Jehovah — A fonten foe troe retidoe nanga regtfardikifasi
„A Klepston, volmaakti en wroko de, bika ala den pasi foe en na retidoe. Wan Gado foe getrowfasi, di na en no wan kroektoedoe de.” — DEUTERONOMIUM 32:4.
1. Foe san ede wi abi a firi na ini wi foe doe retidoe?
NELEKI fa ibriwan sma gebore nanga na abi di a abi lobi fanowdoe, na so wi alamala e angri toe foe sma handri nanga wi nanga retidoe. Soleki fa a tiriman foe Amerkankondre, Thomas Jefferson ben skrifi, „[retidoe] na wan koni di poti na ini wi èn di wi gebore nanga en . . . a de so srefi wan pisi foe a fasi fa wi meki na skinfasi, neleki fa dati de so nanga a firi di wi e firi, a si di wi e si, noso a jere di wi e jere”. Disi no e froewondroe wi, bika Jehovah ben kria wi na En eigi prenki (Genesis 1:26). Foe troe, a ben gi wi eigifasi di e sori a sma di a de, èn wán foe den eigifasi dati na retidoe. Foe dati ede wi gebore nanga a firi foe doe reti èn dati meki wi e angri foe libi ini wan grontapoe foe troe retidoe nanga regtfardikifasi.
2. O prenspari retidoe de gi Jehovah, èn foe san ede wi moesoe froestan san a retidoe foe Gado wani taki?
2 Foe Jehovah, bijbel e gi wi a djaranti: „Ala den pasi foe en na retidoe” (Deuteronomium 32:4). Ma ini wan grontapoe di onregtfardikifasi e trobi en, a no makriki foe froestan san retidoe foe Gado wani taki. Ma efoe wi e loekoe den bladzijde foe Gado Wortoe, dan wi kan kon si krin fa Gado e gebroiki retidoe, èn wi kan warderi den moi pasi foe Gado moro srefi (Romesma 11:33). Foe froestan retidoe leki fa bijbel e taki foe en, de prenspari foe di a fasi fa libisma e denki foe retidoe kan abi krakti tapoe na idea di wi abi foe retidoe. Foe a sei foe libisma, dan joe kan prakseri foe retidoe leki noti moro leki a fiti di sma e fiti tirilin noso wet sondro foe teki sma partèi. Noso soleki fa a filosofiaman Francis Bacon ben skrifi, „retidoe abi na ini a gi di den e gi ibri sma san a e froedini”. Ma a retidoe foe Jehovah, wani taki moro foeroe.
A retidoe foe Jehovah e waran na ati
3. San wi kan leri te wi e poti prakseri tapoe a fosi tongo di gebroiki ini bijbel gi retidoe nanga regtfardikifasi?
3 A bradifasi foe Gado en retidoe, wi kan kon froestan moro boen te wi e poti prakseri na tapoe a fasi fa a fosi-tongo ben gebroiki den wortoe na ini bijbel.a Na wan moi sani foe si, taki na ini den Boekoe foe bijbel wan prenspari difrenti no de na mindri retidoe nanga regtfardikifasi. Te joe loekoe en boen, dan den e gebroiki den toe Hebrew wortoe disi son leisi pikinmoro na a srefi fasi, soleki wi e si na Amos 5:24, pe Jehovah e froemane en pipel: „Meki retidoe lolo neleki watra, èn règtfardikifasi neleki wan liba di e lon ala ten.” Boiti dati, foeroetron den wortoe „retidoe nanga regtfardikifasi” de foe si makandra te den wani poti krakti tapoe wan tori. — Psalm 33:5; Jesaja 33:5; Jeremia 33:15; Esekièl 18:21; 45:9.
4. San a wani taki foe sori retidoe, èn san na a markitiki gi retidoe te foe kaba?
4 San den Hebrew nanga Griki wortoe disi e tjari kon na krin? Foe doe reti soleki fa den Boekoe foe bijbel e sori, wani taki foe doe san reti èn sondro foe teki sma partèi. Foe di Jehovah na a wan di e seti moreel wet nanga gronprakseri, noso san de reti èn sondro foe teki sma partèi, dan a fasi fa Jehovah e doe sani na a markitiki foe retidoe te foe kaba. A Theological Wordbook of the Old Testament e froeklari taki a Hebrew wortoe di vertaal nanga regtfardikifasi (tseʹdheq) „e sori go na wan ethis nanga moreel markitiki èn, a no de foe taki dati na ini na O[wroe] T[estamenti] a markitiki dati na a fasi fa Gado de èn a wani foe En”. So boen, a fasi fa Gado e gebroiki den gronprakseri foe en, èn spesroetoe a fasi fa a e handri nanga onvolmaakti libisma, e sori a natoeroe waarde foe troe retidoe nanga regtfardikifasi.
