Ngɔndɔ ka samalo

Lɔsɛnɔ lekɔ wolo efula le wadi aki odo ɔsɔ; ondo nde bu la falanga efula ya nsomba diangɔ dia ndjasɛnya. Koko nde ambotshɔ otsha lo shɛtɛshɛtɛ mɔ ndo lo woshɛshɛ nde ambodja ekenga ehende wa totshitshɛ efula, wele ondo hawokɛmi ndo londjo etena kɔkwɛwɔ lo shɛtɛshɛtɛ. Yeso ambeya kɛnɛ kodjishande lo shɛtɛshɛtɛ. Ekenga ehende wa lɛpta, woleki totshitshɛ lo falanga yakanandaka anto l’etena kɛsɔ. La ekenga wa falanga ɛsɔ, nde hakoke nsomba kaanga ɛsɔlɛ ɔtɔi. Ɔsɔ aki l’atei wa tofudu takaleke oshinga wɔdu takalɛka anto. Yeso ambambiyama efula lo menda kɛnɛ kosadi wadi aki odo. Nde ambelɛ ambeki ande, ambaatshumɛ wadi aki odo lohita, ndo ambota ate: “Wadi aki odo l’ose wola ɔnɛ ambodja woshasha woleki falanga tshɛ yakadjisha anto akina.” Oma laasɔ, nde ambalembetshiya ate: “Nɛ dia anto tshɛ [djekoleko akanga w’ɛngɔnyi] wakadjisha efula oma lo ɔngɔnyi wele la wɔ, koko nde, lo wola ande akadjisha kɛnɛ tshɛ kaki la nde dia ndjasɛnya.” (Makɔ 12:43, 44) Etena kakadje wadi aki odo la kɔlamelo ɔsɔ dikuta dia tshitshɛ diakatshikala la nde lushi lɔsɔ, nde akayaɛkɛ le Jehowa dia mbokokɛ.​—Os. 26:3. w21.04 6 od. 17-18

Yeso akatetemala monga la kanyi y’ɔlɔlɔ l’edja tshɛ kakandakambe olimu ande lanɛ la nkɛtɛ ndo nde nangaka di’ambeki ande ntetemala monga la kanyi y’ɔlɔlɔ lo dikambo di’esambishelo. (Jni. 4:35, 36) Etena kaki Yeso kaamɛ l’ambeki ande, vɔ waki l’ohetoheto l’esambishelo. (Luka 10:1, 5-11, 17) Koko etena kakawande ndo kakawadiake Yeso, ambeki ande wakayoshisha nsaki kawɔ ka nsambisha lo tshanda mɔtshi. (Jni. 16:32) L’ɔkɔngɔ wa nde mbolɔ, Yeso akakeketsha dia ndjasha l’esambishelo. Ndo l’ɔkɔngɔ wa nde mbidɛ l’olongo, vɔ wakasambisha l’ohetoheto wa mamba, woho ɔnɛ wele atunyi awɔ wakakiyana oko wotamidiɔ lo divɛsa di’ɛlɔ. Yeso akalɔmbɔlaka olimu wakakambaka Akristo wa lo ntambe ka ntondo asɔ, ndo Jehowa akaatshɔkɔla diakɔ diakonge ohamelo. Ɛnyɛlɔ, lo Pɛntɛkɔsta 33 T.D., anto oko 3 000 wakabatizama. (Ets. 2:41) Ndo lofulo l’ambeki lakatatetemalaka mpama lo yoho ya diambo. (Ets. 6:7) Koko Yeso akatatshi di’anto efula wayetawɔ lokumu l’ɔlɔlɔ lo nshi nyɛ y’ekomelo.​—Jni. 14:12; Ets. 1:8. w21.05 14 od. 1-2

Onde wɛ akohɔ mbala ka ntondo kakayashihodia dia wɛ amboshola akambo wa mɛtɛ? Wɛ akafɔnya di’anto tshɛ wayetawɔ awui wakayetawɔ asɔ. Wɛ aki l’eshikikelo dia losango la lo Bible layowakimanyiya dia monga la lɔsɛnɔ lele l’oyango nshi nyɛ ndo la elongamelo ka diambo ka lo nshi yayaye. (Os. 119:105) La wangasanu tshɛ, wɛ akewoyaka angɛnyi ndo ewotɔ ayɛ akambo wa mɛtɛ wakayashola. Ko kakɔna kakatombe? Wɛ akambe dia mɛna dia efula l’atei awɔ wakatone kɛnɛ kakayawatɛ. Hatohombe mamba etena katona anto akina losango laasambishaso. Lo nshi ya Yeso, anto efula wakotone, kaanga mbakandasale ahindo wakɛnyaka dia Nzambi akosukɛka. Ɛnyɛlɔ, Yeso akolola Lazaro, dihindo diaki kaanga andɔshi ande kokoka manguna. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’ase Juda kombetawɔ Yeso oko Mɛsiya. Koko, vɔ wakayange dia ndjaka Yeso ndo Lazaro!​—Jni. 11:47, 48, 53; 12:9-11. w21.05 2 od. 1-2

