Wan grontapoemakti di lasi gowe di e tapoe a pasi gi sma di e soekoe fowtoe ini bijbel
„Fositen a historia foe a grontapoemakti Asiria ben de wan foe den moro dangra kapitel foe froestan ini a grontapoe historia.” „Ala san den sma ben sabi foe Ninifei foe owroeten ben de wan toe panja panja sani di den no ben taki so krin èn den profeititori foe bijbel di ben e sori go na dati èn den frafra èn pisipisi bodoi foe a historia ini Diodorus Siculus . . . nanga trawan.” — Cyclopædia of Biblical Literature, Pisi 1 nanga 3, 1862.
A GRIKI historiaman Diodorus Siculus ben libi toe doesoen jari pasa. Ninifei, na so a ben taki, ben de wan foto nanga fo oekoe; den fo sei ben langa 480 stadia (wan Griki fasi foe marki sani). Dati na wan lontoe kontren foe 60 mijl! Bijbel e skrifi foe a srefi prakseri, te a e skrifi foe Ninifei leki wan bigi foto „nanga wan pasi, di sma ben kan waka ini dri dei”. — Jona 3:3.
Sma foe a di foe tinaneigi jarihondro di e soekoe fowtoe ini bijbel, ben weigri foe bribi taki wan foto di sma no ben sabi foe a grontapoe foe owroeten ben kan bigi na so wan fasi. Den ben taki toe, dati efoe ini wanten Ninifei ben de, dan a ben moesoe de wan pisi foe wan owroeten koeltoeroe di ben de bifosi Babilon ben de.
A fasi disi foe si sani ben de kontrari Genesis kapitel 10, di taki dati na afomanpikin foe Noa, Nimrod, ben meki a fosi politiek foto ini a kontren foe Babel noso Babilon. „Komoto foe a kondre dati”, na so bijbel e go moro fara, „a ben teki pasi go na Asiria èn a ben teki na en tapoe foe bow Ninifei nanga Rehoboth-Ir nanga Kalah nanga Resen na mindri Ninifei nanga Kalah: disi na a bigi foto” (Genesis 10:8-12). Loekoe taki a tekst e taki foe den fo njoen Asiria foto leki den de wan „bigi foto”.
Ini 1843 wan Fransi archeoloogman, Paul-Émile Botta, ben kon feni san ben tan abra foe wan kownoe-oso di ben sori foe de wan pisi foe wan foto foe Asiria. Di sma ben kon jere a njoensoe foe a feni di den ben feni a sani disi, a ben tjari bigi prisiri kon. „A belangstelling foe a poebliki ben kon moro bigi”, na so Alan Millard e froeklari ini en boekoe Treasures From Bible Times, „di a boeweisi ben gi taki a kownoe-oso ben de foe Sargon, a kownoe foe Asiria di den ben kari ini Jesaja 20:1 èn foe di den ben degedege foe en efoe a ben libi wanten, bikasi tra sani foe en den no ben sabi.”
Ini a pisi ten dati, wan tra archeoloogman, Austen Henry Layard, ben bigin foe diki sani di ben tan abra na wan presi di den kari Nimrud, pikinmoro 42 kilometer zuid-westsei foe Khorsabad. Den sani di ben tan abra ben sori foe de Kalah — wan foe den fo Asiria foto di den kari ini Genesis 10:11. Dan, ini 1849, Layard ben diki foe a gron broko, sani di ben tan abra foe wan tranga kownoe-oso na wan presi di den e kari Kuyunjik, na mindri Kalah nanga Khorsabad. A kownoe-oso ben sori foe de wan pisi foe Ninifei. Na mindri Khorsabad nanga Kalah sani de di tan abra foe tra kolonie, nanga so toe wan pikin bergi di nen Karamles. „Efoe wi teki den fo pikin bergi foe Nimrud [Kalah], Koyunjik [Ninifei], Khorsabad nanga Karamles, leki den oekoe foe wan fokanti”, na so Layard ben kon si, dan „sma sa kon sabi taki den fo oekoe ben kroederi soifri nofo nanga a 480 stadia noso den 60 mijl foe na aardrijkskundeman, di e meki taki wi kan teri a dri dei rèis foe a profeiti [Jona]”.
