Jerusalem — „A foto foe a bigi kownoe”
„No sweri . . . na Jerusalem, bika a de a foto foe a bigi Kownoe.” — MATEUS 5:34, 35.
1, 2. Nanga sortoe sani wan toe sma kan broko den ede ini a tori foe Jerusalem?
JERUSALEM — te sma foe difrenti sortoe relisi e jere a nen dati, dan dati e wiki tranga firi na ini den. Foe taki en leti, no wan foe wi kan taki wi no sabi na owroeten foto disi, foe di a nen foe a foto e kari foeroetron na ini njoensoe. Ma a de wan sari sani taki foeroe tori e sori dati a no ala ten Jerusalem na wan presi foe vrede.
2 A sani disi kan gi wan toe sma di e leisi bijbel wan broko-ede. Ini a ten di pasa a sjatoe nen foe Jerusalem ben de Salem, san wani taki „vrede” (Genesis 14:18; Psalm 76:2; Hebrewsma 7:1, 2). Foe dati ede joe kan aksi joesrefi: ’Foe san ede wan foto nanga so wan nen, ben mankeri so wan vrede?’
3. Pe wi kan feni bodoi di wi kan froetrow èn di abi foe doe nanga Jerusalem?
3 Foe piki na aksi dati, wi moesoe go fara baka na ini a historia èn leri foe Jerusalem foe owroeten. Ma wan toe sma kan denki: ’Wi no abi ten foe studeri owroeten historia.’ Ma tokoe, soifri sabi foe a fosi historia foe Jerusalem warti gi wi alamala. Bijbel e sori foe san ede, nanga den wortoe disi: „Ala sani di ben skrifi fositen ben skrifi foe gi wi leri, taki nanga a hori di wi e horidoro èn nanga a trowstoe foe den Boekoe foe bijbel, wi ben sa abi howpoe” (Romesma 15:4). Den sani di bijbel e meki wi kon sabi foe Jerusalem, kan trowstoe wi — ija, a kan gi wi howpoe nanga vrede, no wawan na ini a foto dati ma na heri grontapoe.
A presi foe „a kownoestoeroe foe Jehovah”
4, 5. Fa David ben abi foe doe nanga a jepi di a ben jepi Jerusalem foe prei wan prenspari ròl na ini a sani di Gado abi na prakseri foe doe?
4 Na ini a di foe 11 jarihondro b.G.T., Jerusalem ben kisi barinen na heri grontapoe leki a mamafoto foe wan nâsi pe vrede nanga seikerfasi ben de. Jehovah Gado ben meki taki a jonkoeman David ben kisi salfoe leki kownoe foe na owroeten nâsi dati — Israèl. Nanga a de di Jerusalem ben de a presi foe pe den ben e tiri a kondre, dan David nanga den bakapikin foe en di ben tron kownoe ben kon sidon na tapoe „a kownoestoeroe foe a kownoemakti foe Jehovah”, noso „a kownoestoeroe foe Jehovah”. — 1 Kroniki 28:5; 29:23.
5 David, a man di ben e frede Gado — wan Israèlsma foe a lo foe Juda — ben teki Jerusalem abra foe den Jebusietsma di ben doe afkodrei. Na a ten dati a foto ben abi soso wan pikin bergi di den ben kari Sion, ma a nen dati ben kon de a srefi leki Jerusalem. Baka ten, David ben froisi na ark foe Gado en froebontoe nanga Israèl go na Jerusalem, pe den ben poti en na ini wan tenti. Jari na fesi, Gado ben taki nanga en profeiti Moses komoto foe wan wolkoe di ben de na tapoesei foe a santa Ark dati (Exodus 25:1, 21, 22; Lefitikus 16:2; 1 Kroniki 15:1-3). Na Ark ben de wan agersi fasi taki Gado ben de drape, bika Jehovah ben de a troetroe Kownoe foe Israèl. Foe dati ede, wi ben kan taki dati Jehovah Gado ben tiri komoto foe a foto Jerusalem na toe sortoe fasi.