Sala la wolo dia mbɔtɔka nsanganya mbala la mbala. Nsanganya shɔ yayokokeketsha, ndo wɛ koka mbeya nto ananyɔ l’akadiyɛyɛ. Yanga angɛnyi l’etshumanelo wakokayɛ mbeka awui efula oma le wɔ, oyadi wɛ mbaolɛ kana vɔ kolɛ kana oyadi nyu ntshikitana mbekelo. Bible toholaka dia lomba tanemaka le “esombe w’anto.” (Jɔbɔ 12:12) Esombe w’anto vɔ lawɔ koka mbeka awui efula oma le akɛnda wele la kɔlamelo. Davidɛ aki dikɛnda efula lo mbɛdika la Jɔnatana, koko dui sɔ kombashimba dia mbɔtɔ lɔngɛnyi la ma ma. (1 Sa. 18:1) Davidɛ la Jɔnatana wakakimanyiyanaka lam’asawɔ dia kambɛ Jehowa kaanga mbakawahomanaka l’ekakatanu wa wolo. (1 Sa. 23:16-18) Kadiyɛso Irina kele nshi nyɛ ndamɛ oto mbele Ɔmɛnyi wa Jehowa lo nkumbo kawɔ mbutaka ate: “Anangɛso l’akadiyɛso koka mɛtɛ monga ambutshi aso ndo ewotɔ aso wa lo nyuma. Jehowa koka nkamba la wɔ dia nkotsha ehomba aso.” Angɛnyi ayɛ nangaka kokeketsha ndo kosukɛ, koko vɔ nangaka wɛ mbatɛ dia vɔ mbeya woho wakokawɔ nsala dui sɔ. w21.06 10-11 od. 9-11

Yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa Yeso mpɛmɔla ambeki ande diaha ntakanya anto akina, nde akawasha ɛnyɛlɔ ka nkumekanga kɛmɔtshi l’ose olimu ande. Nkumekanga kɛsɔ akakimwɛ ose olimu ande dibasa dia woke efula diakinde kokoka mfuta. L’ɔkɔngɔ diko, ose olimu akɔ akatone nkimwɛ ose olimu okina w’osekande dibasa dia tshitshɛ. L’ekomelo, nkumekanga akadje ose olimu waki kombokanaka kɛtshi ɔsɔ lo lokanu. Kɛnɛ kakasale ose olimu ɔsɔ kaki kɔlɔ aha le nde ndamɛ oto, koko ndo le anto akina. Ntondotondo, nde komonga ɔlɔlɔ ndo komboka osekande ose olimu kɛtshi l’ɔtɛ wakandatowodja “lo lokanu edja ndo nde ambofuta dibasa sɔ.” Dui dia hende, nde akanyangiya ase olimu akina oma lo kɛnɛ kakandasale. “Lam’akɛnyi asekande ase olimu kɛnɛ kakatombe, vɔ wakanyange efula.” (Mat. 18:30, 31) Woho akɔ waamɛ mbele, etsha aso mongaka la shɛngiya le anto akina. Naka onto ɔmɔ ambotonyangiya ko sho ntona mbodimanyiya, kakɔna kakoka ntomba? Ntondotondo, sho mbonyangiyaka lo ntona mbodimanyiya, mbodja yimba, ndo mbooka ngandji. Dui dia hende, sho nyangiyaka ase etshumanelo akina etena kɛnawɔ dia wɔladi bu lam’asaso l’onto akɔ. w21.06 22 od. 11-12

Satana nangaka ndanya lɔkɛwɔ l’anto wakatongama l’efanelo ka Nzambi. Etena kakɛnyi Nzambi “dia kɔlɔ k’anto kaki efula” lo nshi ya Nɔa, “Jehowa akanyange l’ɔtɛ wakandatonge anto la nkɛtɛ ndo otema ande waki la lɔkɔnyɔ.” (Eta. 6:5, 6, nɔtɛ, 11) Ntatɛ oma l’etena kɛsɔ, onde awui wamboleka ndowana? Ndooko! Diabolo ngɛnangɛnaka etena kɛnande woho wambofulanɛ weho tshɛ w’awui wa mindo wa dieyanelo, mbidja ndo dieyanelo dia lam’asa pami la womoto ndo pami la pami kana womoto la womoto. (Ɛf. 4:18, 19) Satana ngɛnangɛnaka lo yoho ya laande, etena kakɔshande atɛmɔdi wa mɛtɛ wa Jehowa lo pɛkato. L’ɛlɔmbwɛlɔ kaki Satana, onto hakomɛ tsho lo ‘mbolɛ wonyande onto dia mbosalɛ kɔlɔ,’ koko nde ekɔ nto lo ndanya nkɛtɛ ndo nyama yakatonge Jehowa ndo yakandasha onto ɔkɛndɛ wa ndjikokɛka. (Ond. 8:9; Eta. 1:28) Etombelo akɔna? Waa nomb’ewo mɔtshi mbutaka di’ɛnɔnyi engana oma lanɛ, l’ɔtɛ wa kɛnɛ kasala anto, miliyɔ ɔtɔi ka weho wa nyama ndo w’esongo wayoshila. w21.07 12 od. 13-14