5. Sortoe eigifasi de ini a tori foe Gado en retidoe?
5 Den Boekoe foe bijbel e sori krinkrin taki a retidoe foe Gado e waran na ati, na presi foe a grofoe èn tranga. David ben singi: „Jehovah na wan sma di lobi retidoe, èn a no sa gowe libi den loyaalwan foe en” (Psalm 37:28). A retidoe foe Gado e boeweigi en foe sori getrowfasi nanga sari-ati gi den foetoeboi foe en. A retidoe foe Gado e firi esi gi wi te wi abi sani fanowdoe èn a e hori wi onvolmaaktifasi na prakseri (Psalm 103:14). Dati no wani taki dati Gado e gi pardon na godelowsoefasi, bika efoe a e doe dati dan a ben sa gi deki-ati foe sma doe kroektoedoe (1 Samuèl 3:12, 13; Preikiman 8:11). Jehovah ben tjari kon na krin gi Moses taki En na wan Gado di abi „sari-ati nanga boenfasi, di no e kisi atibron esi-esi èn di abi lobi boen-ati nanga waarheid pasa marki”. Ala di Gado de klariklari foe gi pardon foe fowtoe nanga sondoe, tokoe A no sa gi den wan di e froedini dati, fri foe strafoe. — Exodus 34:6, 7.
6. Fa Jehovah e handri nanga den pikin foe en na grontapoe?
6 Te wi e prakseri dipi foe a fasi fa Jehovah e sori retidoe, dan wi no moesoe denki foe En leki wan toemoesi ogri kroetoeman di e prakseri nomonomo foe strafoe den sma di e meki fowtoe. Kontrari foe dati, wi moesoe denki foe En leki wan lobi-ati Tata, ma di e tanapoe kánkan èn di ala ten e handri na a moro boen fasi nanga den pikin foe en. „O Jehovah, joe na wi Tata”, na so a profeiti Jesaja ben taki (Jesaja 64:8). Leki wan regtfardiki Tata di e doe san reti, Jehovah kan tanapoe kánkan gi den sani di de reti, ma so srefi na wan balansi fasi a kan sori safoe sari-ati gi den pikin foe en na grontapoe, di abi jepi fanowdoe noso di abi pardon fanowdoe leki wan bakapisi foe moeilek situwâsi noso swakifasi foe a skin. — Psalm 103:6, 10, 13.
Meki sma kon froestan san na retidoe
7. (a) San wi e leri foe a retidoe foe Gado na ini a profeititori foe Jesaja? (b) San na a ròl foe Jesus foe gi den den nâsi leri ini a tori foe retidoe?
7 A sari-ati fasi foe Jehovah en retidoe ben de foe si krinkrin nanga a kon di a Mesias ben kon. Jesus ben leri sma a retidoe foe Gado èn a ben libi akroederi a retidoe dati, soleki fa a profeiti Jesaja ben taki na fesi. A de krin, taki a retidoe foe Gado abi so srefi na ini toe foe handri na wan safoe fasi nanga den sma di firi brokoskin. Na so fasi den no e kisi brokosaka moro fara so taki den no kan kon betre moro. Jesus, a „foetoeboi” foe Jehovah, ben kon na grontapoe foe „tjari kon na krin gi den nâsi” san na a fasi disi foe a retidoe foe Gado. A ben doe disi, spesroetoe, foe di a ben gi wan libilibi eksempre foe san a retidoe foe Gado wani taki. Leki a „regtfardiki sproiti” foe Kownoe David, Jesus ben de fajafaja foe ’soekoe retidoe èn handri wantewante na ini regtfardikifasi’. — Jesaja 16:5; 42:1-4; Mateus 12:18-21; Jeremia 33:14, 15.
8. Foe san ede troe retidoe nanga regtfardikifasi ben kon doengroe na ini a fosi jarihondro?
8 So wan tjari kon na krin foe a fasi fa a retidoe foe Jehovah de, ben de spesroetoe fanowdoe na ini a fosi jarihondro G.T. A retidoe nanga regtfardikifasi di den djoe owroeman nanga den relisi fesiman — den leriman foe Wet, den Fariseiman, nanga trawan — ben meki bekènti èn ben gi leki eksempre ben de heri tra fasi. Leki wan bakapisi foe dati, a gewoon pipel di ben feni taki den no man libi srefisrefi soleki fa den leriman foe wet nanga den Fariseiman e aksi foe den, ben prakseri kande taki a regtfardikifasi foe Gado na wan sani di den no ben man kisi (Mateus 23:4; Lukas 11:46). Jesus ben sori taki a no so a tori ben de. A ben teki den disipel foe en poeroe na mindri den gewoon sma disi, èn a ben leri den, den regtfardiki markitiki foe Gado. — Mateus 9:36; 11:28-30.
