Ngɔndɔ ka hende

Yanga dia mbeya ananyɔ l’akadiyɛyɛ dimɛna. Sawolaka la wɔ la ntondo ndo l’ɔkɔngɔ wa nsanganya, sambishaka la wɔ ndo naka kokaka, elɛkawɔ dia ndjɔlɛ la wɔ yangɔ. Naka wɛ nsala ngasɔ, kete wɛ ayeya dia kadiyɛso kakayɔsaka dia hadje anto lo demba, ekɔ kanga ɔsɔnyi ndo ɔnangɛso lakayafɔnyaka dia nde nangaka lomombo, ekɔ onto lalongɔna efula kana nkumbo kɛmɔ kakoma mbala efula l’ɔkɔngɔ lo nsanganya kekɔ lo diɛnɛ la ɔlɔshamelo. (Jɔbɔ 6:29) Lo mɛtɛ, sho hatohombe “ndjatambiya l’akambo akana.” (1 Tim. 5:13) Koko, ekɔ dimɛna sho mbeya awui amɔ wendana la anangɛso l’akadiyɛso ndo kɛsɔ ayotokimanyiya dia ndjadja lo dihole diawɔ. Paka mbidja welo dia wɛ ndeka mbeya anangɛso dimɛna. Koko, naka wɛ ndjela dako dia lo Bible diata dia dihwɛ anto otema, kete wɛ ekɔ lo mbokoya Jehowa looka “weho w’anto tshɛ” ngandji.​—1 Tim. 2:3, 4; 2 Kɔr. 6:11-13. w20.04 16-17 od. 10-12

L’otsho wa la ntondo ka nde mvɔ, Yeso akohola ambeki ande dia mbokana ngandji lam’asawɔ. Nde akeyaka dia ngandji ka ndjahondja kayowakimanyiya dia ntetemala monga kaamɛ ndo dia mbikikɛ lohetsho l’ase andja ɔnɛ. Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ k’etshumanelo ka la Tɛsalɔnika. Ntatɛ lam’akakengama etshumanelo kɛsɔ, anto wa lɔkɔ wakahɛnyahɛnyamaka. Koko anangɛso l’akadiyɛso asɔ wakonge bɛnyɛlɔ di’anto waki l’olowanyi ndo la ngandji. (1 Tɛs. 1:3, 6, 7) Pɔɔlɔ akaakeketsha dia ntetemala mbokana ngandji “lo yɛdikɔ y’efula.” (1 Tɛs. 4:9, 10) Ngandji kɛsɔ kakahombe mbatshutshuya dia nsamba wanɛ wambɔkɔmɔ ndo dia nsukɛ wanɛ waki wɔdu. (1 Tɛs. 5:14) Vɔ wakayele alako wa Pɔɔlɔ, nɛ dia lo mukanda ande wa hende, wakandafunde ɔnɔnyi oko ɔtɔi l’ɔkɔngɔ, Pɔɔlɔ akate ate: “Ngandji kele la oseka onto tshɛ la l’atei anyu otsha le wonyande kekɔ lo tafule.” (2 Tɛs. 1:3-5) Ngandji kawɔ kakaakimanyiya dia mbikikɛ ekakatanu ndo ɔlɔshamelo. w21.03 22 od. 11

Naka sho nangaka nongola difuto dia lɔsɛnɔ la pondjo, kete sho pombaka ndawɔ lowango l’Okristo kana yoho ya lɔsɛnɔ y’Okristo. (Ets. 20:24; 1 Pe. 2:21) Koko, Satana nde la wanɛ wayela ɛnyɛlɔ kande hawolange dia sho ndjela yoho ya lɔsɛnɔ l’Okristo, vɔ nangaka sho ‘ntetemala ndawɔ kaamɛ la wɔ.’ (1 Pe. 4:4) Vɔ mɔnyɔlaka yoho yaso ya lɔsɛnɔ ndo vɔ mbutaka dia yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ ndeka dimɛna, ndo ɔnɛ yɔ mbasha anto lotshungɔ. Koko kɛnɛ katawɔ kɛsɔ kekɔ kashi. (2 Pe. 2:19) Ekɔ ohomba efula dia sho nsɔna mboka ka dimɛna ka ndjela! Satana nangaka dia sho tshɛ ntshika ndawɔ lo mboka ka tshitshɛ ‘katɔla lo lɔsɛnɔ,’ ko mbɔtɔ lo mboka ka woke kɔtɔ anto efula wa l’andja ɔnɛ. Anto efula mbɔtɔka lo mboka kɛsɔ ndo tɔ bu wolo minda lɔkɛndɔ lɔkɔ. Koko tɔ kekɔ “mboka katɔla lo elanyelo.” (Mateo 7:13, 14) Dia ntshikala lo mboka ka dimɛna ndo aha kitakɔ, sho pombaka ndjaɛkɛ le Jehowa ndo mbohokamɛ. w20.04 26 od. 1; 27 od. 5, 7

L’ɛnɔnyi weke ka mbeta, Russie la wedja wosukɛ wakɔtɔ ndo vɔ lo “wodja wa Ɔlɛngɛlɔ.” (Dan. 11:41) Lo ngande? Lo 2017, nkumekanga ka nɔrdɛ ka nshi nyɛ kɛsɔ akashimbe olimu w’ekambi wa Jehowa ndo akadje anangɛso l’akadiyɛso amɔ lo nkanu. Ndo nto, nde akashimbe ekanda aso, mbidja ndo Ekadimwelo k’andja w’oyoyo. Laadiko dia laasɔ, nde akatɔhɔtɔla filialɛ kaso kele la Russie ndo Mbalasa ya Diolelo la Mbalasa ya nsanganya ya weke. L’ɔkɔngɔ wa nsala awui asɔ, lo 2018 Olui-walɔmbɔla akate dia Russie la wedja wosukɛ mbele nkumekanga ka nɔrdɛ. Koko, etena kahɛnyahɛnyama ekambi wa Jehowa wolo, vɔ tonaka nsala dui tshɛ dia ndɔsha lowandji kana nyanga dia litshikitanya kaanga etena kaahɛnyahɛnyalɔ. Koko, vɔ ndjelaka dako dia lo Bible diata dia nɔmbaka dikambo dia “wanɛ tshɛ wele lo ahole wa la diko,” djekoleko etena kɔsawɔ tɛdikɔ takoka monga la shɛngiya lo lotshungɔ la ntɛmɔla. w20.05 14 od. 9