Ekambi wa Nzambi ɛmɔtshi wakatetemala ndjaɛndja onongo l’ɔtɛ wa munga yakawasale lo nshi yakete. Etema awɔ wakawanya lo mbaetawoya ɔnɛ Jehowa hakoke pondjo mbadimanyiya oyadi vɔ koyatshumoyaka woho akɔna. Naka ndo wɛ mbalɔshana la tokanyi ta ngasɔ, kete mbeka awui wendana la woho wele Nzambi suke dia mɛnya ekambi ande ngandji ka kɔlamelo kawaokande ayokokimanyiya dia nkambɛ Jehowa l’ɔngɛnɔngɛnɔ ndo la nkum’otema ka pudipudi. Dui sɔ koka salema nɛ dia “dikila dia Yeso y’Ɔnande diekɔ lo tɛdia oma lo pɛkato tshɛ.” (1 Jni. 1:7) Etena kakɔmɔyɛ l’ɔtɛ wa munga yayɛ mɔtshi, ohɔ dia Jehowa ekɔ suke ndo nomɔlomɔka dia dimanyiya otshi wa pɛkato wamboyatshumoya. Enda woho wakɛnya omembi w’esamabo Davidɛ diɔtɔnganelo diele lam’asa ngandji ka kɔlamelo la edimanyielo. Nde akafunde ate: “Oko wanganyi olongo la nkɛtɛ etale, mbele woke wa ngandji kande ka kɔlamelo le wanɛ wawoka wɔma. Oko wanganyi ehotwelo la edjelo ka wonya etale, ngasɔ mbakandanganya kɔlɔ yaso etale la so.”​—Os. 103:11, 12. w21.11 5-6 od. 12-13

Omi l’Okristo pombaka mbisha wadɛnde kɛnɛmɔ. (1 Pe. 3:7) Mbisha kɛnɛmɔ kɛdikɛdi mbidja anto akina yimba lo yoho ya laande ndo mbalɛmiya. Ɛnyɛlɔ, omi mbishaka wadɛnde kɛnɛmɔ lo mbɔɔsa dia nde ekɔ onto l’ohomba. Nde hawɔlɔmbɛ awui efula oleki kɛnɛ kakokande nsala. Ndo nde mɛtɛ hawɛdika la wamato akina. Naka nde nsala ngasɔ, ngande wakoka womoto ndjaoka naka omɛnde mbɛɛdikaka l’anto akina? Omi aki kadiyɛso Rosa lele bu Ɔmɛnyi wa Jehowa mbɛɛdikaka mbala la mbala la wamato akina. Ɛtɛkɛta ande wa kɔlɔ wambokonya Rosa dia ndjaoka kɔlɔ aha tsho lo dikambo diande, koko ndo dia mbidja taamu dia kana anto akina mbookaka mɛtɛ ngandji. Rosa mbutaka ate: “Dimi mongaka l’ohomba mbala la mbala di’onto shikikɛmi ɔnɛ Jehowa mbɔsakami la nɛmɔ.” Otshikitanyi la pami kɛsɔ, omi l’Okristo mbishaka wadɛnde kɛnɛmɔ. Nde mbeyaka dia nsala dui sɔ ekɔ la nshɛngiya lo diɔtɔnganelo diasande la wadɛnde ndo lo diɔtɔnganelo diasande la Jehowa. Omi lasha wadɛnde kɛnɛmɔ mbotombolaka, mboshikikɛka dia nde mbookaka ngandji ndo mbaandolaka. w21.07 22 od. 7-8

Onde wɛ tɔkɔmɔka naka otshumu wele l’ɛngɔ kɛmɔ keyɛ mɛtɛ l’ohomba watakome etena kawolongamɛyɛ? Ko naka wɛ ambeya ɔnɛ l’ɔtɛ w’ɛkɔkɔ w’amɛna mbele otshumu watakome l’etena kawolongamɛyɛ, ondo wɛ ayonga la solo dia lotutsha ndo ayetawɔ nkonga. Ɛnyɛlɔ kɛmɔ kɛnya ohomba wa monga la solo dia lotutsha tanemaka lo Tokedi 13:11. Diɔ mbutaka ɔnɛ: “Ɔngɔnyi wakondjama esadi esadi wayokitakita, koko ɔngɔnyi w’onto layanga yema yema wayodɛ.” Wetshelo akɔna wakondjaso oma lo divɛsa nɛ? Onto lele la lomba salaka awui l’ɔkɔmi ndo la solo dia lotutsha ndo nde kondjaka etombelo woleki amɛna. Tokedi 4:18 totɛka ɔnɛ “mboka k’anto w’ɛlɔlɔ kekɔ oko osase wa pindju wataleke ntetemala ngamɔ polo la yanyi ya tɛɛ.” Ɛtɛkɛta ɛsɔ mɛnyaka dia Jehowa kimanyiyaka ekambi ande dia tashihodiaka sangwelo diande yema yema. Koko, divɛsa nɛ koka kambema nto lo yoho yasala Okristo ehamelo wa lo nyuma lo lɔsɛnɔ lande. Ehamelo wa lo nyuma hawokoke salema lowangolowango. Vɔ mbɔsaka etena. w21.08 8 od. 1, 3-4