9, 10. (a) Fa den leriman foe Wet nanga den Fariseiman ben soekoe foe demo a regtfardikifasi foe den? (b) Fa èn foe san ede Jesus ben sori taki den sani di den leriman foe Wet nanga den Fariseiman ben doe, ben de foe soso?
9 Na a tra sei, den Fariseiman ben soekoe okasi foe sori a „regtfardikifasi” foe den foe di den ben e begi na poebliki noso ben gi bijdrage na poebliki (Mateus 6:1-6). Den ben proeberi toe foe sori a regtfardikifasi foe den foe di den ben e hori densrefi na wan heri ipi wet nanga gronprakseri — di foeroe foe den wet nanga gronprakseri disi densrefi ben meki. Den sortoe moeiti disi di den ben meki, ben meki taki den ben „e loekoe pasa a retidoe nanga a lobi foe Gado” (Lukas 11:42). Foe dorosei, a ben kan gersi taki den regtfardiki, ma foe inisei den ben ’foeroe nanga kroektoedoe’, noso onregtfardikifasi (Mateus 23:28). Foe taki en eenvoudig, den ben sabi troetroe pikinso nomo foe a regtfardikifasi foe Gado.
10 Foe dati ede, Jesus ben warskow den bakaman foe en: „Efoe a regtfardikifasi foe oenoe no de boen foeroe moro di foe den leriman foe Wet nanga den Fariseiman, dan kwetikweti oenoe no sa go na ini a kownoekondre foe hemel” (Mateus 5:20). A bigi difrenti na mindri a retidoe foe Jesus èn a smara-denki foe na eigi-regtfardikifasi foe den leriman foe Wet nanga den Fariseiman, ben meki taki foeroetron kesekese ben de na mindri den.
Retidoe foe Gado nanga retidoe di de heri tra fasi
11. (a) Foe san ede den Fariseiman ben poti aksi gi Jesus ini a tori foe a dresi di a ben dresi sma na a sabadei? (b) San a piki di Jesus ben gi e tjari kon na krin?
11 Na ini a pisi ten foe Jesus en diniwroko na Galilea na ini a lente foe a jari 31 G.T., dan na ini a snoga, Jesus ben si wan man di en anoe ben drei. Foe di a ben de wan Sabadei, meki den Fariseiman ben aksi Jesus: „Wet e gi sma pasi foe dresi sma na a sabadei?” Na presi foe den ben broko den ede troetroe nanga a pina di a pôti man disi ben pina, den ben lostoe foe feni wan sani so taki den ben kan kroetoe Jesus, soleki fa na aksi foe den ben tjari kon na krin. A no de foe froewondroe foe dati ede taki Jesus ben sari taki den ben abi so wan ati sondro firi! Baka dati a ben poti wan srefi sortoe aksi baka gi den Fariseiman foe sori den san na a tori: „Wet e gi sma pasi na sabadei foe doe wan boen sani?” Di den ben tan hori den mofo, Jesus ben piki en eigi aksi foe di a ben aksi den efoe den no ben sa poeroe wan skapoe di ben fadon na ini wan peti na a sabadei.b „Omeni wan libisma warti moro wan skapoe!” Jesus ben taki-go-taki-kon, na wan logis fasi pe den no ben man boeweisi srefisrefi taki a de tra fasi. „So boen, wet e gi pasi foe doe wan boen wroko na sabadei”, na so a e bosroiti. Noiti wi moesoe teki gwenti foe libisma foe skotoe a retidoe foe Gado. Di Jesus ben tjari disi kon krin na fesi, a ben go doro èn ben dresi na anoe foe a man. — Mateus 12:9-13; Markus 3:1-5.
12, 13. (a) Kontrari foe den leriman foe Wet nanga den Fariseiman, fa Jesus ben sori taki a ben wani jepi sondari? (b) San na a difrenti na mindri a retidoe foe Gado èn a regtfardiki di wan sma e regtfardiki ensrefi?