Ambutshi, naka ananyu monga l’eshikikelo dia vɔ wekɔ l’akambo wa mɛtɛ, kete vɔ pombaka monga la diɔtɔnganelo la Nzambi ndo monga l’eshikikelo di’awui wetsha Bible wekɔ mɛtɛ. Naka nyu nangaka mbetsha anyu akambo wa mɛtɛ wendana la Nzambi, kete nyu pombaka mbisha ɛnyɛlɔ lo monga ambeki w’eshika wa Bible. Nyu pombaka mbɔsaka etena ka kanaka yimba la kɛnɛ kekanyu. Oma laasɔ nyayonga l’akoka wa mbetsha ananyu dia nsala woho akɔ waamɛ. Nyu pombaka mbetsha ananyu dia kambaka la dihomɔ dia wekelo wa Bible oko woho wetshanyu ambeki anyu wa Bible. Lo nsala ngasɔ, nyu nyayokimanyiya ananyu dia monga la lowando le Jehowa ndo l’ehomɔ kakamba la nde dia tosha mbo ya ndɛ ya lo nyuma, mbuta ate “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ.” (Mat. 24:45-47) Tanyokomɛke tsho lo mbetsha ananyu akambo wa mɛtɛ wa lo Bible wa wɔdu. Nyakimanyiya dia monga la mbetawɔ ka wolo lo mbaetsha “akambo wa lotshimola waki Nzambi” lo ndjela ɛnɔnyi ndo akoka awɔ.​—1 Kɔr. 2:10. w20.07 11 od. 10, 12-13

Anto wele keema kokele angana wele la lɔngɛnyi la ma ma la Jehowa ɛlɔ kɛnɛ? Vɔ wekɔ miliyɔ. Lɔngɛnyi lɔsɔ koka ndjala l’ɔtɛ wa mbetawɔ kele lawɔ lo oshinga w’etshungwelo wa Yeso. L’ɔtɛ wa dui sɔ, Jehowa mbetawɔka dia sho ndjakimɔ le nde ndo batizama. Etena katakolaso wanya w’ohomba asɔ, sho mongaka l’atei wa miliyɔ ya Akristo wakayakimɔ ndo wakabatizama wakɔtɔ “ɔngɛnyi wa ma ma” la Onto loleki woke l’andja w’otondo! Ngande wakokaso mɛnya dia sho mbɔsaka lɔngɛnyi lasaso la Nzambi la nɛmɔ? L’ɛnyɛlɔ ka Abrahama ndo Jɔbɔ wanɛ wakatshikala la kɔlamelo le Nzambi l’edja k’ɛnɔnyi ndekana lokama, sho pombaka ntshikala la kɔlamelo oyadi edja kakɔna kambotokambɛ Jehowa lo dikongɛ di’omusu nɛ. L’ɛnyɛlɔ ka Danyɛlɛ, sho pombaka mbɔsa lɔngɛnyi lasaso la Nzambi la nɛmɔ ndeka ndo nsɛnɔ yaso. (Dan. 6:7, 10, 16, 22) L’ekimanyielo ka Jehowa, sho koka mbikikɛ ohemba akɔna tshɛ wahomana laso ndo oma laasɔ ntetemala nama dimama diasaso la nde.​—Flpɛ. 4:13. w20.05 27 od. 5-6

Nkumekanga Davidɛ akɛnyi wadi aki pami kɛmɔ ɔka. Nde akeyaka tɔndɔ dia Jehowa diata ɔnɛ: “Tɔkɔmiyake wadi aki osekayɛ onto.” (Eto. 20:17) Koko, nde mɛtɛ akatetemala menda. Otema ande wakatɔna lam’asa nsaki ka womoto, Batɛ-Shɛba la nsaki ka ngɛnyangɛnya Jehowa. Kaanga mbele Davidɛ akalangaka ndo akokaka Jehowa wɔma edja efula, nde akakotɔma la nsaki ka lokaki. L’etena kɛsɔ, Davidɛ akasale awui wa kɔlɔ efula. Nde akasha lokombo la Jehowa sɔnyi. Kɛnɛ kakasale Davidɛ kakonge nto l’etombelo wa kɔlɔ efula le anto waki komonga l’onongo, mbidja ndo nkumbo kande. (2 Sa. 11:1-5, 14-17; 12:7-12) Jehowa akahokola Davidɛ ndo nde akanyomoyonga la diɔtɔnganelo dia dimɛna la nde. (2 Sa. 12:13; Os. 51:2-4, 17) Davidɛ akohɔ awui wa kɔlɔ wakatombe lam’akandetawɔ di’otema ande mbatɔna. Ɛtɛkɛta ande wele lo Osambo 86:11 koka nto kadimɔma ɔnɛ: “Ombisha otema wahatɔnyi.” Onde Jehowa akakimanyiya Davidɛ dia mbetɛ otema ande otondo oto kana kaamɛ? Eelo, nɛ dia Ɔtɛkɛta wa Jehowa wakayota l’ɔkɔngɔ lo dikambo dia Davidɛ ɔnɛ nde aki pami kele “otema ande [waki] . . . tshɛ lo tshɛ le Jehowa Nzambi kande.”​—1 Ku. 11:4; 15:3. w20.06 11 od. 12-13