Tekɔ l’olimu efula wa nsala etena kayasukana ekomelo ka dikongɛ nɛ. (Mat. 24:14; Luka 10:2; 1 Pe. 5:2) Sho tshɛ nangaka kambɛ Jehowa lo ndjela kɛnɛ tshɛ kakokaso nsala. Efula pamiaka olimu awɔ w’esambishelo. Amɔ nongamɛka dia nkamba oko ambatshi mboka. Akina nongamɛka dia nkamba lo Bɛtɛlɛ kana lo wokelo wa mvudu y’okongamelo. Ndo anangɛso efula wekɔ lo nsala la wolo dia nkotsha kɛnɛ kalɔmbama dia monga ekambi wakimnayiya kana dikumanyi. (1 Tim. 3:1, 8) Weho akɔ tshɛ Jehowa ngɛnangɛnaka lo menda yimba ya ndjahondja yele l’ekambi ande. (Os. 110:3) Onde wɛ ambɔkɔmɔ nɛ dia wɛ atakotsha oyango ɔmɔ wa lo nyuma? Naka eelo, kete tɛ Jehowa kɛnɛ kakokiyanya. (Os. 37:5-7) Ndo nto, lɔmba anangɛso wambotshunda alako dia vɔ kɛnya woho wakokayɛ ndjalowanya l’olimu wa Nzambi, ndo oma laasɔ, nsala la wolo dia nkamba l’alako awɔ. Naka wɛ nsala ngasɔ, kete ondo wɛ koka nkondja diɛsɛ diakombolayɛ kana nkotsha oyango ayɛ. w21.08 20 od. 1; 21 od. 4

Omvutshi wa womoto Anna laki wadi aki odo aki l’ɛnɔnyi 84, koko “ndooko lushi lakandetsha lo tɛmpɛlɔ.” Nde akatshɔkwama efula lo woho ‘wakandɔtɔka lo losanganya’ la kɔlamelo tshɛ nɛ dia lo diaaso dimɔ nde akɛnyi ɔn’ashashi Yeso. (Luka 2:36-38) Lo nshi yaso nyɛ, esombe efula wa kɔlamelo wekɔ bɛnyɛlɔ di’amɛna le ɛlɔngɔlɔngɔ l’esekaseka. Tayokondja wahɔ efula naka sho mbatshika dia vɔ ntɛkɛta ndo mbahokamɛ etena katotɛwɔ awui wakaakomɛ l’okongamelo wa Jehowa. Anangɛso l’akadiyɛso w’esombe wekɔ l’ɔkɛndɛ w’ohomba efula l’okongamelo wa Jehowa. Vɔ wambɛna toho totshikitanyi tambɔtshɔkɔla Jehowa okongamelo ande ndo woho wambaatshɔkɔla Jehowa vɔ lawɔ. Vɔ wambokondja wetshelo w’ohomba oma lo munga yakawasale. Towaɔshi oko “ɛtɛkɔ ka lomba” ndo teke awui efula oma le wɔ. (Tok. 18:4) Naka wɛ ndjatshungwɛ etena dia mbaeya, kete mbetawɔ kayɛ koka keketshama. w21.09 3 od. 4; 4 od. 7-8; 5 od. 11, 13

Oko wakate Isaya, ekambi wa Jehowa koka nkamba l’akoka wakelɛ Isaya ɔnɛ “abɛlɛ wa wedja.” (Isa. 60:5, 16) L’ekimanyielo k’akoka wotshikitanyi ndo diewo diele l’apami la wamato weya akambo wa mɛtɛ, olimu w’esambishelo wekɔ lo salema lo wedja 240 ndo ekanda wekɔ lo tondjama l’ɛtɛkɛta ndekana 1 000. Lo nshi y’ekomelo nyɛ, osutshesutshelo wa wedja wekɔ lo ntshutshuya anto dia mbɔsa yɛdikɔ mɔtshi. Onde vɔ wayosukɛ Diolelo dia Nzambi ko kana vɔ wayokitsha wɛkamu awɔ le mandji ya l’andja ɔnɛ? Ɔsɔ mbele ɔsɔnwɛlɔ wahomba onto tshɛ nsala. Kaanga mbele ekambi wa Jehowa wekɔ lo nkitanyiya ɛlɛmbɛ wa lo wodja wadjasɛwɔ, vɔ tshikalaka la lomangemange tshɛ lo tshɛ lo kɛnɛ kendana l’awui wa pɔlitikɛ wa lo wodja akɔ. (Rɔmɔ 13:1-7) Vɔ mbeyaka ɔnɛ Diolelo mbele tshɔi y’ehomɔ kayokandola ekakatanu w’anto. Diolelo sɔ bu dia l’andja ɔnɛ.​—Jni. 18:36, 37. w21.09 17-18 od. 13-14

