Fa Wi Kan Kweki Bunfasi
DEN wortubuku fu a ten disi e taki fu „bunfasi” leki „bun na a sei fu gwenti nanga gronprakseri”. Fu sori „bunfasi” na fu du san reti èn fu abi wan yoisti denki, a de a bun di wan sma bun. Marvin R. Vincent na wan skrifiman fu wortubuku. A e taki dati a fosi sani di a Griki wortu di wi e vertaal nanga „bunfasi”, wani taki na „bun na ala fasi”. Dati meki a no de fu fruwondru taki sma ben erken tra eigifasi tu leki bunfasi. Dati na den eigifasi soleki koni, deki-ati, dwengi yusrefi, eerlijkfasi, sari-ati, horidoro, sakafasi, nanga loyaalfasi. Bunfasi wani taki so srefi „a hori di sma e hori densrefi na wan markitiki fu san reti”.
Fu suma a markitiki musu kon, fu wi hori wisrefi na dati ini a tori fu bunfasi èn ini a tori fu san reti? „Soleki fa a moro prenspari grupu sma ini a tori fu a filosofia denki, e taki,” na so a tijdschrift Newsweek e skrifi, „dan a Verlichting (wan grupu fu filosofiaman nanga den eigi fasi fu denki na ini a di fu 18 yarihondro) ben meki sma tweifri na markitiki di de now. A Verlichting meki taki ala sani di sma e si leki bun noso fowtu, tron wan sani di densrefi musu bosroiti efu dati bun noso fowtu. Disi den kan du fu di den e luku san den e firi taki na bun noso ogri, noso fu di a kulturu fu den e sori san bun èn san ogri.” Ma a de so, taki soso te wan sma e firi taki disi bun èn dati fowtu, dan na dati trutru na a fasi fu sabi san bun èn san fowtu? Kwetikweti. Efu wi wani kweki bunfasi, dan wi abi wan markitiki fanowdu di wi kan frutrow ini a tori fu san bun èn san ogri — wan markitiki di kan yepi wi fu krutu wan sani di wan sma e du, a fasi fa a e tyari ensrefi, noso a fasi fa a de, efu dati bun noso fowtu.
A Wan-enkri Sma Di Sabi Soifri San Na den Markitiki na a Sei fu Bun Gwenti Nanga Gronprakseri
Soso wán Sma de di sabi soifri san na den markitiki na a sei fu bun gwenti nanga gronprakseri — dati na a Mekiman fu a libisma famiri, Yehovah Gado. Syatu baka di Yehovah Gado ben meki a fosi man-nengre, Adam, a ben gi den a komando disi: „Fu ibri bon fu a dyari yu mag nyan te yu bere furu. Ma fu a bon fu sabi bun nanga ogri, fu dati yu no musu nyan, bika na a dei di yu sa nyan fu dati, yu sa dede nomonomo” (Genesis 2:16, 17). Yehovah Gado ben gi a bon na aparti nen dati fu sori taki en wawan abi a reti fu taigi den mekisani fu en, san bun èn san ogri. Na so fasi den markitiki fu Gado ini a tori fu san bun èn san ogri ben tron a fondamenti fu krutu sani, te sma e luku san wan sma e du, a fasi fa a e si sani, èn den eigifasi di wan sma abi. Sondro den markitiki disi wi no ben sa man si krin san bun èn san ogri.
A komando di ben gi ini a tori fu a bon fu sabi bun nanga ogri, ben gi Adam nanga Efa na okasi fu bosroiti san den wani du — fu gi yesi noso fu no gi yesi. Gi den, bunfasi ben de a gi di den ben gi yesi na a komando dati. Baka wan pisi ten, Yehovah ben sori moro fara san e plisi en, èn san no e plisi en, èn a meki sma skrifi dati gi wi na ini Bijbel. Efu wi wani kweki bunfasi, dan wi musu hori wisrefi na den regtfardiki markitiki fu Yehovah, soleki fa sma skrifi na ini den Buku fu Bijbel.
Kon Sabi den Markitiki fu Gado Bunbun
Yehovah Gado poti den markitiki fu san bun èn san ogri, èn a tyari den markitiki disi kon na krin na ini Bijbel. Fu di dati de so, dan a no musu de so taki wi musu kon sabi den markitiki disi bunbun? Na apostel Paulus ben skrifi: „Na Gado ben meki sma skrifi ala den Buku fu Bijbel nanga yepi fu en santa yeye èn den bun fu gi leri, fu piri-ai gi sma, fu poti sani kon reti, fu gi trangaleri ini regtfardikifasi, so taki a sma di de fu Gado kan koni dorodoro, de srekasreka dorodoro gi ibri bun wroko.”—2 Timoteus 3:16, 17.
