Gado e broko en ede trutru nanga umasma?

DEN sani disi di skrifi na ini owruten, no de fu Bijbel. Hondrohondro yari langa, sma gebroiki den fowtu prakseri disi fu sori taki a ben fiti fu desko umasma. Srefi na ini a ten disi, son ogri-ati kerkiman e kari tekst na ini den kerkibuku fu den fu sori taki a no de wan ogri sani fu basi umasma. Den feni taki na umasma tyari problema kon gi libisma. A de so taki Gado wani dati mansma musu wisiwasi èn pina umasma? San Bijbel e taki? Meki wi go luku.

Gado fluku umasma?

Nôno. A sma di Gado fluku na „a fosi sneki, a wan di den e kari Didibri” nanga a moro „frufruktuwan” (Openbaring 12:9; Genesis 3:14). Di Gado taki dati Adam ben o „basi” en wefi, Gado no taki dati a ben feni en bun te mansma e basi umasma (Genesis 3:16). A ben sori nomo sortu takru bakapisi sondu ben o tyari kon gi a fosi trowpaar.

Sobun, na ogri di mansma e du nanga umasma, na wan bakapisi fu a sondu fu libisma èn no fu di Gado ben wani dati. Bijbel no e taki dati mansma musu basi umasma fu meki den pai gi a fosi sondu.​—Romesma 5:12.

Gado meki umasma moro lagi leki mansma?

Nôno. Genesis 1:27 e taki: „Gado meki libisma leki fa ensrefi de. Soleki fa Gado de, na so a meki libisma. A meki wan man nanga wan uma.” Sobun, sensi a bigin, libisma, iya, mansma nanga umasma, ben meki na so wan fasi taki den kan sori lobi, prisiri nanga den tra fasi fu Gado. Adam nanga Eva no ben si sani na a srefi fasi èn a skin fu den no ben bow na a srefi fasi. Ma toku a Mekiman fu den gi den ala tu a srefi wroko fu du èn den ben abi den srefi reti.​—Genesis 1:28-31.

Fosi Gado meki Eva, a taki: „Mi o meki wan patna gi en [Adam] di fiti en èn di kan yepi en” (Genesis 2:18). A wortu di vertaal dyaso nanga ’patna di fiti en’ e sori taki umasma lagi moro mansma? Nôno, fu di a Hebrew wortu kan vertaal tu nanga „kompe di e wroko makandra nanga” noso „wan yepiman di no lagi moro” a man. Denki fa datra e yepi makandra te den e du wan oparâsi. A wan datra e sorgu taki a sma no e firi pen èn a trawan e koti a sma. A wan no abi a trawan fanowdu? No, dati no de so. A datra di e koti a sma, na a moro prenspari sma na ini na oparâsi kamra? Wi no kan taki dati. Na so a de tu taki Gado meki a man nanga na uma fu wroko skinskin nanga makandra èn no fu strei nanga makandra.​—Genesis 2:24.

San e sori taki Gado e broko en ede nanga umasma?

Fu di Gado ben si na fesi san sondu mansma ben o du, meki a sori biginbigin kaba taki a ben o kibri umasma. Laure Aynard skrifi wan buku di nen La Bible au féminin (Bijbel e taki fu umasma). Na uma disi e taki fu a Wèt di Gado gi Moses na ini a di fu 16 yarihondro fosi Krestes: „Nofo tron te a Wèt e taki fu umasma, dan dati na fu kibri den gi ogri.”

Fu eksempre, a Wèt ben taigi sma fu lespeki papa nanga mama (Eksodes 20:12; 21:15, 17). A ben taki tu dati sma musu hori den uma di de nanga bere na prakseri (Eksodes 21:22). Srefi na ini a ten disi den wèt fu Gado de heri tra fasi leki den wèt fu furu kondre pe lanti no e gi umasma den reti di den musu kisi. Ma tra sani de tu di Gado du gi umasma.

Wan Wèt di e sori fa Gado e denki fu umasma

A Wèt di Yehovah Gado gi den Israelsma, iya, mansma nanga umasma, ben yepi den fu tan gosontu, fu libi wan krin libi èn fu tan krosibei na Yehovah. Solanga den ben arki en èn gi yesi na en, a pipel ben o „kon moro hei leki ala tra pipel fu grontapu” (Deuteronomium 28:1, 2). Fa a Wèt ben e si umasma? Luku den sani di e kon now:

1. Den ben de fri fu teki den eigi bosroiti. Tra fasi leki umasma na ini furu kondre na ini owruten, den umasma fu Israel ben abi furu fri. Efu wan wefi ben ’poti prakseri na wan pisi gron’ a ben kan ’bai en’ èn a ben kan „prani wan droifigron” tu, awinsi a masra ben de na osofamiri-edeman. A ben kan du disi fu di en masra ben frutrow en dorodoro. Efu a ben abi a koni fu meki titei èn fu meki krosi, a ben kan drai en eigi bisnis (Odo 31:11, 16-19). Umasma di ben gi yesi na a Wèt di Gado gi Moses, ben abi den eigi reti èn sma no ben e si den leki wan sortu futuboi fu mansma.

Na ini Israel fu owruten, umasma ben de fri fu de wan mati fu Gado. Bijbel e taki fu Hana di ben begi Gado fu wan tori èn a ben meki wan sweri di en wawan ben sabi (1 Samuel 1:11, 24-28). Wan uma fu a foto Sunem ben abi a gwenti fu aksi a profeiti Elisa rai na tapu Sabat-dei (2 Kownu 4:22-25). Gado ben gi umasma soleki Debora nanga Hulda a frantwortu fu gi sma boskopu fu en. A moi fu si taki prenspari man nanga priester ben de klariklari fu suku rai na den.​—Krutuman 4:4-8; 2 Kownu 22:14-16, 20.