Etena katshika onto ɔmɔtshi lokayɛ ngandji kambɛ Jehowa, ekɔ ohomba efula dia wɛ ntetemala ndjakeketsha ndo nkeketsha ase nkumbo akina. Ngande wakokayɛ nsala dui sɔ? Kondja wolo oma le Jehowa lo ntetemala monga la mbekelo ka mbadiaka Ɔtɛkɛta wa Nzambi, kanaka yimba la wɔ ndo lo mbɔtɔka nsanganya y’Akristo. Joanna, lele papa kande ndo kadiyɛnde wakatshike akambo wa mɛtɛ mbutaka ate: “Dimi mongaka la ki ka lo yimba etena kadiami awui wendana l’anto watɛkɛtama lo Bible, ɛnyɛlɔ oko Abigayɛlɛ, Ɛsta, Jɔbɔ, Yɔsɛfu ndo Yeso. Bɛnyɛlɔ diawɔ diakakimanyiya dia monga la tokanyi t’amɛna ndo takakitshakitsha asolo ami.” Etena kadiɛnɛyɛ l’ɔkɔmwɛlɔ, totshikake nɔmba Jehowa. Lɔmba Nzambi kaso ka ngandji dia wɛ mɛna okakatanu ayɛ woho wawɛnande ndo dia nde ‘kosha shɛnɔdi ndo kɛnya mboka kahombayɛ ntshɔ.’ (Os. 32:6-8) Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, koka mbisha paa efula dia mbutɛ Jehowa woho mɛtɛ wayaokayɛ. Koko Jehowa shihodiaka tshɛ lo tshɛ paa kele la yɛ l’asolo. Nde kɔlɔmbaka dia wɛ mbɔkɛnɛmɔlɛ otema.​—Eto. 34:6; Os. 62:7. w21.09 28 od. 9-10

L’ɔkɔngɔ wa dambo di’Elekanelo dia lo 32 T.D., ɔpɔstɔlɔ Petero, Jakɔba ndo Joani wakɛnyi ɛnɛlɔ ka diambo efula. Etena kakiwɔ lo dikona dimɔ di’otale, ondo lo Dikona dia Hɛrɛmɔna, Yeso akahilɔ la ntondo kawɔ. “Elungi kande kakahɛtɛ oko wonya ndo ahɔndɔ ande wa laadiko wakahɛtɛ oko osase.” (Mat. 17:1-4) Apɔstɔlɔ asɔ wakoke Nzambi ata ɔnɛ: “Ɔnɛ ele Ɔnami la ngandji, ɔnɛ lamometawɔ. Nyoohokamee.” Apɔstɔlɔ asato asɔ wakɛnya oma lo yoho yawɔ ya lɔsɛnɔ dia vɔ wakahokamɛ Yeso. Sho pombaka mbokoya ɛnyɛlɔ kawɔ. Tekɔ la lowando l’efula le Jehowa l’ɔtɛ watoshande ɛlɔmbwɛlɔ koludi la ngandji lo tshimbo ya Yeso Kristo lele “owandji w’etshumanelo.” (Ɛf. 5:23) Nyɛsɔ toyashikikɛ dia ‘mbohokamɛ’ oko wakasale ɔpɔstɔlɔ Petero, Jakɔba ndo Joani. Lo nsala ngasɔ ndo lo ntshikala lo mboka ka tshitshɛ katɔla otsha lo lɔsɛnɔ, tayokondja ɛtshɔkɔ efula oma ko kakianɛ ndo tayoyonga l’ɔngɛnɔngɛnɔ waha l’ekomelo lo nshi yayaye. w21.12 22 od. 1; 27 od. 19

Okristo ɔmɔ wa la Kɔrɛtɔ akasalaka awui wa mindo kaamɛ la wadi aki she. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akatɛ ase Kɔrɛtɔ dia mbotshanya oma l’etshumanelo. Lɔkɛwɔ la mindo la pami kɛsɔ lakonge la shɛngiya le ase etshumanelo akina waki kɔmbɔsaka dia ɔsɔ aki dui dia kɔlɔ! (1 Kɔr. 5:1, 2, 13) L’ɔkɔngɔ w’etena kɛmɔ, Pɔɔlɔ akoke dia pami kɛsɔ akonge la ndjatshumoya ka mɛtɛ! Pɔɔlɔ akatɛ dikumanyi ɔnɛ: “Nyu pombaka monga suke dia mbodimanyiya ndo mbosamba.” Pɔɔlɔ akate ate: “Diaha lonyangu l’efula lele la nde ndjowosalɛ kɔlɔ.” Pɔɔlɔ akoke pami kakayatshumoya kɛsɔ kɛtshi. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ konanga dia pami kɛsɔ nyanga otamanya, ndjoyasalɛ kɔlɔ la lonyangu l’ɔtɛ wa kɛnɛ kakandasale ko ndjokoma dia mpekɔ dia nɔmba edimanyielo. (2 Kɔr. 2:5-8, 11) Lo mbokoya Jehowa, dikumanyi nangaka mboka anto kɛtshi. Vɔ mbishaka onto lakasale pɛkato ohokwelo wa wolo naka ekɔ ohomba, koko vɔ mbookaka kɛtshi naka wekɔ l’ɔkɔkɔ w’oshika. Naka hawodi ngasɔ, kete dui sɔ diayɛnya dia hawowoke kɛtshi, koko wekɔ tɔlɔmɔ tɛwɛ. w21.10 11-12 od. 12-15

