Bijbel geografie — A de soifri?
A SON DONGO didjonsro na Palestina. A de a jari 1799 foe wi gewoon teri. Baka di den ben waka ini a faja son, a Fransi legre meki den kampoe èn Napoléon, a komando edeman, e rostoe ini en tenti. Nanga faja foe wan kandra, wan foe en foetoeboi e leisi nanga tranga sten komoto foe wan Fransi bijbel.
Leki fa a sori dan disi ben pasa foeroe tron te Napoléon ben abi en militaire campagne na Palestina. „Te den ben meki den kampoe tapoe den sani di ben tan abra foe den owroe foto dati”, na so a ben memre bakaten ini den tori foe en libi, „den ben leisi bijbel nanga tranga sten ala neti . . . Den sani di kroederi èn a waarheid foe den sani di skrifi ben de froewondroe sani: den e fiti a kondre disi ete baka so meni jari-hondro èn so meni kenki”.
Ija, den sma di e rèis go na a Mindri-Owstoe e feni en makriki foe fiti den sani di ben pasa èn di skrifi ini bijbel, nanga disiten presi. Bifosi a Fransi legre ben wini Egipti, sma ben sabi pikinso nomo foe na owroe kondre dati. Dan den sabidensiman nanga den koniman, di Napoléon ben tjari kon na Egipti, ben bigin foe meki kon na krin gi grontapoe den finifini sani foe a fositen bigi nanga pranpran foe Egipti. Disi ben meki en moro makriki foe man si nanga a froestan fa den ben hori den Israèlsma na ondro nanga „tranga srafoewroko”. — Exodus 1:13, 14.
Na a neti di den ben kon fri foe Egipti, den Israèlsma ben kon makandra na Rameses èn baka dati den ben waka go na „a lanki foe a sabana” (Exodus 12:37; 13:20). Djaso, Gado ben komanderi den foe „drai baka” èn foe den „meki den tenti na a se”. A freimde waka disi, sma ben poeroe kon na krin leki wan „waka ini broeja sondro foe sabi pe den e go”, èn a kownoe foe Egipti ben go nanga en legre nanga 600 feti wagi, foe feti foe kisi den fosi srafoe foe en baka. — Exodus 14:1-9.
Na Exodus
So leki fa Josephus, wan historiaman foe a fosi jarihondro foe wi gewoon teri, e taki, dan a legre foe Egipti ben jagi den Israèlsma go „ini wan smara presi”, e meki den go ini wan trapoe „na mindri leti-opoe ston pe sma no ben kan go, nanga a se”. Ini a ten disi sma no kan sabi troetroe a joisti presi pe den Israèlsma ben abra a Redi Se. Ma a de makriki foe tjari a tori kon na ini prakseri, komopo na a tapoesei foe wan lo bergi pe joe kan si a kabapisi foe a Redi Se na a noordsei. A de moi foe si, taki den e kari a bergi Jebel ʽAtaqah san wani taki „Bergi foe froeloesoe”. Na mindri den lo bergi disi nanga a Redi Se wan smara plata presi de, di e kon smara, te a kon miti a presi pe den hei presi na a ondrosei foe den bergi, pikinmoro e djompo komopo ini a se. Na a tra sei foe a Redi Se, wan fatoe presi di de nanga watra de, nanga foeroe watrapeti, di den kari ’Ayun Musa’ san wani taki „den watra peti foe Moses”. Na ondrosei foe na se na mindri den toe presi disi e saka safrisafri, ala di tra presi e saka wantronso na wan dipi foe wan sani foe 9 nanga 18 meter.
Theoloogman foe krestenhèit di no abi bribi, ben proeberi foe meki sma no bribi a wondroe di Gado ben doe, di a ben prati den watra foe a Redi Se èn ben meki den Israèlsma ben man foe lowe na tapoe drei gron. Den e poti a sani di ben pasa na wan tra presi, na wan plata swampoe noso moeras na a noordsei foe a Redi Se. Ma dati no kroederi nanga san bijbel e taki, foe di a e taki dorodoro taki den ben abra a Redi Se, na wan presi pe bogobogo watra ben de foe man soengoe Farao nanga en heri legre, ija, foe swari den. — Exodus 14:26-31; Psalm 136:13-15; Hebrewsma 11:29.
A sabana foe Sinai
Den toemoesi moeilek situwâsi di den Israèlsma ben miti na a schiereilanti Sinai, ben poti na wan fasi fa sma ben kan si en krin, ini bijbel tori di e taki foe a waka di Israèl ben waka doronomo sondro foe abi wan fasti tanpresi (Deuteronomium 8:15). Ma a ben sa kan taki wan heri nâsi e kon makandra na a foetoe foe a bergi Sinai foe kisi a Wet foe Gado èn bakaten hari densrefi poeroe foe go tanapoe „fara”? (Exodus 19:1, 2; 20:18) Wan presi de di bigi nofo foe gi pasi gi so wan bigi ipi sma, wan ipi foe a wan presi go na a trawan, di ben teri so wan dri miljoen?