Bible mbutaka dia ngandji koka Jehowa ekambi ande kekɔ oko oshinga kana ɔkɔdi. Lo woho akɔna wele ngandji ka Nzambi oko ɔkɔdi? Tɔsɛdingole ɛnyɛlɔ kɛnɛ: Tɔshi dia wɛ ambotambɛ lo ndjale ko onto ɔmɔ ambokokɛ djakɛtɛ ya ndjashimbɛ l’ashi. Lo mɛtɛ wɛ ayɔngɛnangɛna ekimanyielo kɛsɔ nɛ dia kɛsɔ ayokokimanyiya diaha wɛ dinda. Koko aha monga la djakɛtɛ tsho mbayokokimanyiya dia wɛ ntetemala nsɛna. Ashi wekɔ tshitshi, ndo wɛ hoka naka wɛ hɔtwɛ lo waato washimbɛwɔ anto. Wɛ ayonga l’ohomba w’onto ɔmɔ kookɛ ɔkɔdi ko kokotola oya lo waato washimbɛwɔ anto. Oko wakate Jehowa lo ɛtɛkɛta wa lo divɛsa di’ɛlɔ, la ngandji tshɛ nde ‘akatetemala nkotola’ ase Isariyɛlɛ wakayanganya la nde. Nzambi ndjaokaka woho akɔ waamɛ ɛlɔ kɛnɛ lo dikambo di’anto wakatshike mbokambɛ ndo wadiɛnɛ l’ekakatanu ndo l’ekiyanu. Nde nangaka dia vɔ mbeya ɔnɛ nde mbaokaka ngandji ndo nangaka mbakotola oya le nde. Ndo Jehowa koka nkamba la yɛ dia nkɛnɛmɔla ngandji kande otsha le wɔ. Ekɔ ohomba nshikikɛ wanɛ wambɔla lo nyuma ɔnɛ Jehowa mbaokaka ngandji ndo sho lawɔ mbaokaka ngandji. w20.06 27 od. 12-13

Etena kakadiake atunyi ombeki Stɛfano, Akristo efula wakalawɔ oma la Jerusalɛma ndo “wakahandjɔnɛ l’ɛtshi ka nkɛtɛ ka Judeya ndo Samariya,” ndo etale efula la Kupiro ndo l’Atiyɔka. (Ets. 7:58–8:1; 11:19) Ohokanyiya yema ekakatanu wakahombe mbikikɛ ambeki asɔ. Koko vɔ wakatetemala nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ l’ohetoheto dihole tshɛ diakawatshu, ndo tshumanelo diakakengama lo diolelo dia Rɔmɔ di’otondo. (1 Pe. 1:1) Koko l’ɔkɔngɔ wa laasɔ, vɔ wakayonga nto l’ekakatanu efula. Ɛnyɛlɔ, oya l’ɔnɔnyi 50 T.D., Klodiyo nkumekanga ka la Rɔmɔ akadjanga di’ase Juda tshɛ mimɔ oma la Rɔmɔ. Diakɔ diele wakatshutshuya la wolo ase Juda wakayonga Akristo dia vɔ ntshika mvudu yawɔ ko ntshɔ ahole akina. (Ets. 18:1-3) Oya lo 61 T.D., ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akafunde di’asekande Akristo wakatɛngama lo sɛkɛ, wakadjama lo lokanu ndo wakave diangɔ diawɔ. (Hɛb. 10:32-34) Ndo l’ɛnyɛlɔ k’anto akina, Akristo amɔtshi waki weola ndo waki la hemɔ.​—Rɔmɔ 15:26; Flpɛ. 2:25-27. w21.02 26-27 od. 2-4

Ndooko dui ɔtɔi diakoka Satana kana wanɛ wasɛngiyama oma le nde nsala diakoka nkonya Okristo wakeketsha mbetawɔ kande diaha nkɛndakɛnda lo akambo wa mɛtɛ. (2 Jni. 8, 9) Sho pombaka nongamɛ di’ase andja ɔnɛ wayotohetsha. (1 Jni. 3:13) Joani toholaka ɔnɛ “andja w’otondo wekɔ lo nɔmbɔma oma le kanga kɔlɔ.” (1 Jni. 5:19) Oko wayasukana dikongɛ nɛ otsha l’ekomelo kadiɔ, nkɛlɛ ka Satana kekɔ lo taleke mfula. Nde kambaka aha tsho la ɔlɔshamelo wa lo mayɛlɛ, koko ndo la awui wa mindo wa dieyanelo kana kashi ya waa apɔsta. Nde kambaka nto l’ɔlɔshamelo wɛnama hwe. Satana mbeyaka di’etena kambootshikalɛ kaya mondo dia nde nsala la wolo dia memɛ olimu aso w’esambishelo kana mbɔdia mbetawɔ kaso. Diakɔ diele, hatambe dia mɛna woho wadjɛwɔ olimu aso elelo ɛmɔ kana wooshimbawɔ lo wedja efula. Kaanga mbediɔ ngasɔ, anangɛso l’akadiyɛso wa lo wedja ɛsɔ wekɔ lo mbikikɛ. Vɔ wekɔ lo mɛnya di’oyadi kakɔna kakoka tosalɛ kanga kɔlɔ ɔsɔ, sho koka mbidja otshumba! w20.07 24 od. 12-13

