KAPITEL TU
Wan profeiti di ben e dini na ini „den lasti dei”
1, 2. (a) Sortu fisyun di Yeremia kisi e sori san na a boskopu di a ben o meki bekènti? (b) Fu san ede yu musu poti prakseri na a boskopu fu Yeremia?
GADO aksi a nyun profeiti fu en: „San yu e si?” Ne a yongu Yeremia piki: „Mi e si wan bradimofo patu di e kuku na tapu wan faya. A mofo fu en kanti gowe fu a noordsei.” A fisyun dati ben e sori sortu boskopu Yeremia ben o tyari te fu kaba. (Leisi Yeremia 1:13-16.) Iya, Yehovah ben taki dati neleki fa wan bun faya sani e lon komoto na ini wan patu di e kuku na tapu wan faya, na so problema ben o kon na tapu a kondre Yuda, fu di furu fu den sma ben trangayesi. Fu san ede yu denki taki a mofo fu a patu kanti go na zuidsei? Dati wani taki dati problema ben o kon fu a noordsei. Babilon ben o broko kon na ini a kondre komoto na a sei dati. Na dati pasa tu. Na ini den yari di Yeremia ben e dini leki profeiti, a si nanga en eigi ai fa ibri tron baka sani ben e kuku komoto na ini a faya patu disi, teleki Yerusalem kisi pori te fu kaba.
2 Babilon no de moro. Toku a bun te yu e poti prakseri na den boskopu fu a profeiti Yeremia. Fu san ede? Fu di yu e libi na ini „den lasti dei” pe furu sma e taki dati den na Kresten, aladi Gado no feni den bun èn a no feni den kerki fu den bun tu (Yer. 23:20). Ma dati no de so nanga yu èn nanga den Kotoigi brada nanga sisa fu yu. Neleki Yeremia, unu no e preiki wan krutuboskopu nomo, ma sosrefi wan boskopu di e gi sma howpu.
3. (a) Fa den tori seti na ini a Bijbel buku Yeremia? (b) San a kapitel disi o tyari kon na krin?
3 Soleki fa a sori, dan Yeremia no skrifi den tori na a ten di den pasa, ma na ini den lasti yari di a wroko leki profeiti a meki en sekretarsi skrifi den sani di a ben fruteri en (Yer. 25:1-3; 36:1, 4, 32). Den tori na ini a buku disi no skrifi soleki fa den pasa baka makandra. Yeremia prati den tori na ini difrenti pisi fu sori sortuwan ben abi fu du nanga wan spesrutu situwâsi. Fu dati ede yu o si taki a bun te yu e kon sabi sortu sani ben pasa na a ten di Yeremia skrifi den buku Yeremia nanga Sari singi, èn fa den sani dati pasa baka makandra. Luku a faki na tapu bladzijde 23. Te yu sabi suma ben de kownu fu Yuda na wan spesrutu ten, èn san ben e pasa na ini Yuda èn na ini a kontren drape, dan yu o man frustan den sani di Yeremia ben taki èn ben du moro bun. Yu o man kisi moro wini tu fu den boskopu di Gado meki Yeremia tyari gi a pipel fu en.
A TEN FU YEREMIA
4-6. San ben de a situwâsi fu na owruten pipel fu Gado na ini den yari fosi Yeremia bigin dini leki profeiti?
4 Yeremia ben e dini leki profeiti na wan ten di furu kenki ben e pasa. Na a ten dati Asiria, Babilon, nanga Egepte ben e strei nanga makandra. Sowan 93 yari fosi Yeremia bigin dini leki profeiti, Asiria ben teki a tin-lo kownukondre fu Israel na noordsei abra, èn a ben teki furu fu den sma dati tyari gowe. Na a ten dati, Asiria ben wani teki Yerusalem abra, ma Yehovah kibri a kondre èn sosrefi Kownu Heskia di ben e gi yesi na en. Kande yu e memre ete fa Gado ben kiri 185.000 srudati fu a feanti na wan wondru fasi (2 Kow. 19:32-36). Wan fu den manpikin fu Heskia ben de Manase. A tiri leki kownu 55 yari langa èn na ini a ten fu en Yuda ben kon de na ondro a makti fu Asiria. A kan taki Yeremia gebore na a ten dati.—2 Kron. 33:10, 11.