6. Sortoe sani Jehovah ben pramisi ini a tori foe David nanga Jerusalem?
6 Jehovah ben pramisi David taki a kownoekondre foe a kownoe oso foe en, di Sion, noso Jerusalem, ben e teki presi gi dati, no ben sa kaba. Disi ben wani taki dati wan bakapikin foe David ben sa kisi a reti foe tiri foe têgo leki Gado en Salfoewan — a Mesias, noso Krestesa (Psalm 132:11-14; Lukas 1:31-33). Bijbel e tjari kon na krin toe taki na erfgenaam disi foe „a kownoestoeroe foe Jehovah” foe ala ten, ben sa tiri ala den nâsi, no soso Jerusalem wawan. — Psalm 2:6-8; Danièl 7:13, 14.
7. Fa Kownoe David ben horibaka gi soifri anbegi?
7 A proeberi di tra sma ben proeberi foe poeroe Kownoe David, a salfoewan foe Gado, ben de foe soso. Na presi foe dati, den ben poti feanti nâsi na den ondro, èn a Pramisi Kondre ben bradi go miti te pe Gado ben wani en. David ben gebroiki a situwâsi disi foe horibaka gi soifri anbegi. Èn foeroe foe den psalm foe David e prèise Jehovah leki a troe Kownoe foe Sion. — 2 Samuèl 8:1-15; Psalm 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.
8, 9. Fa troe anbegi ben kon moro bigi na Jerusalem na ondro a tiri foe Kownoe Salomo?
8 Na ini a ten di Salomo, a manpikin foe David, ben tiri leki kownoe, na anbegi foe Jehovah ben doro wan njoen heimarki. Salomo ben meki Jerusalem moro bigi go na noordsei so taki a pikin bergi foe Moria ben kan tron wan pisi toe foe Jerusalem (a gebied dati wi sabi now leki Koepel van de Rots). Na tapoe a moro hei presi disi, Salomo ben abi a grani foe bow wan kefalek moi tempel foe prèise Jehovah. Den ben poti na ark foe a froebontoe na ini a Moro Santapresi foe a tempel dati. — 1 Kownoe 6:1-38.
9 A nâsi Israèl ben njan boen foe vrede, foe di den ben horibaka nanga den heri ati gi Jehovah en anbegi, na Jerusalem. Den Boekoe foe bijbel e taki kefalek moi foe a situwâsi disi: „Juda nanga Israèl ben de foeroe, so foeroe leki den ai-santi di de na sekanti, ala di den ben e njan èn ben e dringi èn ben e meki prisiri. . . . Èn vrede srefi ben kon de foe [Salomo] na ibri kontren foe en, na ala sei. Èn Juda nanga Israèl ben tan libi na ini seikerfasi, ibriwan foe den na ondro en eigi droifibon èn na ondro en eigi figabon.” — 1 Kownoe 4:20, 24, 25.
10, 11. Fa sabidensi foe owroeten sani e sori taki san bijbel e taki foe Jerusalem na ondro a tiri foe Salomo, joisti?
10 Den sani di den sabidensiman foe owroeten sani feni, e horibaka gi a verslag disi foe a tiri foe Salomo pe ala sani ben e waka so boen. Na ini en boekoe The Archaeology of the Land of Israel (Na archeologie foe a kondre Israèl), profesor Yohanan Aharoni e taki: „A goedoe di ben kon foe ala presi na ini a paleisi foe a kownoe, èn a go di a ben go boen nanga bai sani èn seri sani . . . ben meki taki esi-esi kenki kon di ben de krin foe si na ibri pisi foe a koeltoeroe na materia sei. . . . A kenki di a koeltoeroe kenki na materia sei . . . de foe si no wawan na ini diri sani ma so srefi spesroetoe na ini den keramik sani. . . . A wroko foe a patoe bakriman nanga a fasi fa a ben faja den sani di a ben meki, ben kon moro boen.”