Jehowa akakongɛ dia nkumbo k’anto ngɛnangɛnaka la lɔsɛnɔ pondjo pondjo lo planɛtɛ ka dimɛna kakandatonge. Koko Adama la Eva wakatɔmbɔkwɛ Shɛwɔ ka ngandji, ndo pɛkato la nyɔi kakonge la nkɛtɛ. (Rɔmɔ 5:12) Kakɔna kakasale Jehowa? Mbala kakɔ ɔtɔi, nde akɛnya woho wakakoke anto shimbamɛ. (Eta. 3:15) Jehowa akalake oshinga w’etshungwelo wakakoke mbisha ana wa Adama la Eva diaaso dia ntshungɔ oma lo pɛkato la nyɔi. Oma laasɔ, nde akasha onto tshɛ diaaso dia nsɔna dia mbokambɛ ndo ndjokondja lɔsɛnɔ la pondjo. (Jni. 3:16; 1 Kɔr. 15:21, 22) Etena kayolola Jehowa miliyɔ y’anto lo tshimbo y’Ɔnande, sho koka nongamɛ ɔnɛ aha vɔ tshɛ mbayolɔ l’etena kakɔ kaamɛ. Lande na? Nɛ dia naka nyemba y’anto kongotɔnɛ oma lo nkɛtɛ, kete ondo ayonga ofukutanu. Ndo Jehowa hasale ndooko dikambo lo yoho yahakongɛmi, kana y’ofukutanu. Nde mbeyaka ɔnɛ dia wɔladi monga, akambo pombaka salema lo yoho yokongɛmi.​—1 Kɔr. 14:33. w20.08 14 od. 3; 15 od. 5

Ombeki la dia nshihodia ɔnɛ oyango wa wekelo wa Bible ele dia mbokimanyiya dia nde ntatɛ kambɛ Jehowa oko Ɔmɛnyi ande ɔmɔtshi. Yema yema, onto leka Bible l’otema ɔtɔi koka nkotsha oyango wa batizama! Ntondotondo, ombeki pombaka mbeya ndo nanga Jehowa ndo monga la mbetawɔ le Nde. (Jni. 3:16; 17:3) Oma laasɔ, ombeki pombaka monga la diɔtɔnganelo la Jehowa ndo la etshumanelo. (Hɛb. 10:24, 25; Jak. 4:8) L’ekomelo, ombeki pombaka ntona mbekelo ya kɔlɔ ndo ndjatshumoya oma lo pɛkato yande. (Ets. 3:19) L’etena kɛsɔ, mbetawɔ kande kayowotshutshuya dia mbitɛ anto akina akambo wa mɛtɛ. (2 Kɔr. 4:13) Oma laasɔ, nde ayoyakimɔ le Jehowa ndo ayɛnya djembetelo ya ndjakimɔ kande lo batizama. (1 Pe. 3:21; 4:2) Ɔsɔ mɛtɛ ekɔ lushi l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula le onto tshɛ! Etena katatakola ombeki nna tshɛ l’atei wa wanya asɔ dia nkotsha oyango ande, andolakande l’otema ɔtɔi ndo keketshande dia ntetemala mpama lo yoho ya dimɛna. w20.10 17-18 od. 12-13

Naka wɛ ndjaɛdika l’anto akina wa l’etshumanelo, kete wɛ koka ntatɛ mfɔnya ɔnɛ wɛ bu la nɛmɔ l’etshumanelo. Anto amɔ wa l’etshumanelo wekɔ embetsha wa tomanamana, anto weya nkongɛ akambo dimɛna kana alami wele la diewo. Ondo wɛ ekɔ lo ndjaoka dia wɛ bu l’akoka wa nsala akambo oko vɔ. Dui sɔ mɛnyaka dia wɛ ekɔ l’okitshakitsha ndo mbeyaka elelo ayɛ. (Flpɛ. 2:3) Koko onga la shɛnɔdi. Naka wɛ ndjaɛdikaka mbala la mbala la wanɛ wele l’akoka wa laande, kete wɛ koka ndjɔkɔmɔ. Wɛ koka ndjaoka oko wakafunde ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ dia wɛ bu la dihole l’etshumanelo. Jehowa akasha Akristo amɔ wa lo ntambe ka ntondo losha la nsala ahindo lo tshimbo ya nyuma k’ekila, koko aha Akristo tshɛ mbakalongola losha lakɔ laamɛ. (1 Kɔr. 12:4-11) Koko Okristo tshɛ aki la nɛmɔ. Ɛlɔ kɛnɛ, sho bu la losha la nsala ahindo lo tshimbo ya nyuma k’ekila. Koko tɔndɔ sɔ diekɔ ohomba ndo ɛlɔ kɛnɛ. Mbeyaka monga ko sho bu l’akoka akɔ waamɛ, koko sho tshɛ tekɔ la nɛmɔ la ntondo ka Jehowa. w20.08 23 od. 13-15

Naka wɛ nɔmba dia nkondja dihonga, kete Jehowa ayokadimola alɔmbɛlɔ ayɛ ndo nde hakokalɛki pondjo. (Ets. 4:29, 31) Nde okongaka tena tshɛ suke dia kokimanyiya. Wɛ koka nkanyiya woho wakandakokimanyiya dia ntondoya ekakatanu ndo wakandakosha wolo dia nsala etshikitanu lo lɔsɛnɔ layɛ. Lo mɛtɛ, Ɔnɛ lakakimanyiya wodja ande dia tenyanya Ndjale ka Beela, koka kokimanyiya dia ndjala ombeki wa Kristo. (Eto. 14:13) Tetemala monga la mbetawɔ kele oko k’omembi w’esambo lakate ɛtɛkɛta wa lo divɛsa di’ɛlɔ. Jehowa koka nkimanyiya nto apandjudi w’eyoyo dia monga la dihonga. Tɔsɛdingole ɔkɔndɔ wa kadiyɛso Tomoyo. Etena kakandatatɛ nsambisha lo luudu la luudu, onto la ntondo lakatombe lo luudu lɔmɔtshi akahangɔhangɔ ate: “Dimi halange nsawola l’Ɛmɛnyi wa Jehowa!” ko nde akadihe lokuke. La dihonga tshɛ Tomoyo akatɛ osekande ate: “Wɛ akoki? Dimi hambitshi ndooko dui, koko nde akambeyi dia lekɔ Ɔmɛnyi wa Jehowa. Lekɔ l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula!” Nshi nyɛ Tomoyo ekɔ ombatshi mboka wa pondjo. w20.09 6 od. 13-14