Fu eksempre, wi ben kari Kunihito na ini a fosi artikel; prakseri fa en nanga en basi no ben frustan makandra. Disi ben kon di Kunihito ben sori bescheidenfasi soleki fa a kulturu fu en e si dati. Di a ben luku moro fini san na den markitiki fu den Buku fu Bijbel, dan disi ben yepi en fu luku a tori na wan yoisti fasi. A tru taki Bijbel e gi sma deki-ati fu de bescheiden, èn Bijbel e gi leki rai fu no denki tumusi furu fu yusrefi èn fu no abi heimemre (Odo 11:2; Mika 6:8). Ma toku, te a e skrifi fu den sani di de fanowdu gi „wan wroko leki opziener”, dan na apostel Paulus ben taki fu „suku fu kisi” a grani dati (1 Timoteus 3:1). Wan sma no musu dyaf te a e „suku fu kisi” a grani dati, noso a no musu abi heimemre tu, ma so srefi a no musu de so taki a sma e lagi ensrefi sondro taki dati de fanowdu.
San Bijbel e taki fu a hori di sma musu hori densrefi na gronprakseri na ini bisnis afersi? Na ini den bisnis afersi fu grontapu nownowde, a e pasa furu taki sma e du bisnis na wan fasi di no bun, noso sma e du sani pe den no e hori densrefi na den lantiwet nanga den belastingwet. Ma a no abi trobi san trawan e du, a Bijbel markitiki na taki wi musu „tyari wisrefi na wan eerlijk fasi na ini ala sani” (Hebrewsma 13:18). Fu dati ede, wi e kweki bunfasi te wi de eerlijk èn e handri na wan bun fasi nanga wrokobasi, wrokoman, sma di e kon bai sani, èn nanga den lanti tiriman (Deuteronomium 25:13-16; Romesma 13:1; Titus 2:9, 10). Te wan sma de eerlijk, dan dati seiker e meki taki trawan e frutrow en èn e handri na wan switi fasi nanga en. Èn te sma e poti den kruderi fu den na tapu papira, dan furutron dati e meki taki a no sa pasa, taki den no e frustan makandra moro baka ten, èn dati e meki taki problema no sa kon fu „sani di e pasa èn di sma no [ben] sabi na fesi”.—Preikiman 9:11; Yakobus 4:13, 14.
A tori fu weri krosi èn fu sorgu wisrefi, na wan tra tori pe wi kan kweki bunfasi. Ala kulturu abi en fasi fa den e weri krosi, èn sontron a druk kan hebi fu weri krosi soleki fa sma e weri krosi nownowde. Ma fu san ede wi musu weri ala den modo krosi di e kon na tapu wi pasi? Bijbel e frumane wi fu „no meki a seti fu sani disi abi krakti na un tapu” (Romesma 12:2). Na presi fu na apostel Paulus srefi meki wan tu wet, a ben skrifi nanga yepi fu Gado en santa yeye: „Mi wani taki den umasma e moi densrefi nanga krin krosi, nanga bescheidenfasi èn nanga gosontu frustan, no nanga modo fu brei wiwiri nanga gowtu sani noso peri noso kefalek diri krosi, ma na a fasi di e fiti umasma di e taki dati den e lespeki Gado” (1 Timoteus 2:9, 10). A gronprakseri disi e fiti gi mansma èn so srefi gi umasma. A no de fu taki dati ala sortu moi fasi de fu weri krosi soleki fa wi gwenti na ini a kulturu fu wi, noso soleki fa wisrefi lobi weri krosi.
Bijbel e sori so srefi san na den sani di no e kruderi nanga bun gwenti nanga gronprakseri, èn di Gado e krutu srefisrefi. Na 1 Korentesma 6:9, 10, wi e leisi a warskow: „San! Unu no sabi taki onregtfardiki sma no sa kisi a kownukondre fu Gado? No meki sma kori unu. No wan huruman, no wan anbegiman fu kruktu gado, no wan sutaman, no wan man di den e hori fu du sani di a no meki fu dati, no wan man di e didon nanga man, no wan fufuruman, no wan sma di abi bigi-ai, no wan drunguman, no wan skempiman, no wan bedrigiman sa kisi a kownukondre fu Gado.” A tekst disi ben yepi Maria di wi ben kari na ini a fosi artikel. A tekst ben yepi en fu si taki akruderi den markitiki ini a tori fu san bun soleki fa a Mekiman ben poti dati, dan a de di a ben de nanga Juan, no ben bun. Maria no ben musu de nanga Juan moro, efu a ben wani kisi a bun-ati fu Gado. A de krin taki, efu wi wani kweki bunfasi, dan wi musu kon sabi den markitiki fu Yehovah finifini.
