A misjna nanga a Wet di Gado ben gi Moses
„WI E BIGIN kisi a firi taki wi moksi wisrefi na ini wan takimakandra di bigin langaten kaba èn di abi foe doe nanga tori di wi no man froestan noiti . . . A . . . gersi leki wi de na ini wan waktikamra foe wan farawe opolani presi pe wi moesoe wakti foe teki tra opolani. Wi e froestan den wortoe di sma e taki, ma wi no sabi san den wani taki troetroe èn nanga sortoe sani den sma e broko den ede, ma spesroetoe wi no e froestan san na a nowtoe di de foe jere na ini den sten.” Disi na fa a djoe sabiman Jacob Neusner e taki foe a firi di leisiman ben sa kan abi te den e leisi a misjna a fosi leisi. Neusner e taki moro fara: „A misjna no abi wan krin bigin. A e kaba wantronso.”
Na ini A History of Judaism, Daniel Jeremy Silver e kari a misjna „a toemoesi prenspari tekst foe a djoe bribi foe den rabi”. Foe taki en leti, a e taki moro fara: „A misjna ben kon ini a presi foe bijbel leki a moro prenspari leri programa foe [djoe] leri di e gi doronomo.” Foe san ede wan boekoe pe sani skrifi na so wan dangra fasi ben kon de so prenspari?
Wan pisi foe a piki wi kan feni na ini den wortoe disi di taki na ini a misjna: „Moses ben kisi a Tora na Sina-i èn a ben gi en na Josua, Josua ben gi en na den owroeman, èn den owroeman ben gi en na den profeiti. Èn den profeiti ben gi en na den man foe a bigi konmakandra” (Avot 1:1). A misjna e hori nomo taki a abi foe doe nanga bodoi di ben gi na Moses na a bergi Sina-i — wan pisi foe a Wet di Gado ben gi Israèl èn di den no skrifi poti na ini boekoe. Sma ben si den man foe a bigi konmakandra (di den ben kari a Sanhedrin baka ten) leki wan pisi foe wan langa geslakti foe koni sabiman, noso koniman, di ben gi son leri abra nanga mofo foe a wan geslakti go na a tra geslakti te leki den ben skrifi den leri disi na ini a misjna te foe kaba. Ma dati troe? Soema ben skrifi a misjna troetroe, èn foe san ede? Den sani di skrifi na ini ben bigin nanga Moses na a Sina-i? A wani taki wan sani gi wi na ini a ten disi?
A djoe bribi sondro wan tempel
Na a ten di den ben skrifi den Boekoe foe bijbel na ondro a krakti foe santa jeje, sma no ben bribi taki wan wet ben de di Gado ben gi nanga mofo, boiti a Wet foe Moses di den skrifi poti na ini boekoe (Exodus 34:27).a Foeroe jarihondro baka dati, den Fariseiman ben de a groepoe na ini djoe bribi di ben kon nanga a denki disi èn ben bariwroko gi en. Na ini a fosi jarihondro G.T., den Sadoeseiman nanga tra djoe ben gens a leri disi di no de foe feni na ini bijbel. Ma so langa a tempel na Jerusalem ben de a moro prenspari presi foe a djoe anbegi, a tori foe wan wet di ben gi abra nanga mofo ben kon na a di foe toe presi. Na anbegi na ini a tempel ben meki ibri djoe abi wan fasti stroektoeroe nanga wan sortoe seikerfasi na ini a libi.
Ma na ini 70 G.T. a djoe nâsi ben kisi foe doe nanga wan relisi rampoe di ben bigi na wan fasi di sma no ben man prakseri foe dati. Den legre foe Rome ben pori Jerusalem, èn moro leki wán miljoen djoe ben dede. A tempel, a moro prenspari presi foe a relisi libi foe den, no ben de moro. Den no ben man libi moro akroederi a Wet foe Moses, di ben aksi foe den taki den ben moesoe tjari ofrandi èn doe priesterwroko na ini a tempel. A fondamenti ston foe a djoe bribi no ben de moro. A talmoed sabiman Adin Steinsaltz e skrifi: „A pori . . . na ini 70 G.T. ben meki taki a ben de toemoesi tranga fanowdoe foe seti a heri fondamenti stroektoeroe foe a relisi libi njoenjoen baka.” Èn den ben seti en njoenjoen baka troetroe.
Srefi fosi a tempel ben kisi pori, Yohanan Ben Zakkai, wan lespeki disipel foe Hillel di ben de wan fesiman foe den Fariseiman, ben kisi primisi foe Vespasianus (di no langa baka dati ben o tron kèiser) foe froisi a moro prenspari relisi presi foe a djoe bribi nanga a Sanhedrin foe Jerusalem go na Jawneh. Soleki fa Steinsaltz e tjari kon na krin, dan baka di Jerusalem kisi pori, Yohanan Ben Zakkai „ben kisi foe doe nanga a tjalensi foe opo wan njoen prenspari presi gi a pipel èn jepi den foe fiti densrefi na a njoen situwâsi pe den ben moesoe poti a prakseri foe den na tapoe, ini a tori foe a relisi faja foe den, now di a Tempel no ben de moro”. A njoen prenspari penti di den ben moesoe poti prakseri na tapoe, ben de a wet di ben gi abra nanga mofo.