Asa akatɛ wodja ande ɔnɛ Jehowa “[mbakawa]sha momuya lo wedi akɔ tshɛ.” (2 Ɛk. 14:6, 7) Asa kɔmbɔsa etena ka wɔladi kɛsɔ oko etena ka nkɔkɔla demba. Koko, nde akatatɛ mbika esomba, mpele, totshoto ndo nkuke. Nde akatɛ wodja wa Juda ate: “Wodja weke lo anya aso.” Kakɔna kakalange Asa mbuta? Nde akalange mbuta ɔnɛ anto koka mbeteta lɛnɛ alangawɔ lo wodja wakawasha Jehowa ndo mbika aha la ndɔshama oma le atunyi. Nde akakeketsha anto dia nkamba dimɛna la etena ka wɔladi kɛsɔ. Asa akakambe la etena ka wɔladi kɛsɔ nto dia nkeketsha asɔlayi ande. (2 Ɛk. 14:8) Onde dui sɔ mɛnyaka dia nde kondjaɛkɛka le Jehowa? Ndooko. Koko, Asa akeyaka ɔnɛ oko wakinde nkumekanga, nde mbaki l’ɔkɛndɛ wa nɔngɔsɔla timba t’anto lo kɛnɛ kendana la efukutanu wakakoke ndjoyala lo nshi y’otsha la ntondo. Asa akeyaka dia ondo etena ka wɔladi kaki l’ase Juda hotshikala pondjo pondjo, ndo ngasɔ mbakidiɔ. w20.09 15 od. 4-5

La eyango w’amɛna, ekumanyi kɛmɔtshi koka mbidja ɛlɛmbɛ wafɔnyande dia wayokokɛ ɛkɔkɔ wa Nzambi. Koko, etshikitanu wa weke wekɔ lam’asa ɛkɛndɛ wele la ekumanyi la wele la owandji wa nkumbo. Ɛnyɛlɔ, Jehowa akasha dikumanyi ɔkɛndɛ wa nombosha ndo wa minya atshi wa pɛkato wahayatshumoya oma l’etshumanelo. (1 Kɔr. 5:11-13) Lo wedi okina, Jehowa akasha ewandji wa nkumbo yema ya lowandji yele bu la dikumanyi. Ɛnyɛlɔ, nde akasha owandji wa nkumbo lotshungɔ la mbidjɛ nkumbo kande ɛlɛmbɛ ndo nsala di’ɛlɛmbɛ akɔ kitanyiyama. (Rɔmɔ 7:2) Ɛnyɛlɔ, owandji wa nkumbo ekɔ la lotshungɔ la nshikikɛ etena kahomba anande kalolaka la ngelo l’otsho. Nde ekɔ nto la lotshungɔ la mbisha anande dilanya naka vɔ wambosekola ɔlɛmbɛ ɔsɔ. (Ɛf. 6:1) Lo mɛtɛ, owandji wa nkumbo wele la ngandji mimbolaka wadɛnde kanyi la ntondo ka nde mbidja ɛlɛmbɛ lo nkumbo, nɛ dia vɔ akɔ ahende wekɔ “demba ɔtɔi.”​—Mat. 19:6. w21.02 16-18 od. 10-13

Ɔkɔkɔ ɔmɔ wele akambo wa mɛtɛ watanema l’Ɔtɛkɛta wa Nzambi wekɔ la nɛmɔ ele nɛ dia Jehowa mbasholɛka paka wanɛ wele l’okitshakitsha wele “suke dia mbetawɔ.” (Ets. 13:48) Anto asɔ mbetawɔka ehomɔ kakamba la nde dia tosha akambo wa mɛtɛ asɔ ɛlɔ kɛnɛ. (Mat. 11:25; 24:45) Hatokoke nshihodia akambo wa mɛtɛ asɔ aha l’ekimanyielo, ndo ndooko dui dioleki ohomba ko ndeka oshihodielo w’akambo akɔ. (Tok. 3:13) Jehowa akatosha nto diɛsɛ dia mbetsha anto akambo wa mɛtɛ wendana la nde ndo wendana la asangwelo ande. (Mat. 24:14) Losango lasambishaso lekɔ la nɛmɔ efula nɛ dia lɔ kimanyiyaka anto dia monga lo nkumbo ka Jehowa ndo mbashaka diaaso dia nkondja lɔsɛnɔ la pondjo. (1 Tim. 4:16) Oyadi tekɔ l’akoka wa nsambisha efula kana bu, teye dia tekɔ lo nsukɛ olimu woleki elimu ekina tshɛ wasalema lo nshi yaso nyɛ. (1 Tim. 2:3, 4) Ande nɛmɔ diele la so dia monga ekambi kaamɛ la Nzambi lee!​—1 Kɔr. 3:9. w20.09 26-27 od. 4-5