Lonyangu l’efula koka mbɛdikama la mpota ya lo demba. Mpota mɔtshi mongaka totshitshɛ, koko mpota kina mongaka weke. Ɛnyɛlɔ, etena kanyaso nkala la ɛrɛswara, sho koka mpomɔ hiotahota mɔtshi lo lohita. Sho koka mɛtɛ mboka kandji, koko l’ɔkɔngɔ wa lushi ɔtɔi kana nshi hiende, ondo hatotohɔ ndo ɔnɛ takoke kandji. Woho akɔ waamɛ mbele, awui amɔtshi watosalɛwɔ wekɔ totshitshɛ. Ɛnyɛlɔ, ɔngɛnyi ɔmɔtshi koka mbuta kana nsala dui dimɔ diakoka tonyangiya aha la mbeya, koko sho koka mbodimanyiya esadi eto. Koko naka tambohomɔ mpota ka woke, kete dɔkɔtɛlɛ ayokitɛla ndo ayokimama bandɛ. Naka sho minandaka mpota kakɔ mbala la mbala, kete ondo tɔ hɔkɔnɔ ndo mbeyaka ndeka ntɛma kana nuna. Lonyangu ko, onto ɔmɔtshi koka nsala dui dia ngasɔ etena kosalɛwɔ dui dimɔ dia kɔlɔ efula. Nde koka kanyiyaka mbala la mbala lo woho wakawonyangiya ndo lo kɔlɔ kakosalɛ onto okina. Koko anto walamanɛ tokumbɛkumbɛ ndjasalɛka vɔamɛ kɔlɔ. Shi ekɔ dui dia dimɛna efula dia sho nkitanyiya dako diele lo divɛsa di’ɛlɔ. w21.12 12 od. 15

Tɔshi di’ekumanyi kɛmɔ ekɔ lo ndjakiyanya di’ɛsɔnwɛlɔ w’ombetawudi ɔmɔ wendana la ɔlɔtɔ kana l’ɔlɔngɔswɛlɔ wa divo. Ekumanyi koka ndjambola ɔnɛ: ‘Onde ekɔ ɔkɔkɔ ɔmɔ wa l’Afundelo watshutshuya dia mbotɛ dui dimɔ?’ Dia mɛnya dia nde ekɔ l’eyango w’amɛna, nde koka mimbola ekumanyi kana opandjudi okina wambotshunda lo nyuma kanyi. Vɔ akɔ ahende koka nsɛdingola dako dia Pɔɔlɔ diendana l’ɔlɔtɔ ndo l’ɔlɔngɔswɛlɔ wa divo. (1 Tim. 2:9, 10) Pɔɔlɔ akɛnya atɔndɔ amɔ wendana l’awui tshɛ, lo mbuta dia Okristo pombaka monga l’ɔlɔtɔ wa dimɛna, wele la wɛdimo ndo wahatakanya anto. Koko, Pɔɔlɔ kombisha listɛ la awui wakoka onto nsala kana wahandakoke nsala. Nde akeyaka di’Akristo wekɔ la lotshungɔ la ndɔta kɛnɛ kasɔnawɔ l’edja tshɛ kele dui sɔ halɔshana la kɛnɛ kata Bible. Diakɔ diele, dikumanyi pombaka nsɛdingola dia kana ɛsɔnwɛlɔ w’onto wekɔ la wɛdimo ndo w’amɛna. Ekɔ ohomba sho nshihodia ɔnɛ Akristo ahende wambotshunda lo nyuma koka nsala ɛsɔnwɛlɔ wotshikitanyi, wele vɔ tshɛ mbetawɔmaka. Hatohombe mbidjangɛ asekaso atɛmɔdi dia mbetawɔ atɔndɔ aso hita wendana la kɛnɛ kele ɔlɔlɔ la kɛnɛ kele kɔlɔ. w22.02 16 od. 9-10

Tekɔ l’ɛkɔkɔ w’eshika wa mɛnyana ngandji ka kɔlamelo lam’asaso. Naa ɛkɔkɔ ɛmɔ l’atei awɔ? Tende woho wakadimola tokedi ta lo Bible tayela tɔnɛ dimbola sɔ: “Tetawɔke dia ngandji ka kɔlamelo ndo kɔlamelo kotshika. . . . Ko wɛ ayohomɔ lokolo l’ɔlɔ ndo ayonga la shɛnɔdi ya dimɛna lo washo wa Nzambi ndo w’anto.” “Onto lele la ngandji ka kɔlamelo ndjakondjɛka wahɔ.” “Onto tshɛ lawesa losembwe ndo ngandji ka kɔlamelo ayotana lɔsɛnɔ, losembwe ndo lotombo.” (Tok. 3:3, 4; 11:17, nɔtɛ; 21:21) Tokedi tɔsɔ tambotɛnya ɛkɔkɔ esato wahombaso mɛnya ngandji ka kɔlamelo. Ɔkɔkɔ wa ntondo, mɛnya ngandji ka kɔlamelo tetɛka anto wa nɛmɔ lo washo wa Nzambi. Ɔkɔkɔ wa hende, lo nkɛnɛmɔla ngandji ka kɔlamelo sho ndjakondjɛka wahɔ. Ɛnyɛlɔ, sho mbɔtɔka l’anto akina lɔngɛnyi layotshikala pondjo. Ɔkɔkɔ wa sato, naka sho mɛnya ngandji ka kɔlamelo, kete tayoyokondja ɛtshɔkɔ efula lo nshi yayaye, mbidja ndo lɔsɛnɔ la pondjo. Lo mɛtɛ, tekɔ l’ɛkɔkɔ w’eshika wa nkitanyiya dako dia Jehowa diata ɔnɛ: “Nyosalanɛke akambo la ngandji ka kɔlamelo ndo [la] kɛtshi.”​—w21.11 8 od. 1-2