Now di a tempel ben pori, den Sadoeseiman nanga tra djoe sekte no ben man kon nanga wan tra sani di ben man overtoigi sma. Den Fariseiman ben tron a djoe groepoe di ben abi a moro bigi krakti na tapoe sma, èn den ben meki den groepoe di ben gens den kon tron wán nanga den. Foe poti krakti na tapoe wánfasi, meki den moro prenspari rabi no ben kari densrefi Fariseiman moro, wan wortoe di ben abi foe doe nanga sekte bribi èn nanga pratifasi. Sma ben kon sabi den nomo leki rabi, „den koniman foe Israèl”. Den koniman disi ben kon nanga wan bribi sistema pe den ben kan poti a denki foe den foe a leri di abi foe doe nanga a wet di ben gi abra nanga mofo. A ben o de wan relisi stroektoeroe di ben tranga moro a tempel, efoe libisma ben sa wani doe en wan ogri.
Tjari a wet di ben gi abra nanga mofo kon na wán
Ala di na akademia foe den rabi na Jawneh (40 kilometer westsei foe Jerusalem) ben de a moro prenspari presi now, tokoe tra akademia di ben leri a wet di ben gi abra nanga mofo, ben opo kon na ini heri Israèl èn srefi te na Babilon nanga Rome. Ma disi ben meki wan problema kon. Steinsaltz e tjari kon na krin: „So langa ala den koniman ben de na makandra èn wán groepoe man [na Jerusalem] ben doe a moro prenspari wroko foe den sabiman, a wánfasi na ini den gwenti nanga leri ben man tan. Ma foe di someni leriman ben kon de èn someni difrenti skoro ben opo, . . . meki wan lo wortoe nanga fasi foe taki ben kon.”
Den leriman foe a wet di ben gi abra nanga mofo den ben kari Tanna-im, wan wortoe di ben kon foe wan Arameisi wortoe di wani taki „foe studeri”, „foe taki ibritron baka” noso „foe gi leri”. Disi ben poti krakti na tapoe a fasi fa den ben leri a wet di ben gi abra nanga mofo èn a fasi fa den ben gi a leri dati na sma, foe di den ben taki sani ibritron baka èn ben hori den sani disi na ede. Foe meki en moro makriki gi sma foe memre den gwenti di ben gi abra nanga mofo, den ben sjatoe ibri wet noso gwenti kon tron wan sjatoe groepoe wortoe di no ben de so langabere. O moro mendri wortoe ben de, o moro betre dati ben de. Den ben proeberi feni wan fasi foe skrifi sani leki wan poewema, èn nofotron den ben taki wortoe leki wan fersi noso den ben singi den. Ma tokoe den wet disi no ben orga boen, èn na ibri leriman den ben difrenti foeroe.
A fosi rabi di ben kon nanga wan moro soifri fasi nanga stroektoeroe gi den foeroe difrenti gwenti di ben gi abra nanga mofo, ben de Akiba ben Josef (wan sani foe 50-135 G.T.). Steinsaltz e skrifi foe en: „Den sma foe en ten ben agersi a wroko foe en nanga a wroko foe wan wrokoman di e go na gron èn e foeroe en baskita nanga ala san a e feni sondro wan fasti fasi foe wroko, dan a e drai go na oso baka èn e poti ibri sortoe aparti. Akiba ben ondrosoekoe den foeroe tori di no ben orga boen èn a ben orga den na ini aparti groepoe.”
Na ini a di foe toe jarihondro G.T. — moro leki 60 jari baka di Jerusalem ben kisi pori — den djoe ben meki wan di foe toe bigi oproeroe kontrari Rome na ondro a tiri foe Bar Kochba. Èn ete wan leisi na oproeroe ben tjari rampoe kon. Akiba nanga foeroe foe den disipel foe en ben de na mindri den pikinmoro wán miljoen djoe di ben dede. A howpoe foe bow a tempel baka ben lasi gowe krinkrin di a kèiser foe Rome, Hadrianus, ben meki bekènti taki den djoe no ben mag kon moro na Jerusalem, boiti te den ben hori na alajari fesa di abi foe doe nanga a pori foe a tempel.