Leri Nanga na Ati
Bunfasi no wani taki nomo fu wai pasi gi san ogri. Bunfasi abi krakti na wi tapu. Wan sma di abi bunfasi na wan bun sma. „Bunfasi,” na so wan professor e taki, „na wan sani di wan sma musu leri nanga en ati èn so srefi nanga en ede.” So bun, fu kweki bunfasi wani taki moro leki fu abi wan soifri sabi fu Gado Wortu nomo. Bunfasi wani taki dati wi musu go prakseri dipi fu den sani di skrifi na ini Gado Wortu so taki wi ati e furu nanga tangi gi Yehovah èn dati e pusu wi fu gebroiki den gronprakseri fu den Buku fu Bijbel na ini wi libi.
„O, fa mi lobi yu wet!” na so a psalm skrifiman ben bari taki. „Heri dei mi wani poti prakseri na en” (Psalm 119:97). Èn Kownu David ben skrifi: „Mi memre den dei fu granwe; mi prakseri dipi fu ala den sani di yu [Gado] e du; nanga prisiri mi ben prakseri furu fu a wroko fu yu eigi anu” (Psalm 143:5). Wisrefi sa musu meki a prakseri di wi e prakseri dipi na ini begi, tron wan sani di wi musu du te wi e studeri Bijbel nanga den publikâsi di komoto na Bijbel.
A tru, taki a kan de wan tyalensi fu teki ten fu studeri fayafaya èn fu prakseri dipi fu den sani di wi studeri. Ma a meki di wi e meki muiti fu abi bunfasi, e aksi fu wi taki wi musu bai ten puru fu tra sani di wi e du (Efeisesma 5:15, 16). Aaron di abi 24 yari, e bai a ten disi ibri dei fu di a e wiki wan afu yuru moro fruku now. A e fruteri: „Na ini a bigin, a heri afu yuru mi ben leisi Bijbel nomo. Ma no so langa pasa, mi kon si o prenspari a de fu prakseri dipi fu sani. So bun, now mi e teki afu fu a ten fu prakseri dipi fu den sani di mi leisi. A sani disi gi mi winimarki trutru.” Wan sma kan prakseri dipi fu sani tu na tra ten. Na ini wan singi gi Yehovah, David ben singi: „Mi e prakseri dipi fu yu na ini den wakti fu a neti.” Èn Bijbel e fruteri: „Na mofoneti Isak go na dorosei, a ben waka na ini a sabana e prakseri dipi fu sani.”—Genesis 24:63.
A prakseri di wi e prakseri dipi fu sani, warti srefisrefi fu kweki bunfasi, bika a e yepi wi fu firi neleki fa Yehovah e firi èn fu si sani soleki fa en e si sani. Fu eksempre, Maria ben sabi taki Gado e taki dati wan sma no musu du hurudu. Ma fu ’tegu gi godelowsufasi, èn fu hori fasti na san bun’, Maria ben musu prakseri dipi fu prenspari bijbeltekst (Romesma 12:9). A ben kisi yepi fu kon frustan taki a de fanowdu fu kenki, baka di a ben leisi Kolosesma 3:15, pe wi e kisi a tranga fu ’kiri den memre fu wi skin ini a tori fu hurudu, libi di no krin, seks lostu, ogri lostu, nanga bigi-ai’. Maria ben musu aksi ensrefi: ’Sortu seks lostu mi musu kiri? Gi san mi musu wai pasi so taki mi no sa kisi ogri lostu? Efu mi na wan umasma, dan mi musu kenki a fasi fa mi e handri nanga man-nengre? Noso efu mi na wan mansma, dan mi musu kenki kande a fasi fa mi e handri nanga umasma?’