5 Na Yeremia skrifi den buku 1 Kownu nanga 2 Kownu, èn na ini den buku dati wi e leisi taki Manase ben bow den hei presi baka di en papa ben broko puru. Manase ben bow altari gi Bâal èn gi den stari nanga ala den tra sani na hemel. Srefi na ini a tempel fu Yehovah a ben bow altari. Manase ben kiri bun furu sma fu soso, èn a bron en eigi manpikin na ini faya gi wan falsi gado. Fu taki en leti, ’a du bun furu sani di Yehovah no feni bun’. Fu di a ben du so furu ogri, meki Gado bosroiti taki rampu ben o miti Yerusalem nanga Yuda, soleki fa dati ben pasa kaba nanga Samaria èn nanga Israel (2 Kow. 21:1-6, 12-16). Baka di Manase dede, en manpikin Amon go doro nanga na afkodrei fu en papa, ma heri esi sani ben o kenki. Baka tu yari, den kiri Amon, dan Yosia, a manpikin fu en di ben abi aiti yari, tron kownu na ini 659 F.K.
6 Yosia tiri 31 yari, èn na a ten dati Babilon bigin kisi moro makti leki Asiria. Yosia ben si a situwâsi disi leki wan okasi fu puru Yerusalem na ondro a makti fu tra kondre. Tra fasi leki en papa nanga en granpapa, Yosia tan gi yesi na Yehovah èn a tyari bigi kenki kon na ini na anbegi (2 Kow. 21:19–22:2). Na ini a di fu 12 yari di Yosia ben e tiri leki kownu, a puru den hei presi pe sma ben e go anbegi falsi gado. A puru den santa postu nanga den tra popki sosrefi na ini a kownukondre, èn baka dati a meki sma seti a tempel fu Yehovah kon bun baka. (Leisi 2 Kroniki 34:1-8.) A moi fu si taki Gado poti Yeremia leki en profeiti na ini a di fu 13 yari di Yosia ben e tiri leki kownu (647 F.K.).
Fa yu ben o firi efu yu ben de wan profeiti na ini a ten fu Yeremia?
7, 8. (a) Fa a tiri fu Kownu Yosia ben difrenti fu a di fu Manase nanga Amon di ben e tiri fosi en? (b) Sortu sma Yosia ben de? (Luku a faki na tapu bladzijde 26.)
7 Di sma ben e seti a tempel kon bun baka na ini a di fu 18 yari di a bun Kownu Yosia ben e tiri, dan a granpriester feni „a wètbuku”. A kownu meki a sekretarsi fu en leisi a buku gi en. Di Yosia kon si sortu fowtu a pipel fu en ben meki, dan a meki na umaprofeiti Hulda aksi Yehovah san den musu du. Ne Yosia taigi a pipel fu gi yesi na den komando fu Gado. Hulda taigi Yosia taki Yehovah ben o tyari „rampu” kon na tapu den sma fu Yuda fu di den ben trangayesi en. Ma fu di Yosia ben horibaka gi a tru anbegi, meki a rampu dati no ben o kon na a ten di a ben de na libi.—2 Kow. 22:8, 14-20.
8 Kownu Yosia bigin du moro muiti fu puru afkodrei na ini a heri kondre. A go te na ini kontren srefi di ben de fosi fu a noordsei kownukondre fu Israel, fu puru den hei presi èn na altari na Betel. A seti sani tu fu hori wan bigi Paskafesa (2 Kow. 23:4-25). A no de fu taki dati Yeremia ben breiti nanga a sani disi! Ma a no ben makriki fu meki a pipel kenki den fasi fu den. Manase nanga Amon ben meki a pipel anbegi falsi gado, wan tumusi tegu sani, èn dati meki furu fu den drai baka gi a tru anbegi. Aladi Yosia ben tyari kenki kon, toku Gado meki Yeremia sori den sma fu Yudea taki den gado fu den ben de so furu leki den foto fu den. Den kondreman fu a profeiti ben de leki wan wefi di waka gi a masra fu en. Den ben gowe libi Yehovah fu go du hurudu nanga den gado fu tra kondre. Yeremia ben taki: „Den altari pe unu e tyari smoko-ofrandi gi a soso gado Bâal de so furu leki den strati na Yerusalem.”—Leisi Yeremia 11:1-3, 13.