11 Na wan srefi sortoe fasi, Jerry M. Landay ben skrifi: „Na ondro Salomo, a koeltoeroe foe Israèl na materia sei ben go moro na fesi ini den dritenti jari dati leki na ini den toehondro jari bifo dati. Na a gron pe Salomo ben e tiri, wi e feni sani di tan abra foe bow-wroko, bigi foto nanga boen bigi skotoe; na esi-esi gro foe kefalek boen oso di ben bow makandra na den tanpresi pe boen libi de; patoe bakriman ben go foeroe na fesi na ini a fasi fa den ben meki den patoe. Wi e feni so srefi wan toe sani di tan abra èn di sma di ben libi na farawe presi, ben meki nanga anoe, èn disi e sori taki a bai di sma ben bai sani na tra kondre èn a seri di sma ben seri sani ben go kefalek boen.” — The House of David (Na oso foe David).
Foe vrede go na pori
12, 13. Fa a kan taki troe anbegi no ben tan go na fesi na Jerusalem?
12 Jerusalem ben de a foto pe Jehovah en santa presi ben de èn dati meki a ben fiti foe begi taki Jerusalem abi vrede èn ala sani waka boen nanga Jerusalem. David ben skrifi: „Aksi foe Jerusalem abi vrede. Den wan di lobi joe, o foto, no sa abi broko-ede. Meki vrede tan na inisei foe a fesisei skotoe foe joe, no wan broko-ede moesoe de na ini den toren foe joe pe joe e tan. Foe a boen foe den brada nanga den kompe foe mi, mi sa taki now: ’Meki vrede de na ini joe’ ” (Psalm 122:6-8). Ala di Salomo ben abi a grani foe bow a kefalek moi tempel na ini a foto dati foe vrede, tokoe te foe kaba Salomo ben trow nanga wan lo heiden oema. Di Salomo ben kon owroe, den oema ben kori en foe horibaka gi na anbegi foe falsi gado foe den dei dati. A fadon di Salomo ben fadon komoto na bribi na a fasi disi, ben pori a heri nâsi, foe di a ben e poeroe a troetroe vrede foe a foto nanga a troetroe vrede foe den sma di ben e libi drape. — 1 Kownoe 11:1-8; 14:21-24.
13 Di a manpikin foe Salomo, Rehabeam, ben bigin tiri, dan tin lo ben meki oproeroe èn ben seti a noordsei kownoekondre foe Israèl. Foe di den ben anbegi popki, meki Gado ben gi Asiria pasi foe meki a kownoekondre dati fadon (1 Kownoe 12:16-30). A zuidsei kownoekondre foe Juda di ben abi toe lo ben tan ete na Jerusalem. Ma baka ten densrefi ben gowe libi a soifri anbegi, so taki Gado ben gi pasi taki den Babilonsma ben pori a tranga-ede foto na ini 607 b.G.T. Den djoe katiboman ben moesoe tan èn pina na ini katibo na Babilon 70 jari langa. Baka dati, foe di Gado ben abi sari-ati nanga den, den ben kisi pasi foe drai go baka na Jerusalem èn meki a troe anbegi kon boen baka. — 2 Kroniki 36:15-21.
14, 15. Fa Jerusalem ben prei wan prenspari ròl agen, baka a katibo na Babilon, ma san na a sani di ben kenki?
14 Baka 70 jari di a kondre ben de sondro libisma, dan a ben moesoe foe de so, taki grasi ben gro tapoe den oso di ben broko. A skotoe foe Jerusalem ben broko, èn bigi olo ben de pe den portoe nanga fortresi ben tanapoe fosi. Tokoe, den djoe di ben drai kon baka ben teki deki-ati. Den ben bow wan altari na a presi pe a fosi tempel ben de, èn den ben bigin òfer srakti-ofrandi gi Jehovah ala dei.