A prakseri di wan sma e prakseri dipi fu sani, abi fu du tu nanga a luku di wan sma musu luku a bakapisi fu den sani di a sa du. Paulus e gi Kresten tranga fu tan farawe fu hurudu èn fu dwengi densrefi so taki „no wan sma e go so fara taki a e du en brada ogri èn e pasa den reti di en brada abi ini na afersi disi” (1 Tesalonikasma 4:3-7). Wan tu bun aksi de di wi kan prakseri fu den, dati na: ’Sortu ogri mi ben sa du na misrefi, na mi osofamiri, noso na trawan te mi ben o du a sani disi? Fa a sani disi ben sa kan abi krakti tapu mi yeye fasi, tapu a fasi fa mi e firi, èn tapu mi skin? Fa sani waka nanga tra sma di no hori densrefi na Gado en wet na ini a ten di pasa?’ A prakseri di Maria ben prakseri fu sani na so wan fasi, ben tranga en ati, èn a sani dati kan yepi fu tranga wi ati tu.
Leri fu den Eksempre
Wi kan leri bunfasi na ini wan skoro klas? Na aksi disi ben dangra den man di ben sidon denki nyun tori, dusundusun yari. A Griki filosofiaman Plato ben denki taki sma ben kan leri bunfasi na ini wan skoro klas. Ma na a tra sei, Aristoteles ben denki-go-denki-kon èn a ben si taki bunfasi na wan sani di e kon te wan sma e meki en tron wan gwenti fu du sani. Wan nyunsuman ben taki syatu fu a tori, nanga den wortu disi: „Fu taki en syatu, bunfasi a no wan sani di wi kan leri wawan. Èn so srefi wi no kan leri en fu wan leribuku. A bun di wan sma bun e kon fu a libi di a e libi na ini libimakandra . . . pe sma e kisi deki-ati fu de nanga bunfasi èn e feni winimarki fu dati.” Ma dan pe wi ben sa feni sma di de nanga bunfasi trutru? Ala di furu kulturu abi wan tu eksempre fu bunfasi, kande na ini den anansitori fu den, toku Bijbel abi furu eksempre fu sma di ben de trutru so.
A moro bun eksempre fu bunfasi, na Yehovah. Ala ten a e du sani na wan bun fasi, èn a e du san reti èn bun. Wi kan kweki bunfasi fu di wi e tron „sma di e waka baka na eksempre fu Gado” (Efeisesma 5:1). Èn Gado en Manpikin, Yesus Krestes, ’ben libi wan eksempre gi wi, fu waka soifri na ini en futustap’ (1 Petrus 2:21). Boiti dati, Bijbel e fruteri fu furu tra getrow sma, soleki Abraham, Sara, Yosef, Rut, Yob, èn Danièl nanga den dri Hebrew mati fu en. San wi no musu frigiti tu, na den eksempre fu bunfasi fu den disiten futuboi fu Yehovah.
Sani Kan Waka Bun Nanga Wi
Wi kan du san bun na ini Gado en ai, èn meki sani waka bun nanga wi trutru? Fu di wi kisi onvolmaakti fasi, dati meki sontron wan tranga feti kan de na ini wi na mindri a frustan nanga a skin — na mindri a du di wi wani du san bun, èn a waka di wi e waka baka wi sondu fasi (Romesma 5:12; 7:13-23). Ma wi kan wini a feti disi nanga yepi fu Gado (Romesma 7:24, 25). Yehovah gi wi en Wortu nanga den publikâsi di komoto fu Bijbel. Te wi e studeri den Buku fu Bijbel fayafaya èn e prakseri dipi fu den na ini begi, dan wi kan kisi wan soifri ati. So wan soifri ati kan gi wi bun prakseri, bun wortu, nanga bun fasi fu handri (Lukas 6:45). Te wi teki den eksempre fu Yehovah Gado nanga Yesus Krestes, dan dati kan meki wi tron sma di abi eigifasi fu Gado. Èn seiker wi kan leri furu fu den wan di e dini Gado getrow na ini a ten disi.
Na apostel Paulus ben gi den leisiman fu en a frumane fu „tan prakseri” bunfasi nanga tra sani di bun èn di e kisi prèise. Efu wan sma e du disi, dan seiker disi o meki taki Gado e blesi en (Filipisma 4:8, 9). Nanga yepi fu Yehovah, wi kan meki sani waka bun nanga wi na ini a kweki di wi e kweki bunfasi.
[Prenki na tapu bladzijde 6]
Meki a prakseri di yu e prakseri dipi fu sani, tron wan pisi fu a studeri di yu e studeri Bijbel
[Prenki na tapu bladzijde 7]
Tron wan sma di abi eigifasi fu Gado, fu di yu e waka baka Krestes Yesus