu fu Maleaki na a lasti buku fu den Hebrew Buku fu Bijbel èn a e tapu nanga a moi pramisi taki „a son fu retidu o skèin” gi den wan di e lespeki a nen fu Gado.—Maleaki 4:2, 5, 6.
22. San yu kon sabi fu den 12 profeiti èn fu a boskopu fu den?
22 Yu kan si taki den man di ben skrifi den lasti 12 buku fu den Hebrew Buku fu Bijbel ben abi bribi nanga howpu (Hebrewsma 11:32; 12:1). Na eksempre nanga a boskopu fu den kan leri wi prenspari sani te wi e tan fruwakti „a dei fu Yehovah” (2 Petrus 3:10). Prakseri fa den profeiti boskopu disi kan abi krakti na tapu a têgo libi fu yu!
a Luku a karta na tapu bladzijde 22 nanga 23. Fu eksempre, yu o si taki Mika nanga Hosea ben e dini na a ten di Yesaya ben de profeiti fu Gado na ini Yerusalem.