Naka ehemba wa lo nshi yakete kana wa nshi nyɛ mɛnyaka dia mbetawɔ kayɛ kekɔ wɔdu, kete tɔkɔmɔke. Ɔsa dui sɔ oko diaaso dia nkeketsha mbetawɔ kayɛ. Lɔmbaka Jehowa l’etete, djekoleko etena kadiɛnɛyɛ l’ekakatanu. Eya dia Jehowa koka kosha ekimanyielo keyɛ l’ohomba lo tshimbo ya nkumbo kana y’angɛnyi. Naka wɛ mbetawɔ dia Jehowa kokimanyiya dia mbikikɛ ehemba wa nshi nyɛ, kete wɛ ayonga l’eshikikelo k’efula ɔnɛ nde ayokokimanyiya dia ndjokikɛ ohemba tshɛ wayoyohomana la yɛ lo nshi yayaye. Yeso akakimanyiya ambeki ande dia mɛna ahole wakiwɔ l’ohomba wa mbetawɔ k’efula, koko nde kombidja taamu kaanga yema ɔnɛ naka Jehowa mbakimanyiya, kete wayoshika tanga la ntondo k’ehemba wayoyohomana la wɔ lo nshi yayaye. (Jni. 14:1; 16:33) Nde aki l’eshikikelo dia mbetawɔ ka wolo kayokimanyiya olui a woke w’anto dia ndjohandɔ lo mfɔnu ka woke. (Ɛny. 7:9, 14) Wɛ ayonga l’atei awɔ naka wɛ nkamba la diaaso tshɛ diakondjayɛ l’etena kɛnɛ dia monga ndo nkeketsha mbetawɔ kayɛ!​—Hɛb. 10:39. w21.11 25 od. 18-19

Sho hatolongamɛ dia nongola ekokelo ka lo dihindo ɛlɔ kɛnɛ. Koko sho mbeyaka dia ndooko onto layaɛkɛ le Jehowa layɛmba ɛkɔndjɔ. Keem’edja, wɛkamu aso lo dikoka diele la Jehowa dia tokokɛ wayɔtɔ l’ohemba. Etena kayɔlɔsha Ngɔngɔ ka la Mangɔngɔ, mbuta osanga wa wedja, ekambi wa Nzambi, nsɛnɔ yaso yayɛnama oko yekɔ lo waale. Ayonga ohomba sho monga l’eshikilelo ɔnɛ Jehowa koka totshungola ndo ayototshungola. Le wedja, tayɛnama oko ɛkɔkɔ wele bu l’onto laakokɛ. (Ɛzk. 38:10-12) Sho hatotonga la dihomɔ dia ta kana nongola olowanyelo dia ndɔ ta. Wedja wayɔfɔnya dia wayotodja otshumba esadi eto. Vɔ hawotɛna kɛnɛ kɛnaso la washo aso wa mbetawɔ, mbuta ate nyemba y’andjelo wotodingi sho ekambi wa Nzambi tshɛ, wele suke dia tokokɛ. Ngande wakoka wedja ɛsɔ mbaɛna lam’ele wedja ɛsɔ hawɛnyi akambo lo yoho ya lo nyuma? Vɔ wayamba efula etena kayɔlɔsha alembe wa l’olongo lo wahɔ aso.​—Ɛny. 19:11, 14, 15. w22.01 6 od. 12-13

Jehowa mbɔsaka anangɛso l’akadiyɛso tshɛ la nɛmɔ, diakɔ diele sho lawɔ pombaka mbaɔsa la nɛmɔ. Sho pombaka monga suke dia nsala kɛnɛ tshɛ kakokaso nsala dia mbakokɛ ndo mbakimanyiya. Naka tambeya dia tambonyangiya kana tambosalɛ onto ɔmɔ kɔlɔ, hatohombe minya yimba lo dui sɔ lo mbita tsho ɔnɛ nde amboleka yomalomala ka nde pombaka dimanyiyami. Lande na kakoka anto amɔ nyanga? Ondo l’ɔtɛ wa woho wakawole, anangɛso l’akadiyɛso amɔ fɔnyaka dia vɔ bu la nɛmɔ. Akina weke eyoyo l’akambo wa mɛtɛ; vɔ wateye kɛnɛ kakokawɔ nsala naka onto ɔmɔ ambaasalɛ kɔlɔ. Oyadi ɔkɔkɔ akɔna tshɛ, sho pombaka nsala la wolo dia mbidja wɔladi. Laadiko dia laasɔ, onto lomala esadi pombaka mbeya dia ɔsɔ ekɔ lɔkɛwɔ la kɔlɔ lahombande nsala etshikitanu. Nde pombaka nsala dui sɔ dia ndamɛ monga la ki ka lo yimba ndo lo wahɔ w’anto akina. w21.06 21 od. 7