15 Na so den ben bigin boen, ma a Jerusalem di ben kon boen baka, noiti no ben sa tron a mamafoto baka foe wan kownoekondre nanga wan bakapikin foe Kownoe David na tapoe a kownoestoeroe. Na presi foe dati, den djoe ben abi leki tiriman wan granman di den Persiasma di ben wini Babilon ben poti, èn den djoe ben abi foe pai belasting na den Persia basi foe den (Nehemia 9:34-37). Ala di sma ben „trapoe” Jerusalem, tokoe a ben de a wan-enkri foto na heri grontapoe ete di ben feni spesroetoe boen-ati na Jehovah Gado (Lukas 21:24). Leki a mamapresi foe soifri anbegi, Jerusalem ben teki presi toe gi Gado en reti foe sori a soevereiniteit foe en na grontapoe nanga jepi foe wan bakapikin foe David.
Den kisi gens foe den falsi relisi birti kondre
16. Foe san ede den djoe di ben drai kon baka foe Babilon ben tapoe foe meki Jerusalem kon boen baka?
16 Heri esi den djoe di ben drai kon baka foe katibo na Jerusalem, ben poti a fondamenti foe wan njoen tempel. Ma den kondre ini a birti di ben abi falsi relisi, ben seni wan ogri-ati lei brifi go na Artakserkses, a Kownoe foe Persia, pe den ben e taki dati den djoe ben o meki oproeroe. Artakserkses foe en sei, ben tapoe ala sani foe bow na Jerusalem moro fara. Joe kan froestan taki efoe joe ben libi na ini a foto na ini a ten dati, dan joe ben sa aksi joesrefi san ben sa pasa nanga Jerusalem na ini a ten di ben o kon. Soleki fa sani waka, dan den djoe no ben go doro foe bow a tempel èn ben poti ala den prakseri tapoe den eigi materia sani. — Esra 4:11-24; Hagai 1:2-6.
17, 18. Nanga jepi foe san Jehovah ben sorgoe taki Jerusalem ben bow baka?
17 So wan 17 jari baka di den drai kon baka, dan Gado ben meki den profeiti Hagai nanga Sakaria doe kon foe meki a denki foe a pipel foe En kon boen baka. Dati ben boeweigi den djoe foe abi berow èn den ben bigin bow a tempel baka. Na a srefi ten, Darius ben kon tron kownoe foe Persia. A ben ondrosoekoe na ordroe finifini di Kownoe Sirus ben gi foe bow a tempel foe Jerusalem baka. Darius ben seni wan brifi gi den birti kondre foe den djoe èn a ben e warskow den foe ’tan farawe foe Jerusalem’ èn foe gi jepi na moni sei di komoto na a belasting foe a kownoe, so taki a bow-wroko ben kan kon na wan kaba. — Esra 6:1-13.
18 Den djoe ben kaba nanga a tempel na ini a di foe 22 jari di den drai kon baka. Joe kan froestan taki a spesroetoe sani disi di pasa ben moesoe meki den hori wan fesa nanga bigi prisiri. Tokoe foeroe foe Jerusalem nanga den skotoe foe en ben gersi wan broko pranasi ete. Den ben poti prakseri di ben de fanowdoe na tapoe a foto „na ini den dei foe a granman Nehemia èn a priester Esra, a kopi skrifiman” (Nehemia 12:26, 27). Soleki fa a sori, dan na a kaba foe a di foe feifi jarihondro b.G.T., ala sani foe Jerusalem ben bow baka krinkrin leki wan bigi foto foe na owroeten grontapoe.
A Mesias e kon!
