Phephetso ea ho Fana ka Tlhokomelo

“KA LINAKO tse ling ke ne ke ee ke lakatse eka nka tsoa boemong boo. Empa o ne a ntlhoka ho feta leha e le neng pele. Ka linako tse ling ke ne ke ee ke ikutloe eka ke setse lepala-paleng.”—Jeanny, ea ileng a oka monna oa hae ea lilemo li 29 ka likhoeli tse 18 pele a bolaoa ke hlahala ea boko.a

“Ho na le linako tse ling tseo ka tsona ke tenehelang ’Mè, ebe kea itenehela ka mor’a moo. Ke ikutloa ke le ea hlōlehang ha ke sitoa ho sebetsana ka katleho le boemo.”—Rose, ea lilemo li 59, ea ileng a hlokomela ’mè oa hae ea neng a fokola a le lilemo li 90, a se a sa tsohe betheng.

Litaba tsa boloetse bo lebisang lefung kapa bo sa foleng e ka ba tse sithabetsang ho ba lelapa le metsoalle. Ho Children With Cancer, Jeanne Munn Bracken o re: “Nakong eo boloetse bo fumanehang ka eona lelapa le leng le le leng le ikutloa eka le setse lepala-paleng. Mohlomong ha ba tsebe leha e le mang e mong ea kileng a ba le bothata bona.” Hape ba atisa ho “tsieleha le ho se lumele,” joaloka Elsa ha a ne a fumana hore motsoalle oa hae oa hlooho ea khomo, Betty, ea lilemo li 36 o ne a e-na le kankere. Sue, eo ntate oa hae a neng a kula, o ile a “feroha libete” ha qetellong a hlokomela hore ntate oa hae o ne a bolaoa ke kankere.

Litho tsa lelapa le metsoalle li ka ’na tsa iphumana ka tšohanyetso li talimane le mosebetsi oa ho fana ka tlhokomelo—ho hlokomela litlhoko tsa ’mele le tsa maikutlo tsa motho ea kulang. Mohlomong li tlameha ho lokisa lijo tse matlafatsang, ho hlokomela phekolo, ho hlophisa mokhoa oa ho ea ngakeng, ho hlokomela baeti ba mokuli, ho ngolla mokuli mangolo le tse ling tse ngata-ngata. Mesebetsi e joalo e atisa ho patiselletsoa kemisong e seng e ntse e phathahane.

Leha ho le joalo, ha boemo ba mokuli bo ntse bo mpefala, mosebetsi oa ho fana ka tlhokomelo o eketseha ho feta. Hoo ho ka ’na ha akarelletsa eng? Elsa, ka motsoalle oa hae Betty, ea neng a se a sa tsohe betheng, o re: “Ntho e ’ngoe le e ’ngoe! Ho mo hlatsoa le ho mo fepa, ho mo thusa ha a hlatsa, ho qhala mokotla oo a ntšetsang metsi ho oona.” Kathy, le hoja a ne a sebetsa mosebetsi oa nako e tletseng, o ne a tlameha ho hlokomela ’mè oa hae ea kulang. Sue, ea boletsoeng pejana, o bua ka “ho nka tlaleho ea mocheso le mohatsela [oa ntate oa hae] ka mor’a halofo e ’ngoe le e ’ngoe ea hora, ho sebelisa seponche se metsi ho theola mocheso ha o phahame le ho chencha liaparo tsa hae le lilakane betheng ka mor’a lihora tse ling le tse ling tse seng kae.”

Boleng ba tlhokomelo eo mokuli a e fumanang bo tla itšetleha haholo ka bokhoni ba ba fanang ka tlhokomelo. Leha ho le joalo, hangata maikutlo le litlhoko tsa ba hlokomelang ba kulang li tlōlisoa mahlo. Haeba ho fana ka tlhokomelo ho ne ho fella feela ka lehlaba ka mokokotlong le mahetla a bohloko, ho ne ho ke ke ha e-ba boima hakaalo. Empa, joalokaha ba bangata ba fanang ka tlhokomelo ba tla paka, ho fana ka tlhokomelo ho ama maikutlo ka mokhoa o makatsang.

