Na U Kotsing ea ho Qhekelloa ka Inthanete?

William, oa Florida, U.S.A., eo e leng mosuoe ea seng a behile meja fatše, o ile a fumana molaetsa oa e-mail oo a neng a nahana hore o tsoa k’hamphaning e fanang ka litšebeletso tsa Inthanete. Molaetsa oo o ne o re boitsebiso ba hae ba ho lefella litšenyehelo bo lahlehile. William o ile a tlatsa foromo e neng e tsamaea le molaetsa oo ’me a e romela ka e-mail. A sa tsebe, boitsebiso ba hae ba lekunutu bo ile ba ea ho Shiva, eo e leng senokoane se lulang Queens, New York. Letsatsi le hlahlamang, Shiva o ile a reka mochine o hatisang linepe tsa ID Inthaneteng a sebelisa karete ea William ea ho reka ka mokitlane. Molaetsa oo William a ileng a o fumana e ne e le o mong oa e 100 000 eo Shiva a neng a e romeletse batho. Bafuputsi ba re hoo e ka bang batho ba lekholo ba ile ba arabela melaetsa eo ’me ba qhekelloa.

Mosali e mong ea lilemo li 56 oa Queensland, Australia, o ile a qala ho ratana ka Inthanete le monna e mong eo a neng a nahana hore ke moenjiniere oa Brithani. O ne a se a mo romeletse lidolara tse 47 000 (R300 000) pele a hlokomela hore e ne e le monna e mong oa Nigeria ea lilemo li 27, ea qhekellang batho.a

KA MASOABI, ho qhekella batho ka Inthanete ho atile. Tlalehong ea eona ea selemo le selemo e hlalosang litaba tsa Inthanete ka 2010, makasine ea Consumer Reports e ile ea re: “Likotsi tse amanang le Inthanete li tsoela pele ka sekhahla, ’me seo se etsa hore batho ba e sebelisang ba lahleheloe ke liranta tse libilione. Palo ea litlhaselo tsa vaerase e eketsehile haholo ho tloha selemong se fetileng, ’me ho batho ba lekholo ba sebelisang Inthanete United States, ba 40 ba ile ba angoa ke seo. Ba bang ba ile ba tlaleha mathata a mang a mangata.” Pele re bua ka hore na u ka itšireletsa joang litlhaselong tse joalo, a re qaleng ka ho tšohla litsela tse ling tse ngata tseo linokoane li li sebelisang.

Ba ka U Qhekella Joang?

Batho ba bangata ba qhekellang batho Inthaneteng ba sebelisa melaetsa ea e-mail. William o ile a fumana molaetsa o bitsoang phishing. Joaloka leraba le tšoasang tlhapi, molaetsa o joalo o qeka motho ea o fumanang hore a fane ka password, linomoro tsa karete ea ho reka ka mokitlane, kapa boitsebiso ba ak’haonte ea hae ea banka Websaeteng e bonahalang eka ke ea ’nete empa ho se joalo. Baqhekelli ba ka ’na ba fumana aterese ea hao ea e-mail ka ho sebelisa lenaneo la k’homphieutha le bitsoang e-mail extractor.

Melaetsa e meng e joalo ea phishing e ka finyella morero oa eona le haeba u sa fane ka boitsebiso ba hao. Ha u bula e-mail feela, seo se ka etsa hore lenaneo le utsoang boitsebiso le kene k’homphieutheng ea hao. Lenaneo lena le ka tlaleha seo u se etsang k’homphieutheng. A mang a ’ona a tlaleha se etsahalang likonopong tsa k’homphieutha e le hore a utsoe li-password le boitsebiso ba hao ba lekunutu. A mang a u lebisa Websaeteng e qhekellang. Na ho na le seo u ka se etsang e le hore u itšireletse?

Seo U ka se Etsang

Hlokomela melaetsa ea e-mail e nang le mecha e hokelang boitsebiso e belaetsang. Ka linako tse ling, vaerase ea Trojan horse, kapa ea Trojan, e ka kena ka lenyele k’homphieutheng ea hao, e leng se ka etsang hore balotsana ba fumane boitsebiso ba hao ba lekunutu. Baqhekelli ba fumana boitsebiso ba bohlokoa moo batho ba fananang malebela Inthaneteng, Liwebsaeteng tsa litšoantšo tse manyala, Liwebsaeteng tse fanang ka mananeo a k’homphieutha ao ho sa tsejoeng moo a tsoang teng, le tseo batho ba etsang setsoalle ho tsona, ’me ba kenya mananeo a k’homphieutha ao ba utsoang boitsebiso ka ’ona. Ho phaella moo, u se ke ua arabela melaetsa ea e-mail e u tšepisang phaello e ngata ka tsela e belaetseng.

Mohlomong u kile ua fumana molaetsa Inthaneteng, o reng: “K’homphieutha ea hao e kotsing! Tobetsa mona ho e sireletsa!” Kapa o reng, “Li-screensaver tsa mahala. Tobetsa Mona.” Haeba u ka tobetsa moo, u ka ’na ua kenya lenaneo le utsoang boitsebiso k’homphieutheng ea hao.