Lo lɔkɛndɔ lakandande otsha la Rɔmɔ, ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakondja ekimanyielo mbala efula oma le Jehowa lo tshimbo y’asekande ambetawudi. Ɛnyɛlɔ, angɛnyi ahende wa kɔlamelo waki Pɔɔlɔ, mbuta ate Aristarako la Luka, wakɔshi yɛdikɔ ya minda lɔkɛndɔ kaamɛ la nde otsha la Rɔmɔ. Vɔ waketawɔ mbidja nsɛnɔ yawɔ lo waale dia monga kaamɛ la Pɔɔlɔ, kaanga mbele ndooko kɛnɛ kɛnya dia ɔmɔtshi l’atei awɔ akalongola eshikikelo oma le Yeso ɔnɛ vɔ wayokoma la Rɔmɔ. Paka l’ɔkɔngɔ diko, etena kakiwɔ lo lɔkɛndɔ lɔsɔ, mbakawatoka dia nsɛnɔ yawɔ yayoshimbamɛ. Lam’akawakome lo dibongo dia l’osomba wa Sidɔna, Juliyo aketawɔ dia Pɔɔlɔ “ntshɔ le angɛnyi ande ndo dia vɔ mbokimanyiya.” (Ets. 27:1-3) Ndo l’ɔkɔngɔ diko, etena kakiwɔ l’osomba wa Putiyɔli, Pɔɔlɔ l’asekande “[w]akatane anangɛso laawɔ ndo vɔ wakaa[lɔmbɛ dia] ntshikala nshi 7 kaamɛ la wɔ.” Lam’ele Akristo wa l’ahole asɔ wakakotsha ehomba wa Pɔɔlɔ l’asekande, ndooko onyake Pɔɔlɔ akakɔndɔlɛ wanɛ wakaakimanyiya asɔ akambo wakeketsha ndo dui sɔ diakaangɛnyangɛnya.​—Ɛdika la Etsha 15:2, 3. w20.11 15-16 od. 15-17

Ambutshi, nyetsha ananyu oma l’ɛtɛkɛta ndo oma l’etsha ɔnɛ nyu nangaka Jehowa efula. Nyeye dia woshasha woleki woke wakokanyu mbasha ele mbakimanyiya dia vɔ mboka Jehowa ngandji. Ndo wetshelo ɔmɔ woleki ohomba wakokanyu mbaetsha ele woho wa ntetemala nama mbekelo y’amɛna ya lo nyuma, ɛnyɛlɔ mbekaka, nɔmbaka, mbɔtɔka nsanganya ndo sambishaka. (1 Tim. 6:6) Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, nyu la dia mbisha ananyu diangɔ dia lo demba diewɔ l’ohomba. (1 Tim. 5:8) Koko, nyohɔ dia diɔtɔnganelo dia ma ma diele lam’asa ananyu la Jehowa mbayowakimanyiya dia vɔ mbika l’ekomelo ka dikongɛ di’omusu nɛ ko mbɔtɔ l’andja w’oyoyo wa Nzambi, koko aha lomombo la l’emunyi. (Ɛzk. 7:19) Ekɔ dui di’ekeketshelo dia mɛna dia ambutshi efula w’Akristo wekɔ lo nsala ɛsɔnwɛlɔ w’amɛna wa lo nyuma dikambo dia nkumbo yawɔ! Mbala efula, ana wodiama lo nkumbo ya ngasɔ tetemalaka monga la mbekelo y’amɛna yakawetshama ndo vɔ mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ!​—Tok. 10:22. w20.10 28-29 od. 10-11.

Lo waaso amɔ, ɔpɔstɔlɔ Petero akataka kana akasalaka akambo wakandayonyanga l’ɔkɔngɔ. Ɛnyɛlɔ, etena kakatɛ Yeso apɔstɔlɔ ande ɔnɛ nde ayosowa ndo ayovɔ, Petero akoohangwɛ ndo akawotɛ ɛtɛkɛta wele la diko. (Mat. 16:21-23) Oma laasɔ, Yeso akangola Petero. Etena kakaye olui w’anto dia ndjonda Yeso, Petero akasale akambo l’esasesase, akahembola toyi di’ose olimu w’ɔlɔmbɛdi wa laadiko. (Jni. 18:10, 11) Ndo laasɔ nto, Yeso akangola ɔpɔstɔlɔ Petero. Laadiko dia laasɔ, Petero akafune ɔnɛ oyadi kaanga apɔstɔlɔ akina wayotakana lo dikambo dia Kristo, nde hatakanaki pondjo! (Mat. 26:33) Koko woho wakandayaɛkɛ le nde amboleka ɔsɔ akookonya dia monga la wɔma w’onto, ndo Petero akanguna Owandji ande mbala shato. Petero akakɔmɔ efula, diakɔ diele nde “akatombe l’andja ndo akalele efula.” (Mat. 26:69-75) Ndooko onyake nde akayambola dia kana Yeso akakoke mbodimanyiya. Koko, Petero kombetawɔ dia ntetemala diɛnɛ l’ɔkɔmwɛlɔ. L’ɔkɔngɔ wa nde ntakana, nde aketɔ ndo l’ɔkɔngɔ diko nde akayoyala kaamɛ l’apɔstɔlɔ akina.​—Jni. 21:1-3; Ets. 1:15, 16. w20.12 20 od. 17-18

Owandji wa nkumbo koka mɛnya okitshakitsha ande lo toho efula. Ɛnyɛlɔ, nde halongamɛ dia wadɛnde l’anande monga kokele. Nde pokamɛka ndo mbidjaka yimba lo tokanyi t’ase nkumbo kande, kaanga etena kele tɔ hɔtɔnɛ la tokanyi tande. Ndo nto, omi lele l’okitshakitsha mbetawɔka nsala elimu wa la ngelo, oyadi anto wa lo dihole diodjashiwɔ mbɔsaka dia ɔsɔ ekɔ elimu wa wamato. Dui sɔ koka monga okakatanu. Lande na? Kadiyɛso kelɛwɔ Rachel mbutaka ate: “Oma lɛnɛ akimi, naka omi nkimanyiya wadɛnde la nsola alɔnga kana luudu, kete asukanyi ndo ewotɔ ande wayoyambola dia kana nde bu ɔkɔmbɔdi djɛsɛ. Vɔ wayɔfɔnya dia wadɛnde ambowahemɛ.” Naka kanyi shɔ yambekɔnɛ lɛnɛ odjashiyɛ, kete ohɔ dia Yeso akasole ambeki ande ekolo, kaanga mbele ɔsɔ aki olimu wakasalaka ose olimu. Owandji wa nkumbo wa dimɛna ndjakiyanyaka, aha dikambo di’ɔlɔlɔ ande, koko dikambo di’ɔlɔlɔ wa wadɛnde la anande. w21.02 2 od. 3; 4 od. 11