Den Tanna-im di ben libi baka Akiba, noiti no ben si a tempel na Jerusalem. Ma a stroektoeroe fasi fa den ben ondrosoekoe den gwenti nanga wet di ben gi abra nanga mofo, ben tron a „tempel” foe den, noso a moro prenspari fasi fa den ben kan anbegi. Juda ha-Nassi, a lastiwan foe den Tanna-im, ben go doro nanga a wroko di Akiba nanga den disipel foe en ben bigin, foe meki a wet di gi abra nanga mofo abi wan moro tranga fondamenti.
Den sani di den ben gebroiki foe meki a misjna
Juda ha-Nassi ben de wan bakapikin foe Hillel nanga Gamalièl.b A ben gebore na ini a ten foe na oproeroe di Bar Kochba ben meki, èn a ben tron na edeman foe a djoe libimakandra na Israèl na a kaba foe a di foe toe jarihondro èn na a bigin foe a di foe dri jarihondro G.T. A nen ha-Nassi wani taki „a granman”, san e sori na tapoe a posisi di a ben abi na ini na ai foe den kompe djoe foe en. Nofotron den ben kari en rabi nomo. Juda ha-Nassi ben de na edeman foe en eigi akademia nanga a Sanhedrin, fosi na Bet Sje’arim èn baka ten na Sepforis na Galilea.
Foe di Juda ha-Nassi ben froestan taki feti nanga Rome di ben o kon ete, ben kan de wan kefar gi a heri sistema foe a gi di a wet e gi abra nanga mofo, meki a ben abi a fasti bosroiti foe poti en na ini wan stroektoeroe di ben o de wan djaranti taki noti no ben man pasa nanga disi. Na a akademia foe en a ben tjari den moro koni sabiman na ini a ten foe en kon na wán. Den ben taki foe ibri penti nanga gwenti foe a wet di ben gi abra nanga mofo. Den ben tjari den sjatoe tori di ben skrifi foe den takimakandra disi kon na wán na ini toemoesi sjatoe èn krin prakserilin, pe den ben hori densrefi na wan strak stroektoeroe foe Hebrew wortoe di skrifi leki wan poewema.
Den ben orga den sjatoe tori disi na ini siksi prenspari groepoe, noso Orde, akroederi prenspari edeprakseri. Juda ben prati den disi na ini 63 pisi, noso traktaat. A relisi sistema ben kaba now. Te na a momenti dati, den ben gi den gwenti dati abra nanga mofo alaten. Ma foe kibri en moro boen, den ben meki wan lasti bigi kenki — den ben skrifi ala sani poti na ini boekoe. Den ben kari a njoen stroektoeroe disi di ben moi kefalek, di ben skrifi na ini boekoe, èn di ben abi a wet na ini di ben gi abra nanga mofo, a misjna. A nen misjna e kon foe a Hebrew gronwortoe sja·nahʹ, san wani taki „foe taki ibritron baka”, „foe studeri”, noso „foe gi leri”. A de a srefi leki na Arameisi wortoe tenaʼʹ, pe tan·na·ʼimʹ komoto, a wortoe di den gebroiki gi leriman foe a misjna.
A marki foe a misjna no ben de foe poti wan fasti wet sistema. A ben taki moro foeroe foe den sani di ben de tra fasi, foe di den ben hori na prakseri taki a leisiman ben sabi den fondamenti gronprakseri kaba. Te joe loekoe en boen, a ben de sjatoe tori foe san den ben taki èn san den ben leri sma na den akademia foe den rabi na a ten foe Juda ha-Nassi. A misjna ben moesoe de wan schema foe a wet di den ben gi abra nanga mofo foe sma ben kan taki moro fara foe en, wan plan, noso wan fondamenti stroektoeroe, foe kan bow na tapoe.
Na presi taki a misjna e tjari iniwan sani kon na krin di Moses ben kisi na a bergi Sina-i, a e sori sma moro fini fa sani ben waka nanga a wet di ben gi abra nanga mofo, wan denki di ben bigin nanga den Fariseiman. A bodoi di skrifi na ini a misjna e trowe pikinso leti na tapoe den sani di taki na ini den kresten Griki Boekoe foe bijbel èn na tapoe wan toe takimakandra di Jesus Krestes nanga den Fariseiman ben abi. Ma wi moesoe loekoe boen, foe di den idea di de foe feni na ini a misjna e sori a fasi fa den djoe na ini a di foe toe jarihondro G.T. ben si sani. A misjna na a konèksi na mindri a di foe toe tempel pisi ten nanga a Talmoed.
[Foetoewortoe]
a Efoe joe wani moro bodoi, dan loekoe bladzijde 8-11 foe a brochure Zal er ooit een wereld zijn zonder oorlog? (Oiti wan grontapoe sa de sondro orlokoe) di a Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., ben tjari kon na doro.
b Loekoe na artikel „Gamaliël — Hij onderwees Saulus van Tarsus”, na ini De Wachttoren foe 15 juli 1996.