9. Sortu sani tra kondre du na ini den lasti yari di Yosia ben e tiri?
9 Ma den boskopu fu Yeremia no kenki na ati fu den Dyu. Na a srefi ten, den kondre lontu Yuda ben e feti fu kisi moro makti na ini a kontren drape. Na ini 632 F.K., a legre fu Babilon nanga a di fu Media teki Ninefei, a mamafoto fu Asiria, abra. Dri yari baka dati, Kownu Neikow fu Egepte tyari den legre fu en go na noordsei fu yepi Asiria di ben de na ini problema. Bijbel no e taki fu san ede, ma na Megido, Yosia pruberi fu tapu pasi gi den legre fu Egepte fu meki den drai gowe baka. Ma a kisi hebi mankeri èn a dede (2 Kron. 35:20-24). Now di so wan sari sani ben pasa na ini Yuda, dan fa sani ben o waka nanga na anbegi èn nanga a tiri fu a kondre? Sortu nyun problema dati ben o tyari kon gi Yeremia?
SANI E KENKI NA INI YUDA
10. (a) Na sortu fasi a ten fu wi de a srefi leki a ten baka a dede fu Yosia? (b) Fa yu kan kisi wini te yu e luku fa Yeremia tyari ensrefi?
10 Prakseri fa Yeremia ben musu firi di a kon sabi taki Yosia dede! A ben e sari so te taki a singi sari singi gi a kownu (2 Kron. 35:25). Furu problema ben de kaba na ini Yuda, èn fu di tra kondre ben e strei nanga makandra, meki Yuda ben de na ini wan muilek situwâsi. Egepte, Asiria, nanga Babilon ben e strei nanga makandra fu abi a makti na ini a kontren. Di Yosia dede, sani kon kenki gi den anbegiman fu Gado na ini Yuda. Disi ben de a kaba fu wan tirimakti di ben e horibaka gi a wroko fu Yeremia èn now wan tirimakti ben o kon di ben o gens a wroko dati. Na ini a ten disi, furu fu den brada nanga sisa fu wi e ondrofeni wan srefi sortu sani. Wan pisi ten, den ben de fri fu anbegi Gado, ma now sma e frufolgu den èn lanti e tapu a wroko fu den. A kan taki furu fu wi o ondrofeni den kenki dati na ini a ten di e kon. Sortu krakti dati o abi na wi tapu? San wi o abi fu du fu kan tan gi yesi na Gado? Den aksi disi e gi wi deki-ati fu go luku fa Yeremia ben pasa den tesi di ben miti en.
11. San pasa na ini Yuda baka di Yosia dede?
11 Den sma fu Yuda ben poti Yoahas, a manpikin fu Yosia, leki kownu na ini Yerusalem. Yoahas, di sma ben sabi tu leki Salum, tiri dri mun nomo. Di Kownu Neikow drai go baka na a zuidsei, baka di a feti nanga den Babilonsma, dan a puru a nyun kownu èn a teki en tyari go na Egepte. Yeremia meki bekènti taki Yoahas no ben o „drai kon baka” (Yer. 22:10-12; 2 Kron. 36:1-4). Ne Neikow poti Yoyakim, wan tra manpikin fu Yosia, leki kownu na ini a presi fu Yoahas. Yoyakim no teki a bun eksempre fu en papa. Na presi taki a pruberi fu puru afkodrei na ini a kondre, neleki fa en papa ben du, ensrefi bigin du afkodrei.—Leisi 2 Kownu 23:36, 37.
12, 13. (a) San ben pasa nanga na anbegi fu a pipel fu Yuda di Yoyakim bigin tiri? (b) San den Dyu kerki fesiman du nanga Yeremia?