Mbohɔ awui w’amɛna ekɔ woshasha w’oma le Jehowa; koko oyadi lɔsɛnɔ la dimɛna la ngande laki laso lo nshi yakete, lɔsɛnɔ laso la l’andja w’oyoyo layoleka dimɛna. Anto akina koka tosalɛ kɔlɔ, koko naka sho mbadimanyiya, kete tayotetemala kambɛ Jehowa. Ndjaɛndja onongo amboleka koka toshimba dia kambɛ Jehowa l’ɔngɛnɔngɛnɔ. Koko, l’ɛnyɛlɔ k’ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ, sho pombaka mbetawɔ ɔnɛ Jehowa akatodimanyiya. (1 Tim. 1:12-15) Tekɔ l’elongamelo ka nsɛna pondjo pondjo. Ndo l’andja w’oyoyo waki Nzambi, hatotonyanga l’ɔtɛ w’akambo wa lo nshi yakete. Lo kɛnɛ kendana l’etena kɛsɔ, Bible mbutaka ɔnɛ: “Akambo wa ntondo hawotohɔma nto.” (Isa. 65:17) Tokanyiya yema: Amɔ l’atei aso wambotshunda l’olimu wa Jehowa, koko l’andja w’oyoyo, tayonga ɛlɔngɔlɔngɔ nto. (Jɔbɔ 33:25) Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ toyashikikɛ diaha mbohɔka akambo wa lo nshi yakete. Koko nyɛsɔ tendake tɛɛ otsha lo nshi yayaye ndo tosale kɛnɛ tshɛ kakokaso nsala dia sho ndjɔsɛna l’andja akɔ. w20.11 24 od. 4; 29 od. 18-19

Kakɔna katokongɛ lo nshi yayaye? Lo mfɔnu ka woke, Jehowa ayotoshimbɛ lo toho tohende ta diambo. Ntondotondo, nde ayoshimbɛ ekambi ande wa kɔlamelo etena kayondosala dia nkumi ya dikanga ya la nkɛtɛ ndanya Babilɔna ka woke, mbuta ate tshunda di’ɛtɛmwɛlɔ wa kashi. (Ɛny. 17:16-18; 18:2, 4) Oma laasɔ, nde ayoshimbɛ ekambi ande etena kayondolanya anto akina wayotshikala l’andja wa Satana l’Armangɛdɔna. (Ɛny. 16:14, 16) Naka sho ntshikala suke la Jehowa, kete Satana hokoka tosalɛ kɔlɔ kahakomɛ. Lo mɛtɛ, nde mbayolanyema lo pondjo. (Rɔmɔ 16:20) Ɔnkɔnɛ, nyɛsɔ tokambake la dihomɔ tshɛ dia ta, ndo aha ntshika nkamba la diɔ! Tɔlɔke ta wɛmɛ. Sukɛ anangɛyɛ l’akadiyɛyɛ. Ndo yela ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa. Naka wɛ nsala ngasɔ, kete wɛ koka monga l’eshikikelo ɔnɛ Shɔ lele l’olongo ayokokeketsha ndo ayokokokɛ.​—Isa. 41:10. w21.03 30 od. 16-17

Ngande wakokaso mɛnya dia sho ndjaɛkɛka le Jehowa? Lo ndjelaka ɛlɔmbwɛlɔ katoshande. Bible kekɔ l’ɛkɔndɔ efula watɔtɔmiya ohomba wa ntshikala ki ndo ndjaɛkɛ le Jehowa. Naka wɛ mbeka ɛkɔndɔ ɛsɔ, kete wɛ ayɛna kɛnɛ kakakimanyiya ekambi wa Nzambi dia ntshikala ki la ntondo k’ɔlɔshamelo wa wolo. Ɛnyɛlɔ, etena kakadjangɛ tominadi ta laadiko t’ase Juda apɔstɔlɔ diaha nsambisha, vɔ komboka wɔma. Koko, la dihonga tshɛ vɔ wakate ɔnɛ: “Sho pombaka nkitanyiya Nzambi oko wende owandji lo dihole dia nkitanyiya anto.” (Ets. 5:29) Kaanga l’ɔkɔngɔ wa vɔ kɔmama, apɔstɔlɔ komboka wɔma. Lande na? Nɛ dia vɔ wakeyaka dia Jehowa aki lo wedi awɔ. Nde akaangɛnangɛnaka. Diakɔ diele, vɔ wakatetemala nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ. (Ets. 5:40-42) Woho akɔ waamɛ mbele, etena kaki ombeki Stɛfano suke la ndjakema, nde komboka wɔma ndo nde akatshikala ki k’efula woho wele elungi kande “kaki oko ka ondjelo.” (Ets. 6:12-15) Lande na? Nɛ dia nde aki l’eshikikelo ɔnɛ Jehowa akawetawɔka. w21.01 4 od. 10-11