[Faki na tapoe bladzijde 26]
A fasi fa a misjna prati
A misjna prati na ini siksi Orde. Den abi 63 pikin boekoe, noso traktaat di prati na ini kapitel nanga misjnayot, noso paragraaf (no na ini vers).
1. Zeraim (Wet di abi foe doe nanga gronwroko)
Den traktaat disi e taki foe a begi di sma moesoe begi gi njanjan nanga sani di abi foe doe nanga gronwroko. Den abi foe doe toe nanga wet di e taki foe a di foe tin pisi, den pisi di den priester moesoe kisi, a wroko di sma ben doe foe tjari sani kon na wan baka a kotiwroko, èn nanga den Sabadei jari.
2. Moed (Santa prisiriten, fesa)
Den traktaat na ini na Orde disi e taki foe den wet di abi foe doe nanga a Sabadei, a Verzoendei, èn nanga tra fesa.
3. Nasjim (Oemasma, wet ini a tori foe a trowlibi)
Den traktaat disi e taki foe trow nanga brokotrow, serjoesoe pramisi, den Nasireisma, èn kefal te den ben prakseri taki wan sma ben doe soetadoe.
4. Nezikin (A pai di sma ben moesoe kisi foe di trawan doe den ogri èn a wet gi borgoe)
Den traktaat na ini na Orde disi e taki foe tori di abi foe doe nanga wet gi borgoe èn gi a goedoe di sma abi, kroetoebangi nanga strafoe, a fasi fa a Sanhedrin e wroko, na anbegi foe kroektoe gado, a meki foe sweri, nanga na ethiek foe den Tata (Avot)
5. Kodasjim (Ofrandi)
Den traktaat disi e taki foe den seti di abi foe doe nanga meti-ofrandi nanga siri-ofrandi, so srefi o bigi a tempel moesoe de.
6. Toharot (Den seremonia foe meki wan sma kon krin)
Na Orde disi abi traktaat di e taki foe a seremonia fasi foe kon krin, a wasi foe a skin, a wasi foe den anoe, siki na a skinboeba, èn a krin di difrenti sani no de krin.
[Faki na tapoe bladzijde 28]
A misjna nanga den Kresten Griki boekoe foe bijbel
Mateus 12:1, 2: „Na ini a pisi ten dati Jesus ben waka na ini den gron pe den ben prani siri-njanjan, na sabadei. Angri ben bigin kiri den disipel foe en èn den ben bigin piki siri-njanjan èn njan. Di den Fariseiman ben si disi, den ben taigi en: ’Loekoe! Den disipel foe joe e doe wan sani di wet no e gi den pasi foe doe na sabadei.’” Den Hebrew Boekoe foe bijbel no ben tapoe sma foe doe san den disipel foe Jesus ben doe. Ma na ini a misjna wi e feni wan lijst foe 39 sani di den rabi ben tapoe sma foe doe na a Sabadei. — Sjabbat 7:2.
Mateus 15:3: „Leki piki [Jesus] ben taigi den: „Foe san ede so srefi oenoe e pasa a gebod foe Gado, foe den gwenti foe oenoe ede?’” A misjna e horibaka gi a fasi disi fa den ben denki (Sanhedrin 11:3). Wi e leisi: „Sma moesoe [hori densrefi] moro soifri na den wortoe foe den leriman foe Wet, leki [foe hori densrefi] na den wortoe foe a Wet [di skrifi poti na ini boekoe]. Efoe wan man ben taki: ’A no de wan froeplekti sani foe weri den pikin dosoe nanga begi na ini’, so taki a e broko den wortoe foe a Wet, dan sma no moesoe kroetoe en foe disi; [ma efoe a ben taki]: ’Feifi pisi moesoe de na ini den’, so taki a e poti moro wortoe na den wortoe foe den leriman foe Wet, dan den moesoe kroetoe en foe disi.” — The Mishnah, foe Herbert Danby, bladzijde 400.
Efeisesma 2:14: „En [Jesus] na a vrede foe wi, a sma di ben meki den toe groepoe kon tron wán èn ben pori a skotoe di ben de na mindri den èn di ben skotoe den.” A misjna e taki: „Na inisei foe a Tempelbergi wan trarki skotoe (a Soreg) ben de di ben hei leki a bradi foe tin anoe” (Middot 2:3). Den ben tapoe heidensma foe pasa a presi disi foe go na ini den inisei fesi djari. A kan taki na apostel Paulus ben abi a skotoe disi na prakseri na wan agersi fasi, di a ben skrifi den Efeisesma na ini 60 noso 61 G.T. di a skotoe ben de ete. Na agersi skotoe ben de a Wet froebontoe di langaten kaba ben prati den djoe foe den heidensma. Ma tapoe a fondamenti foe Krestes dede na ini 33 G.T., a skotoe ben poti na wan sei.