2. Den ben kisi leri. Fu di a Wètfrubontu ben meki nanga umasma tu, den ben kisi a kari fu kon arki te sma ben leisi komoto na ini a wètbuku. Disi ben gi den na okasi fu kisi leri (Deuteronomium 31:12; Nehemia 8:2, 8). Den ben kan kisi leri tu fu du son sani di ben abi fu du nanga na anbegi. Fu eksempre, a kan taki son umasma ben e „wroko” leki wán man na a tabernakel èn taki trawan ben de na ini wan singigrupu makandra nanga mansma.​—Eksodes 38:8; 1 Kroniki 25:5, 6.

Furu umasma ben sabi fa fu drai den eigi bisnis pe den ben kan meki furu moni (Odo 31:24). Na ini den kulturu fu tra kondre na a ten dati, a papa wawan ben e gi den manpikin fu en leri. Ma na ini Israel, a mama ben kan gi den boi fu en leri tu teleki den kon tron bigi man (Odo 31:1). A de krin taki umasma na ini Israel ben kisi bun leri.

3. Grani nanga lespeki. Den Tin Komando ben taki krin: „Lespeki un papa nanga un mama” (Eksodes 20:12). Na ini den odo fu a koni Kownu Salomo wi e leisi: „Mi manpikin, gi yesi na a leri di yu papa e gi yu èn no drai baka gi a wèt fu yu mama.”​—Odo 1:8.

A Wèt ben taki finifini fa sma di no de trowpatna fu makandra ben musu tyari densrefi te den ben de nanga makandra èn na so mansma ben leri fu sori lespeki gi umasma (Lefitikus 18:6, 9; Deuteronomium 22:25, 26). Wan bun masra ben musu hori na prakseri taki son leisi en wefi no ben o man du son sani fu di a no tranga leki wan man èn fu di a skin fu umasma meki tra fasi leki a di fu mansma.​—Lefitikus 18:19.

4. Den ben abi a reti fu kisi kibri. Na ini en Wortu, Yehovah e kari ensrefi „wan papa gi den pikin di no abi papa moro. A de wan krutuman di e opo taki gi den uma di masra dede kaba.” Sobun, En ben de a sma di ben kibri den wan di no ben abi wan papa, noso wan masra fu yepi den (Psalm 68:5; Deuteronomium 10:17, 18). Wan leisi di wan profeiti dede, en wefi ben musu pai wan sma wan moni. Di a sma disi no du sani na wan reti fasi nanga a wefi, dan Yehovah du wan wondru so taki a ben man tan na libi èn a no ben abi fu tron wan begiman.​—2 Kownu 4:1-7.

Fosi den Israelsma go na ini a Pramisi Kondre, dan na osofamiri-edeman Selafead dede sondro taki a kisi wan manpikin. Dati meki den feifi umapikin fu en aksi Moses fu gi den „wan pisi gron” na ini a Pramisi Kondre. Yehovah gi den moro leki san den aksi. A taigi Moses: „Gi den wan pisi gron leki famirigudu na ini a kontren di den papa brada kisi. A famirigudu fu den papa musu kon de fu den.” Sensi a ten dati, umasma na ini Israel ben kan kisi a famirigudu fu den papa èn gi dati na den pikin fu den.​—Numeri 27:1-8.

Sma lei gi Gado taki a no feni umasma prenspari

A Wèt di Gado gi Moses ben sori taki umasma ben abi wan bun nen èn taki sma ben lespeki den reti fu den. Ma sensi a di fu fo yarihondro fosi Krestes, a Griki kulturu di ben e si umasma moro lagi leki mansma kon abi krakti na tapu a Dyu bribi.​—Luku a faki di nen „Owruten kerkibuku ben e desko umasma.”

Fu eksempre, a Griki puwema-skrifiman Hesiod fu a di fu aiti yarihondro fosi Krestes, e taki dati na umasma meki taki ala libisma kisi problema. Hesiod skrifi wan buku di e fruteri pe den gado komoto. Drape a e taki fu „umasma di e libi na mindri mansma èn di e tyari soso dede nanga bigi pina kon gi den” (Theogonie). Na a bigin fu a di fu tu yarihondro fosi Krestes a Dyu bribi teki a denki disi abra. A Talmud di den Dyu skrifi na ini a di fu tu yarihondro, ben warskow mansma: „No taki furu nanga uma fu di disi o meki taki yu o du hurudu.”

Na ini den hondrohondro yari baka dati, a denki disi ben abi furu krakti na tapu a fasi fa sma ben e si umasma na ini a Dyu libimakandra. Na ini a ten fu Yesus, umasma ben mag go soso na ini a pisi fu a tempel di den ben kari a Dyari fu den umasma. Soso mansma ben e leri Gado tori èn na ini a snoga umasma ben e sidon aparti fu den mansma. A Talmud e sori san wan Dyu leriman ben taki: „Iniwan man di e leri en umapikin a Tora [a Wèt], e leri en wan tegu sani.” Dyu kerki fesiman ben lei gi Gado èn na so den meki taki furu mansma ben wisiwasi umasma.

Di Yesus ben de na grontapu a si taki den Dyu no ben e lespeki umasma èn dati ben kon na krin na ini den gwenti fu den (Mateyus 15:6, 9; 26:7-11). Den sani disi ben abi krakti na tapu a fasi fa a ben e si umasma? San wi kan leri fu a fasi fa Yesus ben e tyari ensrefi? A tru Kresten bribi tyari frulekti kon gi umasma? A tra artikel o gi piki na tapu den aksi disi.