“Ho ne ho Soabisa Haholo”

The Journals of Gerontology ea tlaleha: “Hangata liphuputso li hlalosa mahlomola a tlisoang ke ho lahleheloa ke kelello, boitšoaro bo soabisang le ho phasoloha [ha mokuli].” Ka mohlala, Gillian o hlalosa se ileng sa etsahala ka mor’a hore motsoalle e mong oa hae sebokeng sa Bokreste a kōpe ho tla bona ’mè oa hae ea seng a hōlile. Gillian, o hopola ka masoabi: “’Mè o ile a bonahala a sa tsebe letho ’me a se ke a arabela letho. Ho ne ho soabisa haholo ’me likeleli li ile tsa tlala ka mahlong a ka.”

Joan, eo monna oa hae a nang le ho lahleheloa ke kelello, o re: “Ke e ’ngoe ea lintho tse thata ka ho fetisisa ho sebetsana ka katleho le eona.” Oa hlalosa: “Ho etsa hore a se ke a tsotella mekhoa e metle. Ha re e-ja le batho ba bang lireschorenteng, ka linako tse ling o ea litafoleng tse ling ka tlung ea ho jela, a latsoe jeme, ebe o khutlisetsa khaba e sebelitseng ka har’a sejana sa jeme. Ha re etetse baahisani, a ka ’na a tjoetleletsa mathe tselaneng e pakeng tsa lirapa. Ho thata haholo ho ’na ho tlosa khopolo ea hore ba bang e ka ’na eaba ba bua ka mekhoa ena le hore mohlomong ba nka a hloka mekhoa e metle ka mokhoa o makatsang. Ke shoella holimo.”

“Ke ne ke Tšoha Hore Haeba re ne re sa be Hlokolosi . . .”

Ho hlokomela moratuoa ea kulang haholo e ka ba phihlelo e tšosang haholo. Ea fanang ka tlhokomelo a ka ’na a tšoha se tla etsahala ha ho kula ho ntse ho tsoela pele—mohlomong esita le ho tšoha lefu la moratuoa oa hae. A ka ’na a boela a tšoha hore ha a na ho ba le matla kapa bokhoni ba ho khahlametsa litlhoko tsa mokuli.

Elsa o hlalosa lebaka la hae la ho tšoha ka tsela ena: “Ke ne ke tšaba hore nka ’na ka ntša Betty kotsi ’meleng, ka tsela eo ka mo ekelletsa bohloko, kapa hore nka ’na ka etsa ntho e ’ngoe e ka ’nang ea khutsufatsa bophelo ba hae.”

Ka linako tse ling seo mokuli a se tšabang se tšosa le ea fanang ka tlhokomelo. Sue oa bolela: “Ntate o ne a tšaba ho bipetsana ’me ka linako tse ling o ne a hloka botsitso ka lebaka la ho tšoha. Ke ne ke tšoha hore haeba re ne re sa be hlokolosi, o ne a tla bipetsana ’me kahoo a hlaheloe ke ntho eo a e tšabang ka ho fetisisa.”

“U ka ’na Ua Sareloa ka Lebaka la Tsela eo ba Neng ba Tloaetse ho ba ka Eona”

Caring for the Person With Dementia e re: “Ho tloaelehile hore ba hlokomelang moratuoa ea nang le boloetse bo sa foleng ba be mesarelong. Ha boloetse ba mokuli bo ntse bo ea pele, u ka ’na ua ikutloa u lahleheloa ke botsoalle le kamano e lerato tseo e neng e le tsa bohlokoa ho uena. U ka ’na ua sareloa ka lebaka la tsela eo ba neng ba tloaetse ho ba ka eona.”

Jennifer o hlalosa kamoo lelapa labo le ileng la ameha kateng ha bophelo ba ’mè oa hae bo ntse bo tsoela pele ho mpefala: “Re ne re utloa bohloko. Re ne re hlōloheloa meqoqo ea hae e qabolang. Re ile ra sareloa haholo.” Gillian oa hlalosa: “Ke ne ke sa batle hore ’Mè a shoe, ’me ke ne ke sa batle hore a utloe bohloko. Ke ne ke lula ke lla.”