12 Efoe den Fariseiman no ben broko den ede so foeroe nanga den wan di ben kisi mankeri na den skin, dan den no ben broko den ede srefisrefi nanga den wan di pikinmoro no ben de notinoti na jejefasi. A heri tra fasi fa den ben si regtfardikifasi, ben meki taki den no ben ke nanga den belastingman èn nanga den sondari, èn den ben wisiwasi den (Johanes 7:49). Ma tokoe, foeroe foe den sortoe sma disi ben doe wan sani na tapoe a leri foe Jesus, èn sondro tweifri den ben firi taki Jesus ben wani jepi den na presi foe kroetoe den (Mateus 21:31; Lukas 15:1). Ma den Fariseiman ben si den moeiti di Jesus ben doe foe dresi den sma di siki na jejefasi leki notinoti. „A man disi e teki sondari èn a e njan nanga den”, den ben kragi foe froemane en (Lukas 15:2). Foe piki a kragi di den ben kragi en, dan agen Jesus ben gebroiki wan agersitori di abi foe doe nanga skapoeman. Neleki fa wan skapoeman e prisiri te a feni wan lasi skapoe, na so den engel ini hemel e prisiri te wan sondari abi berow (Lukas 15:3-7). Jesus srefi ben prisiri di a ben man jepi Sakeus foe abi berow foe a fosi libi foe en di ben lai nanga sondoe. „A Manpikin foe libisma ben kon foe soekoe èn foe froeloesoe san ben lasi”, a ben taki. — Lukas 19:8-10.
13 Den sortoe kesekese disi e sori a difrenti krinkrin na mindri Gado en retidoe san e soekoe foe dresi sma èn foe jepi den, èn a regtfardiki di wan sma e regtfardiki ensrefi, san e soekoe foe hei wan toe sma nomo èn foe kroetoe a moro bigi pisi foe sma. Leigi gwenti nanga gwenti di libisma meki, ben meki taki den leriman foe wet nanga den Fariseiman ben e kisi heimemre èn ben e feni densrefi prenspari, ma Jesus ben sori krin taki den „no poti prakseri tapoe den moro prenspari afersi foe a Wet, dati wani taki, retidoe nanga sari-ati nanga getrowfasi” (Mateus 23:23). Meki wi waka na baka Jesus na ini a doe di wi e doe troetroe reti na ini ala sani di wi e doe èn meki wi loekoe boen so srefi gi a trapoe foe regtfardiki wisrefi.
14. Fa wan foe den wondroe foe Jesus e sori taki a retidoe foe Gado e hori wan sma situwâsi na prakseri?
14 Ala di Jesus ben poti den tirilin foe den Fariseiman na wan sei, tokoe a ben hori ensrefi na a Wet foe Moses (Mateus 5:17, 18). Foe di a ben doe dati, meki a no ben gi pasi taki a letter foe a regtfardiki Wet dati ben kon moro hei leki den gronprakseri foe a Wet dati. Di wan oema di ben pina 12 jari foe a lon di a broedoe foe en ben lon, ben fasi a krosi foe Jesus èn ben kon betre foe dati, Jesus ben taigi en: „Oemapikin, a bribi foe joe meki joe kon betre; go ini vrede” (Lukas 8:43-48). Den switi wortoe foe Jesus ben sori krin taki a retidoe foe Gado ben hori a situwâsi foe na oema na prakseri. Ala di na oema no ben krin na seremonia sei èn a ben pasa a Wet foe Moses foe di a ben de na mindri na ipi, tokoe a bribi foe en ben froedini en foe kisi pai. — Lefitikus 15:25-27; teki gersi Romesma 9:30-33.
Regtfardikifasi de gi ibri sma
15, 16. (a) San na agersitori foe Jesus foe a Samariaman di ben jepi a sma na en sei, e leri wi foe retidoe? (b) Foe san ede wi moesoe kibri wisrefi foe de „toemoesi regtfardiki”?