U lokela ho ba hlokolosi haeba u batla mosebetsi ka Inthanete. Balotsana ba sebelisa Liwebsaete tsa bohata hore ba fumane “chelete ea ho ingolisa” esita le boitsebiso ba hao ba lekunutu ba lichelete.

Hona joale masholu a se a hlalefile hoo a khonang ho fumana le ho utsoa boitsebiso ba lik’hamphani kapa ba mekhatlo ea lichelete a ntse a le hōle. Ka January 2007, linokoane li ile tsa khona ho kena tsamaisong ea lik’homphieutha ea letoto la mabenkele a mang United States ’me tsa fumana litlaleho tsa bareki ba limilione, ho akarelletsa le boitsebiso ba likarete tsa bona tsa ho reka ka mokitlane. Nigeria, linokoane li ile tsa fumana boitsebiso ba libanka tse ’maloa ’me tsa utsoa linomoro tse limilione tse 1,5 tsa boitsebahatso hore li ntše chelete mechineng ea banka. Hona joale ho na le khoebo e seng molaong eo ho eona bahiruoa ba bolotsana le linokoane tsa lik’homphieutha ba rekisang boitsebiso ba likarete tse utsoitsoeng tsa ho reka ka mokitlane, ho akarelletsa le boitsebiso ba batho ba lekunutu.

[Mongolo o botlaaseng ba leqephe]

[Lebokose le leqepheng la 11]

Phishing e-mail: Ke molaetsa oa e-mail o qekang motho ea o fumanang hore a fane ka password, linomoro tsa karete ea ho reka ka mokitlane, kapa hore a fane ka boitsebiso ba ak’haonte ea banka Websaeteng ea bolotsana empa e bonahala eka ke ea ’nete

Spy software: Ke lenaneo le tlalehang seo u se etsang k’homphieutheng

Trojan horse: Ke lenaneo le etselitsoeng ho kena boitsebisong ba lekunutu k’homphieutheng ea hao, le ikhakanyang joalokaha eka le etsa mosebetsi o seng kotsi

[Lebokose/Litšoantšo tse maqepheng a 12, 13]

U se ke Ua ba Phofu

E LE HORE U SE KE UA QHEKELLOA, NKA MEHATO E LATELANG:

1 Etsa bonnete ba hore lenaneo le thibelang ba bang ho kena k’homphieutheng ea hao le lula le sebetsa ’me u lule u nchafatsa mananeo a k’homphieutha ea hao le a thibelang livaerase ho kena.

2 Kamehla iketsetse likopi tsa lifaele ’me u li boloke sebakeng se sireletsehileng.

3 Sebelisa kelello. U se ke ua potlakela ho tšepa boitsebiso bo Inthaneteng. Liproverbia 14:15 e re: “Mang kapa mang ea se nang phihlelo o beha tumelo lentsoeng le leng le le leng, empa ea masene o nahana ka mehato ea hae.”

4 U se ke ua ba meharo. (Luka 12:15) Hlokomela lintho tsa “mahala” kapa Liwebsaete tse rekisang lintho ka theko e tlaase haholo. E ka ’na eaba ke leraba le ka u tšoasang.

5 Hlokomela melaetsa ea e-mail eo u sa tsebeng moo e tsoang teng, haholo-holo haeba e e-na le mecha e hokelang boitsebiso kapa e u kōpa hore u fane ka boitsebiso ba hao ba lekunutu, bo kang ba hore u netefatse password ea hao.—Liproverbia 11:15.

6 Khetha password eo ho ka bang thata hore ba bang ba e nahane. Fetola password ea hao ea Inthanete nako le nako, ’me u se ke ua sebelisa password e tšoanang liak’haonteng tse fapaneng.

7 Fana ka boitsebiso ba hao ba banka kapa ba karete ea ho reka ka mokitlane Liwebsaeteng tse tummeng hantle le tse sireletsang boitsebiso.

8 Etsa bonnete ba hore u thaepa aterese ea Websaete ka nepo, haholo-holo haeba e le ea mekhatlo ea lichelete. Ho etsa phoso e le ’ngoe feela ha u thaepa ho ka u lebisa Websaeteng ea baqhekelli.

9 Sebelisa mecha e sireletsehileng e tsamaisang boitsebiso ha u fana ka boitsebiso ba bohlokoa Inthaneteng, bo kang ba karete ea ho reka ka mokitlane ’me u koale Websaete eo ka ho etsa log off ha u qetile.

10 Khafetsa, hlahloba ka hloko lintho tseo u li rekileng ka karete ea ho reka ka mokitlane le liteitemente tsa banka. Buisana le k’hamphani hang-hang ha u lemoha ntho e sa tloaelehang.

11 E-ba hlokolosi ha u sebelisa thepa e sa sireletsehang, e sa hokeloang ka mehala (Wi-Fi), kaha masholu a ka utsoa boitsebiso ebe a u lebisa Liwebsaeteng tsa baqhekelli.

12 Arabela ka che, potsong e reng, “Re hopole password ee?” Mananeo a Trojan a khona ho bokella li-password tse bolokiloeng sebakeng se itseng.