12 Di Yoyakim bigin tiri, Yehovah taigi Yeremia fu go na a tempel èn fu taigi den sma fu Yudea krin taki Gado krutu den gi den ogri di den ben e du. Den ben e si a tempel fu Yehovah leki wan tapu di ben o kibri den gi ogri. Ma den ’ben e fufuru, den ben e kiri, den ben e du sutadu, den ben e lei te den ben e meki sweri, den ben e tyari smoko-ofrandi gi Bâal, èn den ben e anbegi tra gado’. Efu den no ben tapu nanga den sani dati, Yehovah ben o drai baka gi a tempel fu en. A ben o drai baka tu gi den hoigriman di ben e anbegi en drape, neleki fa a ben du nanga a tabernakel na Silo na a ten fu Granpriester Eli. A kondre Yuda ben o „tron wan brokopresi” (Yer. 7:1-15, 34; 26:1-6).a A no de fu taki dati Yeremia ben musu abi deki-ati fu meki a boskopu dati bekènti! A kan taki a ben meki en bekènti na fesi heihei man di ben abi makti. Son brada nanga sisa na ini a ten disi kon si tu taki den ben musu abi deki-ati fu man du stratiwroko noso fu preiki gi gudu sma noso heihei sma. Ma wán sani wi sabi: Ala ten Gado o yepi wi, neleki fa a ben yepi Yeremia.—Hebr. 10:39; 13:6.
13 Te yu e luku fa sani ben e waka nanga na anbegi na ini Yuda èn fa sma ben e tiri a kondre, dan fa yu denki taki den kerki fesiman ben feni a boskopu fu Yeremia? A profeiti srefi ben taki: „Den priester, den profeiti, nanga a heri pipel grabu [mi]. Den taki: ’Na dede yu o dede.’” Nanga atibron den ben e bari taki: „Na dedestrafu a musu kisi.” (Leisi Yeremia 26:8-11.) Ma den gensman fu Yeremia no ben man kiri en. Yehovah ben de nanga a profeiti fu en fu frulusu en. Ma Yeremia srefi no ben frede den gensman fu en, awansi fa den ben lai èn awansi a ben gersi leki den ben o man kiri en. Yu no musu frede tu.
Fa a tiri fu Manase, Amon, nanga Yosia ben e difrenti fu makandra? San yu e leri te yu e luku fa Yeremia du a muilek wroko fu en?
„SKRIFI ALA DEN SANI DI MI TAIGI YU”
14, 15. (a) Sortu wroko Yeremia nanga en sekretarsi Baruk bigin du na ini a di fu fo yari di Yoyakim ben e tiri? (b) Sortu sma Yoyakim ben de? (Luku a faki na tapu bladzijde 33.)
14 Na ini a di fu fo yari di Yoyakim ben e tiri, Yehovah taigi Yeremia fu skrifi ala den sani di Yehovah ben taigi en sensi a ten fu Yosia. Na so Yeremia fruteri en sekretarsi Baruk ala san Gado ben taigi en na ini den 23 yari di pasa, èn Baruk skrifi den sani disi. Den krutuboskopu fu en ben abi fu du nanga sowan 20 kownu nanga kownukondre. Yeremia taigi Baruk fu leisi a bukulolo nanga tranga sten na ini na oso fu Yehovah. Fu san ede a ben musu du dati? Yehovah taki: „Kande den sma fu Yuda o arki te den yere sortu rampu mi wani tyari kon na den tapu. Efu ibriwan fu den o tapu nanga na ogri di a e du, dan mi o gi den pardon fu den ogri nanga sondu di den du.”—Yer. 25:1-3; 36:1-3.