Arthur Stanley, wan man di e rèis èn wan bijbel sabiman foe a tinaneigi jarihondro, ben fisiti a kontren foe a bergi Sinai èn ben sori san a ben si di en nanga en mati ben kren tapoe Ras Safsafa: „A krakti di a ben abi na wi tapoe, so leki fa a sa de nanga ala sma di si en èn di ben taki foe en, ben de wantewante . . . Djaso ben de a dipi, bradi, geri platagron di e miti na a srefi foetoe foe den leti-opoe ston . . . Efoe joe e prakseri taki pikinmoro no wan foe so wan miti makandra foe den platagron nanga den bergi de ini a kontren disi, dan a de wan troetroe prenspari boeweisi gi a waarheid foe a tori, taki wán foe so wan miti makandra ben de foe feni èn dati ini a birti foe a Sinai foe fositen.”
A pramisi kondre
Ini a di foe fotenti jari foe a waka di Israèl ben waka doronomo sondro foe abi wan fasti tanpresi ini a sabana, Moses ben taki foe den marki foe a kondre di den ben de foe go na ini: „Jehovah, oen Gado e tjari oenoe na ini wan boen kondre, wan kondre foe kriki, fonten nanga watra di e komoto na ini den lagi libapresi nanga a tapoe den bergi.” — Deuteronomium 8:7.
Den ben ondrofeni a soifrifasi foe a pramisi disi heri esi, di a heri nâsi ben konmakandra, mansma, oemasma, pikinwan, nanga freimde sma, ini a lagi presi foe Sichem pe foeroe watra ben de, na mindri a bergi Ebal nanga a bergi Gerizim. Na a foetoe foe a bergi Gerizim, siksi lo ben tanapoe. Den tra siksi lo ben kon makandra na a tra sei foe a lagi presi na a foetoe foe a bergi Ebal foe jere den blesi foe Gado di a nâsi ben sa njan boen foe den efoe den ben gi jesi na a wet foe Jehovah èn den floekoe di ben sa miti den efoe den ben misi foe hori a wet foe Gado (Josua 8:33-35). Ma nofo presi ben de gi a nâsi foe man fiti ini a smara lagi presi disi? Èn fa ala den sma ben kan jere sondro wan njoen modo ten versterker?
Na wan wondroefasi Jehovah Gado ben kan meki den sten foe den Leifisma kon moro tranga. Ma, a e sori taki so wan wondroe no ben de fanowdoe. Na akoestiek na a lagi presi disi de toemoesi moi. „Ala den sma di teki wan koiri go drape”, na so Alfred Edersheim wan bijbel sabiman foe a di foe tinaneigi jarihondro ben taki, „e agri tapoe toe penti: 1. Taki no wan problema ben kan de foe jere ala sani krin di den ben taki ini a lagi presi, so boen komoto na Ebal èn na Gerizim. 2. Taki den toe bergi disi ben gi nofo presi foe meki ala Israèlsma tanapoe”.
Wan tra bijbel sabiman foe a di foe tinaneigi jarihondro, William Thomson, ben taki foe en ondrofeni ini a lagi presi dati ini en boekoe The Land and the Book: „Mi ben bari tranga foe jere na ècho, dan mi ben proeberi foe si ini mi prakseri fa a ben sa kan de di den Leifisma di abi tranga sten, ben meki sani bekènti . . . ’Froefroektoe a sma de di meki iniwan popki di den koti temre, wan toemoesi takroe sani gi Jehovah’. Ne a boen tranga AMEN!, tin tron moro tranga, komoto foe a gemeente di bigi pasa marki, e kon moro hei èn kon moro bigi, èn na ècho e go nomo komoto na Ebal go miti Gerizim, èn foe Gerizim te Ebal.” — Teki gersi Deuteronomium 27:11-15.
A Lagi presi foe Jisreèl
Na a noordsei foe Sichem wan tra fatoe lagi presi didon, wan di e opo kon foe ondro a hei foe a se èn di de foe si leki wan plata presi. A heri kontren disi den e kari a Lagi presi foe Jisreèl, di kisi a nen foe a foto Jisreèl. Na a noordsei foe a lagi presi, den pikin bergi foe Galilea de pe Nasaret ben didon, a foto pe Jesus ben gebore. „Nasaret”, na so George Smith e froeklari ini en boekoe The Historical Geography of the Holy Land, „e didon ini wan komki na mindri pikin bergi; ma a momenti te joe e kren go na a tapoesei pisi foe a komki, . . . fa a de wan moi sani foe si! [A Lagi presi foe Jisreèl] didon na joe fesi, nanga den . . . feti-gron foe en . . . A de wan karta foe Owroe Testamenti historia”.