19. Fa a Mesias ben erken taki a fasi fa Jerusalem ben de, ben de wan aparti fasi?
19 Ma meki wi djompo wan toe jarihondro now go na wan sani di prenspari gi a heri universum, a ten di Jesus Krestes en mama ben meki en. Na engel foe Jehovah Gado ben taigi Jesus en mama di ben de wan njoenwenke: „Jehovah Gado sa gi en a kownoestoeroe foe en tata David, . . . èn en kownoekondre no sa kon na wan kaba” (Lukas 1:32, 33). Jari baka dati, Jesus ben hori en barinen Bergitaki. Na ini a Bergitaki, Jesus ben gi deki-ati nanga rai na ini foeroe tori. Foe eksempre, a ben gi den arkiman foe en tranga foe doe den sani di den ben pramisi Gado, ma foe loekoe boen taki den no meki don sweri. Jesus ben taki: „Oenoe jere taki den ben taigi den owroeten sma: ’Joe no moesoe sweri sondro foe doe san joe sweri, ma joe moesoe pai Jehovah den sani di joe pramisi.’ Ma mi e taigi oenoe: No sweri kwetikweti, no na hemel, bika a de a kownoestoeroe foe Gado; no na grontapoe, bika a de a foetoebangi foe en foetoe; no na Jerusalem, bika a de a foto foe a bigi Kownoe” (Mateus 5:33-35). A de prenspari foe si taki Jesus ben erken na apartifasi fa Jerusalem ben de — a fasi dati a ben abi hondrohondro jari kaba. Ija, Jerusalem ben de „a foto foe a bigi Kownoe”, Jehovah Gado.
20, 21. Sortoe bigi kenki ben feni presi na ini a fasi foe si sani foe foeroe sma di ben libi na Jerusalem?
20 Di Jesus en libi na grontapoe ben doro en kaba, a ben pristeri ensrefi na den sma foe Jerusalem leki a joisti salfoe Kownoe foe den. Foe a span sani dati ede, meki foeroe sma ben bari foe prisiri taki: „Blesi foe a sma di e kon na ini a nen foe Jehovah! Blesi foe a kownoekondre di e kon foe wi tata David!” — Markus 11:1-10; Johanes 12:12-15.
21 Ma wan wiki no ben pasa srefi, dan den ipi-ipi sma ben meki den relisi fesiman foe Jerusalem kisi den so fara foe den drai den baka gi Jesus. Jesus ben warskow taki a foto Jerusalem nanga a heri nâsi ben sa lasi a boen posisi di den ben abi na fesi Gado (Mateus 21:23, 33-45; 22:1-7). Foe eksempre, Jesus ben froeklari: „Jerusalem, Jerusalem, di e kiri den profeiti èn e ston den wan di ben seni kon na en — omeni leisi mi ben wani tjari joe pikin kon makandra, soleki fa wan mamafowroe e tjari en pikin kon na ondro en frei! Ma oenoe no ben wani. Loekoe! Den e libi oen oso leigi na baka” (Mateus 23:37, 38). Na a ten foe a Paska foe 33 G.T., den gensman foe Jesus ben meki den kiri en na wan onregtfardiki fasi dorosei foe Jerusalem. Ma tokoe, Jehovah ben opo en Salfoewan baka èn ben gi en glori foe di A ben gi en libi leki wan jeje na ini a hemel Sion pe a no man dede moro, wan kontroe di wi alamala kan feni winimarki foe en. — Tori foe den Apostel 2:32-36.
22. Baka di Jesus dede, fa wi kan fiti foeroe foe den sani di e taki foe Jerusalem?
22 Sensi a ten dati, foeroe foe den profeititori di e taki foe Sion, noso Jerusalem, èn di no ben kon troe ete, wi kan froestan den leki profeititori di e fiti boen na den sani di seti na hemel noso di e fiti boen na den salfoe bakaman foe Jesus (Psalm 2:6-8; 110:1-4; Jesaja 2:2-4; 65:17, 18; Sakaria 12:3; 14:12, 16, 17). Wan lo sani di skrifi foe „Jerusalem” noso „Sion” baka di Jesus dede, abi krinkrin wan agersi fasi èn den no e fiti na a troetroe foto noso presi (Galasiasma 4:26; Hebrewsma 12:22; 1 Petrus 2:6; Openbaring 3:12; 14:1; 21:2, 10). A lasti boeweisi taki Jerusalem na grontapoe no ben de moro langa „a foto foe a bigi Kownoe”, ben kon na ini 70 G.T. di den legre foe Rome ben pori en, soleki fa Danièl nanga Jesus Krestes ben taki na fesi (Danièl 9:26; Lukas 19:41-44). No wan bijbel skrifiman èn so srefi Jesus no ben taki dati a Jerusalem na grontapoe ben sa kon boen baka foe feni spesroetoe boen-ati na Jehovah Gado soleki fa a ben abi dati fosi. — Galasiasma 4:25; Hebrewsma 13:14.