15 Boiti taki Jesus ben poti krakti tapoe a sari-ati foe a retidoe foe Gado, a ben leri den disipel foe en toe taki a retidoe foe Gado de gi ala sma. A ben de a wani foe Jehovah gi en foe ’tjari retidoe gi den nâsi’ (Jesaja 42:1). Disi ben de a penti foe wan foe den moro barinen agersitori foe Jesus, a di foe a Samariaman di ben jepi a sma na en sei. Na agersitori ben de wan piki di Jesus ben gi tapoe wan aksi di wan man di ben kisi boen skoro ini a wet, ben poti gi en di a man disi ben wani „sori taki a regtfardiki”. „Soema na troetroe a sma na mi sei?” a ben aksi, ala di sondro tweifri a ben winsi foe skotoe den frantiwortoe di a abi na sma di de na en sei gi soso djoe sma nomo. A Samariaman na ini na agersitori foe Jesus, ben sori regtfardikifasi di komoto foe Gado, bika a ben wani gi en ten nanga en moni foe jepi wan freimde sma foe wan tra nâsi. Jesus ben bosroiti na agersitori foe en foe di a ben gi a sma di ben poti na aksi gi en, a rai: „Doe a srefi sani toe” (Lukas 10:25-37). Efoe wisrefi e doe boen gi ala sma, èn a no abi trobi sortoe ras den de noso sortoe etnis kweki den kisi, dan wi e waka baka a retidoe foe Gado. — Tori foe den Apostel 10:34, 35.
16 Na eksempre foe den leriman foe Wet nanga den Fariseiman na a tra sei, e memre wi taki efoe wi ben sa sori a retidoe foe Gado, dan wi no moesoe de „toemoesi regtfardiki” (Preikiman 7:16). Efoe wi e soekoe foe naki na ati foe trawan nanga a demo di wi e demo wi regtfardikifasi gi sma, noso e meki tirilin foe libisma kon toemoesi prenspari, dan dati no sa meki Gado feni wi boen. — Mateus 6:1.
17. Foe san ede a de so prenspari gi wi foe sori a retidoe foe Gado?
17 Wan reide foe san ede Jesus ben tjari a fasi foe Gado en retidoe kon na krin gi den nâsi, ben de so, dati ala den disipel foe en ben kan leri foe sori na eigifasi disi. Foe san ede disi de so prenspari? Den Boekoe foe bijbel e froemane wi foe „kon de sma di e waka baka Gado”, èn ala den pasi foe Gado na retidoe (Efeisesma 5:1). Na a srefi fasi, Mika 6:8 e froeklari taki wan foe den sani di Jehovah e aksi na taki wi „doe retidoe” te wi e waka nanga wi Gado. Moro fara, Sefanja 2:2, 3 e memre wi taki efoe wi wani feni kibri na a dei foe Jehovah en ati-bron, dan wi moesoe „soekoe regtfardikifasi” bifo a dei dati doro.
18. Sortoe aksi sa kisi piki na ini na artikel di e kon?
18 Foe dati ede, den moeilek lasti dei disi na wan „spesroetoe boen ten” foe doe retidoe (2 Korentesma 6:2). Wi kan de seiker taki efoe, neleki Job, wi e ’weri regtfardikifasi’ èn e meki ’retidoe de wi skowroe-djakti’, dan Jehovah sa blesi wi (Job 29:14). Fa a bribi na ini Jehovah en retidoe sa jepi wi foe loekoe nanga boen froetrow go na a ten di de na wi fesi? Boiti dati, ala di wi e wakti a regtfardiki „njoen grontapoe”, fa a retidoe foe Gado e kibri wi na jejefasi? (2 Petrus 3:13) Na artikel di e kon now sa piki den aksi disi.
[Foetoewortoe]
a Na ini den Hebrew Boekoe foe bijbel, dri prenspari wortoe de ini a tori. Wan foe den disi (misj·patʹ) foeroetron e vertaal nanga „retidoe”. Den toe trawan (tseʹdheq èn a wortoe di abi foe doe nanga dati tsedha·qahʹ) na ini moro foeroe kefal e vertaal nanga „regtfardikifasi”. Den e taki foe a Griki wortoe di vertaal nanga „regtfardikifasi” (di·kai·o·suʹne) dati a de „a doe di wan sma e doe san reti noso joisti”.
b Na eksempre foe Jesus ben de wan heri boen eksempre foe di a djoe wet di den ben gi abra nanga mofo, ben gi den pasi spesroetoe foe jepi wan meti di ben de na nowtoe na a sabadei. Na difrenti tra okasi, kesekese ben de foe a srefi tori disi, namkoe, efoe wet ben gi pasi foe dresi trawan na a sabadei. — Lukas 13:10-17; 14:1-6; Johanes 9:13-16.
Joe kan tjari disi kon na krin?
◻ San a retidoe foe Gado wani taki?
◻ Fa Jesus ben leri den nâsi retidoe?
◻ Foe san ede a regtfardikifasi foe den Fariseiman ben de heri tra fasi?
◻ Foe san ede wi moesoe doe reti?
[Prenki na tapoe bladzijde 8]
Jesus ben sori krin o bradi a retidoe foe Gado de