15 Di wan sma di ben e wroko na a kownu-oso leisi a bukulolo gi Yoyakim, dan a kownu koti a lolo pisipisi èn a bron en. Baka dati a taigi sma fu tyari Yeremia nanga Baruk kon na en. „Ma Yehovah ben kibri den.” (Leisi Yeremia 36:21-26.) Fu di Yoyakim en ati ben takru srefisrefi, meki Yehovah taigi en profeiti fu meki bekènti taki a kownu ben o ’beri leki wan manburiki’. Dati wani taki dati den ben o „srepi en go trowe na dorosei fu den portu fu Yerusalem” (Yer. 22:13-19). Yu denki taki na span tori Yeremia ben wani gi di a fruteri a profeititori disi?
16. Sortu bun boskopu Yeremia ben meki bekènti?
16 Aladi Yeremia ben musu tyari krutuboskopu, toku a no ben de wan profeiti di ben e tyari soso takru boskopu. A ben e meki sani bekènti tu di ben e gi sma howpu. Yehovah ben o frulusu den Israelsma di tan abra èn a ben o tyari den kon makandra na ini den eigi kondre pe den ben o libi sondro broko-ede. Gado ben o meki „wan nyun frubontu” nanga en pipel, wan ’frubontu di ben o tan fu ala ten’ èn a ben o skrifi en wèt na ini den ati. A ben o gi den pardon gi den fowtu fu den èn a no ben o prakseri den sondu fu den moro. Boiti dati, wan bakapikin fu David ben o „krutu sani na wan reti fasi na ini a kondre” (Yer. 31:7-9; 32:37-41; 33:15). Den profeititori disi ben o kon tru na ini den someni tenti yari èn den hondrohondro yari baka dati. Wan fu den profeititori disi abi krakti na tapu wi libi, èn a kan gi wi a howpu fu libi fu têgo. Ma na ini a ten fu Yeremia, den feanti fu Yuda tan feti nanga makandra fu teki a kontren abra.—Leisi Yeremia 31:31, 33, 34; Hebrewsma 8:7-9; 10:14-18.
BABILON E KISI MORO MAKTI
17, 18. Sortu sani tra kondre ben du na ini den lasti yari di Yoyakim ben e tiri èn na ini den lasti yari di Sedekia ben e tiri?
17 Na ini 625 F.K., den Babilonsma nanga den Egeptesma feti wan prenspari feti na Karkemis, krosibei fu Eufraat-liba. Dati na sowan 600 kilometer na a noordsei fu Yerusalem. Kownu Nebukadnesar wini a legre fu Kownu Neikow, èn na so Egepte lasi a makti di a ben abi na ini a kontren dati (Yer. 46:2). Now Yuda ben de na ondro a makti fu Nebukadnesar, èn Yoyakim ben musu tron en futuboi. Ma baka di Yoyakim tiri dri yari na ondro a makti fu Nebukadnesar, a opo ensrefi teige a kownu disi (2 Kow. 24:1, 2). Dati meki Nebukadnesar nanga en legre hari go na ini Yuda na ini 618 F.K. èn den lontu Yerusalem. Yu kan frustan fa sani ben muilek na a ten dati, srefi gi Yeremia, a profeiti fu Gado. Soleki fa a sori, dan Yoyakim lasi libi na ini a feti disi.b En manpikin Yoyakin gi ensrefi abra na den Babilonsma, baka di a tiri dri mun nomo leki kownu fu Yuda. Nebukadnesar teki ala den gudu fu Yerusalem èn a tyari Yoyakin go na ini katibo makandra nanga den famiri fu en èn den di fu den heihei man fu Yuda. A tyari den tranga man fu a kondre gowe tu, nanga den sma di ben abi a koni fu meki moimoi sani. Danièl, Hananya, Misael, nanga Asaria ben de na mindri den sma disi.—2 Kow. 24:10-16; Dan. 1:1-7.
18 Now Nebukadnesar poti Sedekia, wan tra manpikin fu Yosia, leki kownu fu Yuda. A ben o de a lasti sma fu a famiri fu David di ben o tiri leki kownu na ini Yerusalem. A tiri fu en kon na wan kaba di Yerusalem nanga a tempel fu en kisi pori na ini 607 F.K. (2 Kow. 24:17). Ma na ini den 11 yari di Sedekia ben de kownu, bigi dyugudyugu ben de na ini Yuda èn sani no ben e waka bun tu fu di tra kondre ben wani teki Yuda abra. A de krin taki Yeremia ben musu frutrow dorodoro na tapu a sma di ben poti en leki profeiti.