“Ke ne ke Ikutloa ke Lahliloe, ke Halefa”

Ea fanang ka tlhokomelo a ka ’na a ipotsa: ‘Ke hobane’ng ha see se nketsahaletse? Ke hobane’ng ha ba bang ba sa thuse? Na ha ba bone hore kea imeloa? Na mokuli a ke ke a ba le tšebelisano-’moho haholoanyane?’ Ka linako tse ling, ea fanang ka tlhokomelo a ka ’na a halefisoa haholo ke lintho tse bonahalang li ntse li eketseha le tse leeme tse batloang ho eena ke mokuli le ke litho tse ling tsa lelapa. Rose, ea boletsoeng qalong, o re: “Ke atisa ho ikhalefela—ka pelong. Empa ’Mè o re hoa bonahala sefahlehong sa ka.”

Motho ea fanang ka tlhokomelo a ka ’na a jara moroalo oa litsietsi tsa mokuli le khalefo ea hae. Bukeng, Living With Cancer, Dr. Ernest Rosenbaum o hlalosa hore bakuli ba bang “ka linako tse ling ba ka ’na ba halefa ’me ba tepella maikutlo hoo ba batlang ho intšetsa malokobe ho motho ea fumanehang haufi le bona . . . Hangata khalefo ena e bonahatsoa ka ho tenehela lintho tse fokolang tseo mehleng li neng li sa tl’o ama mokuli.” Ka ho utloahalang, sena se ka beha khatello e eketsehileng methapong e imetsoeng ea baratuoa ba etsang sohle se matleng a bona ho hlokomela mokuli.

Ka mohlala, Maria, o ile a etsa mosebetsi o babatsehang oa ho hlokomela motsoalle oa hae ea neng a kulela lefu. Leha ho le joalo, nako le nako motsoalle oa hae o ne a bonahala a teneha le feela ’me a potlakela ho etsa liqeto tse fosahetseng. Maria oa hlalosa: “O ne a ka omana ’me a be bohale, a soabise baratuoa.” See se ile sa ama Maria joang? “Nakong eo, motho o bonahala eka o ‘utloisisa’ mokuli. Empa ha ke nahana ka seo hamorao, ke ne ke ikutloa ke lahliloe, ke halefa, ke sa kholiseha—’me ke se na tšekamelo ea ho bontša lerato le hlokahalang.”

Phuputso e phatlalalitsoeng ho The Journals of Gerontology e ile ea phetha: “Ho na le monyetla oa hore bohale bo hloe mekoalaba maemong a ho fana ka tlhokomelo [’me] ka linako tse ling bo fella ka pefo ea sebele kapa e ka ’nang ea etsahala.” Bafuputsi ba fumane hore hoo e ka bang motho a le mong ho ba bahlano ba fanang ka tlhokomelo o tšaba hore a ka ’na a ba mabifi. ’Me ba fetang a le mong ho ba 20 ba se ba hlile ba bile mabifi ho bakuli ba bona.

“Ke Ikutloa ke le Molato”

Ba bangata ba fanang ka tlhokomelo ba hlaseloa ke maikutlo a ho ba molato. Ka linako tse ling boikutlo ba ho ba molato bo sala bohale morao—ke hore, ba ikutloa ba le molato hobane ka linako tse ling ba ikutloa ba halefile. Maikutlo a joalo a ka ’na a ba qeta matla ho isa bohōleng boo ba ikutloang hore ba ke ke ba tsoela pele.

Maemong a mang, boikhethelo ha bo eo haese hore mokuli o tlameha ho hlokomeloa setsing se itseng kapa sepetlele. Ena e ka ba qeto e sithabetsang e ka senyang maikutlo a ea fanang ka tlhokomelo. Jeanne o re: “Ha qetellong ke qobelleha ho isa ’Mè lehaeng la likooa, ke ile ka ikutloa eka ke mo tsoa tlaase, kea mo lahla.”