A de krin foe dati ede taki Jona ben moksi ala den koloni disi kon na wan, leki wan „bigi foto”, di a e kari den na a nen foe a foto di kari leki fosiwan ini Genesis 10:11, dati wani taki, Ninifei. A srefi sani sma ben doe ini a ten disi. Foe eksempre, wan difrenti de na mindri a fosi foto Londen èn den presi dorosei foe Londen di de san den sma e kari sontron „moro Bigi Londen”.
Wan Asiria kownoe di ben denki moro foe ensrefi
A kownoe-oso na Ninifei ben abi moro leki 70 kamra, nanga skotoe di pikinmoro ben de 3 kilometer langa. Na den skotoe disi joe ben abi den bron sani di ben tan abra foe a wroko foe wan man di e koti stonpopki di ben e memre den sroedati wini nanga tra sani di den ben doro. Foeroe foe den ben pori toemoesi. Tokoe pikinmoro na a kaba pisi foe a ten di Layard ben de drape, a ben kon feni wan kamra di ben de heri boen ete. Na den skotoe prenki ben de foe si di ben sori fa den ben teki wan boen tranga foto abra èn strafoeman di ben waka na ini pas, fesi a kownoe di ben broko kon na ini a foto èn di ben sidon na tapoe wan kownoe-stoeroe dorosei foe a foto. Na tapoesei foe a kownoe wan inskripsi de di sabiman foe na Asiriatongo e vertaal so: “Sanherib, kownoe foe grontapoe, kownoe foe Asiria, ben sidon tapoe wan nimedu -kownoestoeroe èn ben ondrosoekoe den sani di a ben wini foe a feti èn ben teki foe Lachish (La-ki-su).”
Ini a ten disi a prenki nanga na inskripsi disi, de foe si ini a Britis Museum. Disi e kroederi nanga a historia sani di pasa di skrifi ini bijbel ini 2 Kownoe 18:13, 14: „Ini a di foe tinafo jari foe kownoe Hiskia, Sanherib a kownoe foe Asiria opo feti kontrari ala den tranga foto foe Juda èn ben kisi den nanga feti. Foe dati ede Hiskia a kownoe foe Juda, seni wan boskopoe go na a kownoe foe Asiria di ben de na Lachis taki: ’Mi sondoe. Hari gowe foe mi. Awansi san joe sa aksi mi foe doe, mi sa doe dati.’ Foe dati ede a kownoe foe Asiria ben dwengi Hiskia a kownoe foe Juda foe pai drihondro solfroe talenti nanga dritenti gowtoe talenti.”
Tra inskripsi ben feni na mindri sani di ben tan abra foe Ninifei di e gi moro finifini bodoi foe a teki di Sanherib ben teki Juda abra èn a moni di Hiskia ben pai. „Kande wan foe den toemoesi aparti sani di agri foe historia boeweisi di skrifi, na ipi foe goedoe ini gowtoe di den ben teki foe Hiskia, dritenti talenti, e kroederi nanga den toe toemoesi boen raport di ben meki aparti foe makandra”, na so Layard ben skrifi. Sir Henry Rawlinson, di ben jepi foe kon froestan na Asiria skrifi, ben meki bekènti taki den inskripsi disi, „ben meki taki sma no ben man tweifri foe na historia identiteit foe Sanherib”. Moro fara, Layard e aksi na ini en boekoe Niniveh and Babylon: „Soema ben sa bribi en so leki a sori noso kande taki bifo den ben kon feni den sani disi, dati na ondro a bigi doti foe gron nanga tra doti, di e marki a presi pe Ninifei ben de, taki den ben sa feni a historia foe den feti na mindri Hiskia nanga Sanherib, di Sanherib srefi ben skrifi na a srefi ten di den ben feni presi, èn di e horibaka gi bijbel tori srefi ini den moro fini pisi?”