19. Fa den sma na ini a ten fu Yeremia ben feni a boskopu fu en, èn fu san ede yu musu poti prakseri na a sani dati?
19 Prakseri fa Yeremia ben musu firi. Sensi a ten fu Yosia, Yeremia si fa problema ben e miti a pipel fu Gado fu di tra kondre ben wani teki Yuda abra. A si tu fa a pipel disi ben drai baka gi a tru anbegi. Ma a ben sabi taki sani ben o kon moro ogri. Den sma fu a foto pe a ben tan ben taigi en: „Yu no musu taki profeititori na ini a nen fu Yehovah, noso wi o kiri yu” (Yer. 11:21). Srefi di den profeititori fu Yeremia kon tru, den Dyu taki: „Wi no o arki den sani di yu taigi wi na ini a nen fu Yehovah” (Yer. 44:16). Ma a libi fu sma ben de na ini a tori, èn na so a de tu na ini a ten disi. A boskopu di yu e meki bekènti na fu Yehovah, neleki a di fu Yeremia. Fu di dati de so, meki yu musu ondrosuku fa Yehovah ben kibri en profeiti na a ten fosi Yerusalem kisi pori. Dati o yepi yu fu du a diniwroko fu yu nanga moro faya.
San wi kan leri fu a fasi fa Yeremia tyari ensrefi na a ten di Yoyakim ben de kownu? Sortu prenspari profeititori Yeremia meki bekènti di abi fu du nanga a ten fu wi sosrefi?
A LASTI KOWNU FU WAN KOWNU FAMIRI
20. Fu san ede a tiri fu Sedekia ben muilek srefisrefi gi Yeremia? (Luku a faki na tapu bladzijde 37.)
20 A kan taki den moro muilek yari di Yeremia ben e dini leki profeiti, ben de na a ten di Sedekia ben de kownu. Neleki furu fu den kownu di ben e tiri fosi en, Sedekia tan „du sani di Yehovah no feni bun” (Yer. 52:1, 2). A ben de wan futuboi fu den Babilonsma èn Nebukadnesar dwengi en fu meki wan sweri na fesi Yehovah taki a ben o saka ensrefi na ondro a kownu fu Babilon. Toku Sedekia opo ensrefi teige a kownu te fu kaba. Na a srefi ten, den feanti fu Yeremia ben e dwengi en fu opo ensrefi tu teige a kownu fu Babilon.—2 Kron. 36:13; Esek. 17:12, 13.
21-23. (a) Sortu grupu ben e strei nanga makandra na ini Yuda na a ten di Sedekia ben de kownu? (b) San sma du nanga Yeremia di a weigri fu teki sei, èn fu san ede yu musu poti prakseri na a sani dati?
21 Soleki fa a sori, dan di Sedekia bigin tiri leki kownu, boskopuman fu den kownu fu Edom, Moab, Amon, Tirus, nanga Sidon, doro na ini Yerusalem. Kande den ben wani taki Sedekia span anu makandra nanga den fu feti teige Nebukadnesar. Ma Yeremia gi Sedekia a rai fu saka ensrefi na ondro Babilon. Dati meki Yeremia gi den boskopuman tyatyari fu prenki taki a kondre fu den ben o dini Babilon tu (Yer. 27:1-3, 14).c A pipel no ben lobi a tori disi. Boiti dati, wan falsi profeiti ben de tu di ben meki taki a kon moro hebi gi Yeremia fu prati a boskopu fu Gado. En nen ben de Hananya. A man disi ben e meki bekènti na ini a nen fu Gado taki a pipel ben o komoto na ondro a tyatyari fu Babilon. Ma Yehovah meki Yeremia fruteri a pipel taki a bedrigiman Hananya ben o dede a srefi yari dati. Na dati pasa tu.—Yer. 28:1-3, 16, 17.