Ebang mokuli o kenngoa sepetlele kapa che, baratuoa ba hae ba ka ’na ba ikutloa ba le molato ka hore ha ba mo etsetse ho lekaneng. Elsa o ile a re: “Ke ne ke atisa ho utloisoa bohloko ke ho hloka nako. Ka linako tse ling motsoalle oa ka o ne a sa ntumelle hore ke tsamaee.” Ho ka boetse ha e-ba le ho ameha ho itseng ka boikarabelo bo bong ba lelapa bo hlokomolohiloeng, haholo-holo haeba ea fanang ka tlhokomelo a qeta nako e ngata haholo a le sepetlele kapa a tlameha ho sebetsa lihora tse teletsana e le hore a thuse ho lefella likoloto tse ntseng li phahama. ’Mè e mong o ile a tletleba: “Ke tlameha ho sebetsa e le hore ke thuse ka litšenyehelo, leha ho le joalo ke ikutloa ke le molato kaha ke sitoa ho ba lapeng ho hlokomela bana ba ka.”

Ka ho hlakileng, ba fanang ka tlhokomelo ba hloka tšehetso e matla, haholo-holo ka mor’a lefu la motho ea neng a hlokometsoe. Dr. Fredrick Sherman oa Huntington, New York, o re: “Boikarabelo ba ka bo thata ka ho fetisisa [ka mor’a lefu la mokuli] . . . ke ho tlosa maikutlo a ho ba molato ho ba fanang ka tlhokomelo, ao hangata ba sa a bueng.”

Haeba maikutlo ana a lula a sa buuoe, a ka ba kotsi ho ea fanang ka tlhokomelo hammoho le ho mokuli. Joale, ke’ng seo ba fanang ka tlhokomelo ba ka se etsang ho sebetsana ka katleho le maikutlo aa? ’Me ke’ng seo ba bang—litho tsa lelapa le metsoalle—ba ka se etsang ho ba thusa?

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Lebokose le leqepheng la 5]

U Se Ke Ua Nka Hore Ba Tlamehile!

MYRNA I. LEWIS, motlatsi oa moprofesa lefapheng la lekhotla la meriana Sekolong sa Bongaka sa Mount Sinai, New York, o re: “Rea tseba hore 80% ea tlhokomelo e fuoang batho ba hōlileng lapeng e etsoa ke basali.”

Phuputso e ’ngoe ea basali ba fanang ka tlhokomelo, e phatlalalitsoeng ho The Journals of Gerontology,b e bontšitse hore karolo ea 61 lekholong ea basali e tlalehile e sa fumane thuso ho lelapa leha e le metsoalle. ’Me ba fetang halofo (karolo ea 57,6 lekholong) ba boletse hore ha baa ka ba fumana tšehetso e lekaneng ea maikutlo ho banna ba bona. Ho Children With Cancer, Jeanne Munn Bracken o bontša hore ha ’mè a ka ’na a jara moroalo o boima oa ho fana ka tlhokomelo, “ntate a ka ’na a itšireletsa ka mosebetsi oa hae.”

Leha ho le joalo, Dr. Lewis o bolela hore ho na le karolo ea bohlokoa ho faneng ka tlhokomelo e etsoang ke banna. Ka mohlala, banna ba nang le basali ba nang le Alzheimer’s disease ke sehlopha se batlang se le seholo. ’Me ka sebele ha baa lokoloha khatellong ea maikutlo ea ho hlokomela moratuoa ea kulang. Lewis o tsoela pele: “Banna bana mohlomong ke ba ka hlaselehang habonolo ho feta ba bang kaofela, kaha hangata ba baholo ho basali ba bona ’me e ka ’na eaba ka bobona ba na le mathata a bophelo. . . . Ba bangata ba bona ha baa koetlisoa likarolong tsa ho fana ka tlhokomelo e molemo.”

Malapa a tlameha ho itebela khahlanong le tšekamelo ea ho imetsa setho se seng se bonahalang se sebetsana le phephetso ka katleho. Buka Care for the Carer e re: “Hangata ke setho se itseng sa lelapa seo e bang mohlokomeli, ka linako tse ling ka makhetlo a ’maloa a latellanang. Karolo e khōlō ea bana ke basali bao ka bobona ba seng ba ntse ba hōlile. . . . Hape hangata basali ba talingoa e le bahlokomeli ‘ka tlhaho’ . . . , empa malapa le metsoalle ha aa lokela hore le ka mohla a nke hoo e le tlamo.”

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Setšoantšo se leqepheng la 6]

Ba fanang ka tlhokomelo ba hloka tšehetso hore ba sebetsane ka katleho le maikutlo a ho ba molato le ho halefa