Ini a lagi presi disi den archeoloogman ben diki poeroe den sani di tan abra foe den foto kownoekondre di Israèl ben wini nanga feti ini den dei foe Josua, dati wani taki, Ta-anak, Megido, Jokneam èn kande toe Kedes (Josua 12:7, 21, 22). Na a srefi kontren disi, ini den dei foe kroetoeman Barak nanga kroetoeman Gideon, Jehovah ben fri en pipel na wan froewondroe fasi komoto na makti nâsi, di ben de feanti foe den. — Kroetoeman 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.
Wan toe hondro jari bakaten, kownoe Jehu ben rèi go na a lagi presi na a foto Jisreèl foe tjari a kroetoe foe Jehovah kon na tapoe Iseibèl nanga na oso foe Akab di ben fadon komoto na bribi. Komoto na a waktitoren ini Jisreèl, a ben sa de makriki foe si den sroedati foe Jehu na wan pasi foe 19 kilometer. Foe dati ede, foeroe ten ben sa de gi kownoe Joram foe seni wan fosiwan èn baka dati wan di foe toe boskopoeman go tapoe asi èn te foe kaba gi kownoe Joram foe Israèl nanga kownoe Ahasia foe Juda foe teki den wagi èn miti Jehu bifosi a doro a foto Jisreèl. Jehu ben tjari a dedekroetoe wantewante tapoe Joram. Ahasia lowé, ma bakaten a ben kisi mankeri èn ben dede na Megido (2 Kownoe 9:16-27). Ini a tori foe den fetigron so leki a wan di kari na tapoesei, George Smith e skrifi: „A de wan froewondroe sani taki ini no wan foe den tori . . . wan geografis sani de, di no kan.”
Sondro misi Jesus ben loekoe foeroe tron go na a Lagi presi foe Jisreèl èn ben denki dipi foe den span wini di ben feni presi drape, ala di a sabi taki en, a pramisi Mesias, ben de a sma di ben sa meki kontroe a ròl foe wan moro Bigi Josua, wan moro Bigi Barak, wan moro Bigi Gideon nanga wan moro Bigi Jehu, foe meki a soevereiniteit foe Jehovah kon santa. Ija, bijbel e gebroiki Megido, a moro strategis foto ini a lagi presi disi, leki wan agersi sani foe a presi foe na orlokoe foe Gado foe Armagedon (di wani taki „Bergi foe Megido”). Dati sa de wan feti di sa feti na heri grontapoe, pe Jesus Krestes leki Kownoe foe den kownoe, sa pori ala den feanti foe Gado nanga foe a kresten gemeente, a troe pipel foe Gado. — Openbaring 16:16; 17:14.
Bijbel e froeteri taki den djoe foe Nasaret di ben ati bron, wan dei ben proeberi foe trowe Jesus foe a kan dede komoto foe „a lanki foe a bergi di a foto foe den ben bow na tapoe” (Lukas 4:29). A de moi foe si taki na a zuid-westsei foe a foto foe a ten disi, wan leti-opoe ston foe 12 meter de, pe a tori disi ben sa kan pasa. Jesus lowe gi en feanti èn bijbel e taki moro fara, „Jesus ben saka go na Kaperna-um” (Lukas 4:30, 31). Ija, Kaperna-um de na wan moro lagi hei presi, wan sani foe 200 meter no ondro a hei foe a se.
Den sani disi nanga foeroe tra spesroetoe sani ben meki trawan, boiti Napoléon, e taki toemoesi froewondroe foe a soifrifasi foe bijbel geografie. „A sori di bijbel e sori go na tapoe topografie foeroe srefisrefi èn a e gi satisfaksi dorodoro”, na so Thomson ben skrifi ini The Land and the Book. „A no kan taki a no e naki na ati foe wan sma te a e si fa a historia di skrifi, e kroederi dorodoro nanga a natuurlijk geografie, foe na Owroe so boen leki foe a Njoen Testamenti”, na so Stanley e taki ini Sinai and Palestine.
A toemoesi froewondroe soifrifasi foe bijbel ini a tori foe den geografis sani, na soso wán boeweisi taki a no de wan boekoe di komoto na libisma. Den fosi dri nomroe foe A Waktitoren ben abi na ini artikel di e taki foe den srefi tori foe bijbel. Wi e gi joe a kari foe soekoe èn foe njan boen foe den tra dri pisi foe den artikel disi di e waka baka makandra.
[Karta na tapoe bladzijde 12]
(Efoe joe wani si pe den sani disi skrifi, loekoe a tijdschrift)
A LAGI PRESI FOE JISREÈL
Jisreèl
Nasaret
Ta-anak
Megido
Jokneam
Kedes
N
SE FOE GALILEA
BIGI SE
mijl
kilometer
5
10
10
20
[Sma di abi a reti foe a karta]
Abi en gron tapoe a karta di Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel abi ala reti foe en.
[Prenki na tapoe bladzijde 10]
Israèl ben kisi a Wet na a bergi Sinai
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.