22 Now Yuda ben prati na ini tu grupu. Wan grupu ben feni en bun taki a kondre ben de na ondro a makti fu Babilon, ma a tra grupu ben wani taki sma opo densrefi teige a tirimakti disi. Na ini 609 F.K., Sedekia opo ensrefi teige Babilon fu di a go suku yepi na Egepte. Yeremia ben musu kakafutu gi den wan di ben lobi a kondre fu den so te, taki den ben de fayafaya fu opo densrefi teige Babilon (Yer. 52:3; Esek. 17:15). Nebukadnesar nanga den legre fu en drai go baka na Yuda fu tapu a dyugudyugu. Na so den teki ala den foto fu Yuda abra èn den bigin lontu Yerusalem. A boskopu di Yeremia tyari kon gi Sedekia nanga a pipel fu en na ini a muilek ten disi, ben de taki Babilon ben o teki Yerusalem abra. Dede ben e wakti den wan di ben o tan abra na ini a foto. Den sma di ben o gi densrefi abra na den Kaldeyasma, ben o tan na libi.—Leisi Yeremia 21:8-10; 52:4.
23 Den granman fu Yuda ben feni taki Yeremia ben e horibaka gi den Babilonsma. Di a taki san tru, dan den granman fu Yudea naki en èn den poti en na dungru-oso (Yer. 37:13-15). Toku Yeremia tan meki a boskopu fu Yehovah bekènti sondro frede. Fu dati ede, den granman taigi Sedekia fu kiri Yeremia. Den poti a profeiti na ini wan leigi watrapeti pe a ben kan sungu na ini a tokotoko. Ma Ebed-meilek, wan Etiopiaman di ben e dini na ini na oso fu a kownu, frulusu Yeremia (Yer. 38:4-13). Na ini a ten disi, a pasa furu leisi tu taki sma suku fu kiri Yehovah en pipel, fu di den weigri fu teki sei na ini politiek afersi. A de krin taki den sani di Yeremia ondrofeni kan tranga yu gi tesi èn den kan yepi yu fu pasa den tesi disi.
24. Fruteri san ben pasa na ini 607 F.K.
24 Na ini 607 F.K., den Babilonsma broko pasa den skotu fu Yerusalem, èn den teki a foto abra. Den legre fu Nebukadnesar bron a tempel fu Yehovah, den pori den skotu fu a foto, èn den kiri den heihei man fu Yuda. Sedekia ben wani lowe, ma den kisi en tyari go na fesi a kownu. Den kiri den manpikin fu Sedekia leti na en fesi, èn baka dati Nebukadnesar meki a kon breni, a tai en, èn a tyari en go na Babilon (Yer. 39:1-7). Iya, den sani di Yeremia ben taki fu Yuda èn fu Yerusalem kon tru. A profeiti fu Gado no ben prisiri fu a sani dati, ma a ben e sari taki a rampu disi ben miti a pipel fu en. Na ini a Bijbel buku Sari singi, wi kan leisi fa a ben e firi. Te wi e leisi a buku dati, dan den tori na ini musu naki wi ati tu.
DEN WAN DI TAN ABRA NA INI YUDA
25, 26. (a) Sortu sani pasa baka di Yerusalem fadon? (b) Fa den sma fu a ten fu Yeremia ben si a boskopu fu en baka di Yerusalem fadon?
25 Fa a ben de nanga Yeremia di den rampu disi ben e pasa? Den granman fu Yuda ben poti en na strafu-oso, ma den Babilonsma di ben teki a kondre abra no ben du ogri nanga en. Na presi fu dati den lusu en. Bakaten, den teki wan tu Dyu tyari go na ini katibo èn Yeremia ben de tu na ini a grupu dati, ma den fri en. A ben abi moro fu du na ini a diniwroko fu Gado, iya, a ben musu yepi den wan di ben tan na libi. Nebukadnesar poti Gedalia leki granman fu Yudea èn a pramisi den sma di ben tan abra drape taki freide ben o de solanga den ben e dini en, a kownu fu Babilon. Ma son Dyu di no ben lobi a situwâsi disi, kiri Gedalia (Yer. 39:13, 14; 40:1-7; 41:2). Yeremia gi den sma di ben tan abra na ini Yudea a rai fu tan na ini a kondre èn fu no frede a kownu fu Babilon. Ma den fesiman fu den sma disi ben feni taki Yeremia ben e lei èn den lowe go na Egepte. Den teki Yeremia nanga Baruk tyari gowe nanga tranga. Ma Yeremia taki na ini wan profeititori taki Nebukadnesar ben o broko kon na ini a kondre dati tu èn a ben o teki en abra. A sani dati ben o tyari rampu kon gi den sma fu Yudea di ben lowe go drape.—Yer. 42:9-11; 43:1-11; 44:11-13.