A no de foe taki, dati sonwan foe den fini tori di Sanherib ben skrifi foe den no e kroederi nanga bijbel. Foe eksempre, na archeoloogman, Alan Millard e skrifi: „A sani di moro foeroe e hari sma prakseri, e kon na a kaba [foe san Sanherib ben skrifi]. Hiskia ben seni en boskopoeman, nanga ala den goedoe na Sanherib ’bakaten, na Ninifei’. A legre foe Asiria no ben tjari den go na oso nanga prisiri babari foe wini leki a gwenti ben de.” Bijbel e skrifi taki den goedoe ben pai bifo a kownoe foe Asiria ben drai go baka na Ninifei (2 Kownoe 18:15-17). Foe san ede a difrenti? Èn foe san ede Sanherib no ben man foe meki bigi foe a wini di a wini a gran foto foe Judea, Jerusalem, na a fasi fa a ben meki bigi foe a teki di a ben teki Lachis abra, a tranga foto foe Judea? Dri bijbel skrifiman e gi a piki. Wan foe den, wan kotoigi di ben si, ben skrifi: „A ben pasa taki na engel foe Jehovah ben go ini a legrepresi foe den Asiriasma èn a ben kiri wan hondro aititenti na feifi doesoenman. Di den sma ben opo na mamanten, we, loekoe den alamala ben de dede skin. Foe dati ede Sanherib a kownoe foe Asiria gowe èn go baka foe libi na ini Ninifei.” — Jesaja 37:36, 37; 2 Kownoe 19:35; 2 Kroniki 32:21.
Ini en boekoe Treasures From Bible Times, (Goedoe foe bijbel ten) Millard kon na a bosroiti: „Wan boen reide no de foe tweifri na a raport disi . . . Wi e froestan taki Sanherib no ben sa skrifi so wan rampoe gi den sma di kon na en baka, foe den leisi dati, bikasi a ben sa gi en sjen.” Na presi foe dati, Sanherib ben wani foe meki bigi na sma tapoe taki a teki di a teki Judea abra ben waka boen èn taki Hiskia ben go doro foe saka ensrefi, ala di a ben e seni goedoe go na Ninifei.
A boeweisi ben gi foe a bigin foe Asiria
Den ben feni bibliotheek na Ninifei di abi tintin doesoen klèi-tafra. Den skrifi disi e boewèisi taki a grontapoemakti Asiria ben abi en roetoe ini a zuidsei foe Babilon, joisti fa Genesis 10:11 e sori. Foe di den ben gebroiki den bodoi disi meki archeoloogman bigin foe doe moeiti foe go moro fara na a zuidsei. Na Encyclopædia Biblica e froeklari: „Ala sani di ben tan abra foe den Asiriasma e sori taki den roetoe ben de Babilon. A tongo di den ben e taki nanga a fasi fa den ben e skrifi, den boekoe foe den, den relisi èn den sabidensi, den ben teki abra foe den birtisma na a zuidsei ma nanga pikinso kenki.”
Den sani di den ben feni, so leki di foe tapoesi, ben dwengi den sma di e soekoe fowtoe ini bijbel, foe meki den fasi foe si sani kon de reidelek. Ija, wan opregti ondrosoekoe foe bijbel e sori taki a ben skrifi nanga jepi foe man di ben taki krin èn di ben e loekoe sani finifini. Wan fositen edeman foe kroetoe foe United States Supreme Court, (Verenigde Staten Heikroetoe Bangi) Salmon P. Chase, ben taki baka di a ben ondrosoekoe bijbel: „A ben de wan langa, serjoesoe èn finifini studi: èn di mi e gebroiki densrefi gronprakseri foe boeweisi ini na afersi foe relisi disi leki fa mi ben doe ini afersi foe grontapoe sani, mi kon na a bosroiti taki bijbel de wan froewondroe boekoe taki a komopo na Gado.” — The Book of Books: An Introduction. (A Boekoe foe den Boekoe: Wan inleiding)
Ija, bijbel de moro leki soifri historia. A de a Wortoe foe Gado di skrifi nanga jepi foe a santa jeje, wan presenti di de gi a boen foe a libisma famiri (2 Timoteus 3:16). Boeweisi foe disi de foe feni nanga na ondrosoekoe di sma e ondrosoekoe aardrijkskunde foe bijbel. Foe disi wi sa taki ini a tra artikel.
[Prenki na tapoe bladzijde 6, 7]
Tapoesei: Dri finifini tori di teki foe sani di ben teken na a skotoe
Ondrosei: Wan tekening foe a prenki na Asiria skotoe di e sori a lontoe di den ben lontoe Lachis nanga wan legre
[Sma di abi a reti foe a prenki]
(Nanga primisi foe a British Museum)
(Foe The Bible in the British Museum, tjari kon na doro nanga jepi foe a British Museum Drukkerij)
[Sma di abi a reti foe a prenki na tapoe bladzijde 4]
Nanga primisi foe den edeman foe a British Museum)