Wan eksempre foe vrede di e tan
23. Foe san ede Jerusalem moesoe hari wi prakseri ete?
23 Efoe wan sma loekoe fa a fosi historia foe Jerusalem na grontapoe ben waka, dan a no kan taki dati a foto no ben libi akroederi a sani di a nen foe en wani taki — „Na abi di a abi [noso, Fondamenti foe] toe fasi foe vrede” — na ini a pisi ten di Kownoe Salomo ben tiri na wan vrede fasi. Tokoe, dati ben de wan pikin eksempre foe vrede nanga kolokoe di sma di lobi Gado sa njan boen foe dati heri esi èn di sa tan na tapoe wan grontapoe di kenki tron wan paradijs. — Lukas 23:43.
24. San wi kan leri foe den sani di ben waka boen di Salomo ben e tiri leki kownoe?
24 A di foe 72 Psalm e sori fa sani ben de na ondro a tiri foe Kownoe Salomo. Ma a moi psalmsingi dati na wan profeititori foe blesi gi a heri libisma famiri na ondro a hemel tiri foe a Mesias, Jesus Krestes. Foe a Mesias, a psalm singiman ben singi: „Na ini den dei foe en a regtfardikiwan sa sproiti, èn vrede pasa marki, te leki a moen no de moro. . . . A sa froeloesoe a pôtiwan di e bari foe kisi jepi, so srefi a sma di e kisi kwinsi èn ibri sma di no abi jepiman. A sa firi sari gi den mofinawan èn gi a pôtiwan, èn a sa froeloesoe den sili foe den pôtiwan. Foe kwinsi èn foe ogri di e doe nanga tranga a sa froeloesoe a sili foe den, èn a broedoe foe den sa diri na ini en ai. Siri-njanjan sa de bogobogo na grontapoe; na tapoe na ede foe den bergi sani sa de pasa marki.” — Psalm 72:7, 8, 12-14, 16.
25. Foe san ede wi moesoe wani leri moro foe Jerusalem?
25 Den wortoe dati e gi troetroe trowstoe nanga howpoe na sma di lobi Gado èn di de na ini Jerusalem noso na iniwan tra presi na grontapoe! Joe kan de na mindri den wan di sa njan boen foe vrede na heri grontapoe na ondro a Mesian Kownoekondre foe Gado. A sabi di wi sabi san ben pasa nanga Jerusalem, kan jepi wi foe froestan san Gado abi na prakseri gi a libisma famiri. Den artikel di e kon now sa poti prakseri tapoe sani di ben feni presi seibitenti te go miti aititenti jari baka di den djoe ben drai kon baka foe katibo na Babilon. Disi e gi trowstoe na ala den wan di wani foe anbegi Jehovah Gado, a Bigi Kownoe, na wan fasi di A e feni boen.
[Foetoewortoe]
a Den titel „Mesias” (di teki foe wan Hebrew wortoe) nanga „Krestes” (foe a Grikitongo), wani taki „Salfoewan”.
Joe e memre disi ete?
◻ Fa Jerusalem ben kon tron a presi foe „a kownoestoeroe foe Jehovah”?
◻ Sortoe prenspari ròl Salomo ben prei foe meki troe anbegi go na fesi?
◻ Fa wi doe sabi taki Jerusalem no de moro langa a moro prenspari presi foe na anbegi foe Jehovah?
◻ Foe san ede wi wani leri moro foe Jerusalem?
[Prenki na tapoe bladzijde 10]
A Foto foe David ben de na tapoe wan lo pikin bergi na zuidsei, ma Salomo ben meki a foto kon moro bigi go na noordsei èn ben bow a tempel
[Sma di abi a reti foe a prenki]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Sma di abi a reti foe a prenki na tapoe bladzijde 8]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.