26 Agen den kondreman fu Yeremia no ben wani arki a tru profeiti fu Gado. Fu san ede? Den taki: „Sensi di wi tapu fu tyari smoko-ofrandi gi na umakownu fu hemel èn sensi di wi no tyari dringi-ofrandi gi en moro, na soso pina wi e pina èn feti-owru nanga angri kiri den sma fu wi” (Yer. 44:16, 18). A sani disi e sori fa na ati fu den sma na ini a ten fu Yeremia ben kon takru! Ma a musu gi wi deki-ati tu fu sabi taki wan sondu libisma kan tan gi yesi na Yehovah aladi a de na mindri sma di no abi bribi!
27. San wi sabi fu den lasti yari di Yeremia ben e dini leki profeiti?
27 A lasti sani di Yeremia skrifi ben de na ini a yari 580 F.K. A ben skrifi taki Efil-Merodak, a kownu di ben tiri baka Nebukadnesar, puru Yoyakin na strafu-oso (Yer. 52:31-34). Na a ten dati, Yeremia ben musu abi sowan 90 yari. Wi no sabi soifri o ten a dede. A kan taki den lasti yari fu en libi a ben de na ini Egepte èn taki a dede drape baka di a dini Yehovah nanga en heri ati sowan 67 yari langa. A dini na a ten di a tru anbegi ben e go na fesi èn na ini ala den yari di furu sma na en lontu ben e anbegi falsi gado. Toku son sma di ben e frede Gado ben arki a boskopu fu en. Ma furu sma no ben wani arki en èn den ben wani du ogri srefi nanga en. A sani dati meki taki Yeremia no ben abi bun bakapisi? Kwetikweti! Sensi a bigin, Yehovah ben taigi en: „Yu kan de seiker taki den o kon feti nanga yu, ma den no o wini yu, bika . . . ’Mi de nanga yu’” (Yer. 1:19). A wroko di wi leki Yehovah Kotoigi kisi fu du na ini a ten disi de leki a di fu Yeremia. Dati meki wi kan fruwakti taki sma o du den srefi sortu sani dati nanga wi. (Leisi Mateyus 10:16-22.) Sobun, san wi kan leri fu Yeremia, èn fa wi musu du a diniwroko fu wi? Wi o poti prakseri na den aksi disi.
San pasa nanga Sedekia èn nanga den borgu fu en di no ben wani arki a boskopu fu Yeremia? Fa yu e denki fu Yeremia?
a Fu di a tori di skrifi na Yeremia 7:1-15 gersi a wan di skrifi na Yeremia 26:1-6, meki son sma e denki taki den tu pisi disi e taki fu a srefi sani.
b Danièl 1:1, 2 e taki dati Yehovah gi Yoyakim abra na Nebukadnesar na ini a di fu dri yari di a ben e tiri na ondro a makti fu a kownu disi. A kan taki Yoyakim dede di den teki Yuda abra te fu kaba. Josephus ben skrifi taki Nebukadnesar kiri Yoyakim èn taki a meki sma trowe a dedeskin fu en dorosei fu den skotu fu Yerusalem sondro fu beri en. Ma Bijbel no e taki efu na so Yoyakim dede trutru.—Yer. 22:18, 19; 36:30.
c A kan taki a sma di skrifi a buku disi abra meki wan fowtu di a taki fu Yoyakim na Yeremia 27:1, fu di vers 3 nanga 12 e taki fu Sedekia.