Kɛsɔ nangaka nembetshiya ɔnɛ vɔ wekɔ la nkum’otema ka pudipudi ndo Jehowa mbangɛnangɛnaka. (Isa. 1:18) Vɔ wekɔ Akristo wakayakimɔ le Jehowa, wakabatizama ndo wele la mbetawɔ ka wolo lo olambo wa Yeso ndo wele la diɔtɔnganelo la Jehowa. (Jni. 3:36; 1 Pe. 3:21) Diakɔ diele, vɔ memalaka la ntondo ka kiti ka lowandji ka Nzambi ndo mbokambɛka “olimu w’ekila la yanyi ndo l’otsho” la nkɛtɛ. (Ɛny. 7:15) Kaanga nshi nyɛ, l’ohetoheto tshɛ vɔ wekɔ lo nkamba olimu w’esambishelo ka Diolelo ndo wa mbetɛ anto ambeki ndo vɔ mbetshaka wahɔ wa Diolelo dia Nzambi lo dihole dia ntondo. (Mat. 6:33; 24:14; 28:19, 20) Olui a woke w’anto wayohandɔ oma lo mfɔnu ka woke wayonga l’eshikikelo ɔnɛ Nzambi ayotetemalaka mbakotshɛ ehomba awɔ, nɛ dia “Ɔnɛ lodjashi lo kiti ka lowandji ayowakomba la luudu lande la dipɛma.” Daka diele ɛkɔkɔ ekina wambokongɛɛ edja efula dia mɛna ekotshamelo kadiɔ diayokotshama tshɛ lo tshɛ: “[Nzambi] ayokitola asɔyi tshɛ oma lo washo awɔ.”​—Ɛny. 21:3, 4. w21.01 16 od. 9-10

Sho nangaka monga lo nkumbo ka Jehowa, do sho tshɛ kitanyiyaka lowandji lakakongɛ Jehowa. Bible mɛnyaka dia Jehowa mbɔsaka wamato la nɛmɔ oko woho wɔsande apami. Ɛnyɛlɔ, tɔ mɛnyaka dia lo ntambe ka ntondo, Jehowa akasha wamato kaamɛ ndo apami nyuma k’ekila ndo akawasha wolo wa nsala awui wa diambo, ɛnyɛlɔ oko ntɛkɛta ɛtɛkɛta ekina. (Ets. 2:1-4, 15-18) Apami la wamato wa asɔ wakakitama nyuma k’ekila ndo wekɔ l’elongamelo ka tolɛ kaamɛ la Kristo. (Ngal. 3:26-29) Apami la wamato wayolongola difuto dia lɔsɛnɔ la pondjo la nkɛtɛ. (Ɛny. 7:9, 10, 13-15) Ndo apami la wamato wakalongola ɔkɛndɛ wa nsambisha lokumu l’ɔlɔlɔ ndo wa mbetsha anto. (Mat. 28:19, 20) Lo mɛtɛ, dibuku di’Etsha tɛkɛtaka dikambo di’olimu wa kadiyɛso kelɛwɔ Piriskila lakasha lonya kaamɛ l’omɛnde Akula dia ndeka nembetshiya Apolo laki ombewi wa mukanda, akambo wa mɛtɛ dimɛna dimɛna.​—Ets. 18:24-26. w21.02 14 od. 1; 15 od. 4

Dikumanyi le, nyekɔ l’ɔkɛndɛ wa woke wa nkimanyiya apandjudi dia vɔ monga l’ohetoheto l’esambishelo, ndo l’olimu awɔ wa mbeka l’anto Bible. Naka onto ɔmɔ ekɔ la wɔma wa nɔmbɔla wekelo wa Bible la ntondo kayɛ, kete wɛ koka nɔmbɔla wekelo. Dikumanyi koka nsala akambo efula dia nkeketsha embetsha wa Bible. (1 Tɛs. 5:11) Kaanga mbele aha sho tshɛ mbele l’onto la mbeka la nde Bible l’etena kɛnɛ, sho koka nkimanyiya onto ɔmɔ dia mpama lo nyuma. Aha la ntɛkɛta efula amboleka, naka sho nɔngɔsɔla kɔmatɛrɛ yaso dimɛna, kete tayosukɛ ombetsha wonya wasalema wekelo. Sho koka mbɔtɔ lɔngɛnyi l’ambeki etena kayawɔ lo Mbalasa ka Diolelo ndo sho pombaka mbasha ɛnyɛlɔ ka dimɛna. Dikumanyi koka nkeketsha ambeki wa Bible lo mbetshaka wenya kaamɛ la wɔ ndo nkeketsha embetsha lo mbalowanyaka ndo lo mbawandolaka. Sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ efula naka tekɔ l’akoka wa nsala dui dimɔ, oyadi dia tshitshɛ dia nkimanyiya onto ɔmɔ dia mboka Jehowa Shɛso ngandji ndo mbokambɛ. w21.03 13 od. 18-19

Davidɛ akɛnyaka dia nde akakokaka mɛmba ɛkɛndɛ ndo anto wakakokaka ndjaɛkɛ le nde. Ɛnyɛlɔ, etena kakinde ɔlɔngɔ a pami, nde akakambaka olimu wa wolo dia nama ɛkɔkɔ wa she. Olimu ɔsɔ waki waale efula. L’ɔkɔngɔ diko, Davidɛ akalembetshiya nkumekanga Saolo ate: “Okambi ayɛ akayala olami w’ɛkɔkɔ wa she, ko lushi lɔmɔtshi, ntambwɛ kakande ɔkɔkɔ ndo laondo lakande ɔkɔkɔ. Dimi lakayelana la yɔ, lakayikɔmɔla ndo lakatshungola ɛkɔkɔ akɔ oma l’enyɔ ayɔ.” (1 Sa. 17:34, 35) Davidɛ akeyaka dia nde akahombaka nkokɛ ɛkɔkɔ. Anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ koka mbokoya ɛnyɛlɔ ka Davidɛ lo salaka la wolo dia kotshaka oseka ɔkɛndɛ tshɛ wawashawɔ. Ɔlɔngɔlɔngɔ Davidɛ aki la diɔtɔnganelo dia ma ma la Jehowa. Diɔtɔnganelo sɔ diaki ohomba efula ndeka dihonga ndo diewo dia mishiki diaki la Davidɛ. Jehowa komonga tsho Nzambi kaki Davidɛ, koko nde aki nto Ɔngɛnyi ande wa ma ma. Anangɛso w’ɛlɔngɔlɔngɔ le, dui dioleki ohomba diakokanyu nsala ele, nkeketsha diɔtɔnganelo diasanyu la Shɛnyu lele l’olongo. w21.03 3 od. 4-5