Yeso shihodiaka woho wayaokayɛ. Etena keso l’ekiyanu, sho ngɛnangɛnaka sambema oma le ɔngɛnyi watoka kɛtshi, djekoleko ɔnɛ lakahomana l’ehemba wele oko waso. Yeso ekɔ ɔngɛnyi wa ngasɔ. Nde mbeyaka kɛnɛ kalembetshiya monga wɔdu ndo monga l’ohomba w’ekimanyielo. Nde mbeyaka wɛɔdu aso ndo nde ayoyashikikɛ dia sho nkondja osukɔ weso l’ohomba “lo etena kahombama.” (Hɛb. 4:15, 16) Oko waketawɔ Yeso ekimanyielo oma le ondjelo ɔmɔ l’ekambɔ ka Ngɛtɛsɛmanɛ, sho pombaka monga suke dia mbetawɔ ekimanyielo katosha Jehowa, oyadi lo tshimbo y’okanda ɔmɔ, ya vidɛo, ya sawo kana ya wembwelo wakeketsha w’ekumanyi kana w’ɔngɛnyi ɔmɔ wambotshunda lo nyuma. (Luka 22:39-44) Jehowa ayokosha “wɔladi wa Nzambi” ndo ayokokeketsha. Etena kalɔmbaso, sho mongaka la “wɔladi wa Nzambi woleki tokanyi tshɛ.”​—Flpɛ. 4:6, 7. w22.01 18-19 od. 17-19

Jehowa tosalaka nshi tshɛ kɛnɛ kele ɔlɔlɔ. Koko okakatanu wele laso koka monga wa ndjaɛkɛ le enyimpala ande w’ana w’anto. Sho koka ndjambola dia kana wanɛ wele la yema ya lowandji l’okongamelo wa Nzambi wekɔ lo nsala mɛtɛ akambo lo ndjela ɛlɔmbwɛlɔ ka Jehowa kana lo ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kawɔ hita. Kɛnɛ kele mɛtɛ ele, hatokoke mbuta dia sho ndjaɛkɛka le Jehowa naka hatoyaɛkɛ le enyimpala ande wa la nkɛtɛ, mbuta ate wanɛ wele Jehowa ndjaɛkɛka le wɔ. Ɛlɔ kɛnɛ Jehowa nɔmbɔlaka etenyi ka la nkɛtɛ k’okongamelo ande lo tshimbo ya “ɔhɔmbɔ wa kɔlamelo ndo kɛsɔ.” (Mat. 24:45) Oko wakidiɔ le olui walɔmbɔla wa lo ntambe ka ntondo, ɔhɔmbɔ ɔsɔ mendaka ekambi wa Nzambi wa l’andja w’otondo ndo mbishaka dikumanyi dia l’etshumanelo ɛlɔmbwɛlɔ. Dikumanyi lo wedi awɔ, salaka di’ase etshumanelo ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kakɔ. Sho mɛnyaka dia sho ndjaɛkɛka lo yoho yasala Jehowa akambo lo ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kalongolaso oma le okongamelo ndo oma le dikumanyi. w22.02 4 od. 7-8

Ande ɔngɛnɔngɛnɔ ndo kɛnɛmɔ keso la tɔ oko weso Ɛmɛnyi wa Jehowa lee! Sho mongaka l’ɔngɛnɔngɛnɔ etena kakimanyiyaso onto ɔmɔtshi lele “suke dia mbetawɔ akambo wa mɛtɛ wakonya lo lɔsɛnɔ la pondjo” dia nde monga ombetawudi. (Ets. 13:48) Tekɔ la kanyi yakɔ yaamɛ yaki la Yeso, “nde akangɛnangɛna efula l’ekimanyielo ka nyuma k’ekila” etena kakakalola ambeki ande oma l’esambishelo wambotokondja etombelo w’ɛlɔlɔ. (Luka 10:1, 17, 21) Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akakeketsha Timɔte ate: “Oyalamake ndo odjake yimba lo wetshelo ayɛ.” Pɔɔlɔ akakotsha ate: “Lo nsala ngasɔ, wɛ ayoyashimbɛ ndo ayoshimbɛ wanɛ wakohokamɛ.” (1 Tim. 4:16) Ɔnkɔnɛ, nsɛnɔ y’anto yekɔ lo waale. Sho ndjalamaka nɛ dia tekɔ ambolami wa Diolelo dia Nzambi. Sho nangaka tena tshɛ nsala awui lo yoho yayotombola Jehowa ndo lo yoho yɔtɔnɛ la lokumu l’ɔlɔlɔ lasambishaso. (Flpɛ. 1:27) Sho mɛnyaka dia tekɔ lo ‘mbidja yimba lo wetshelo aso’ lo ndjalɔngɔsɔlaka dimɛna dikambo di’esambishelo ndo lo nɔmbaka Jehowa ɛtshɔkɔ ntondo ka sho tosambisha anto akina. w21.10 24 od. 1-2

“Lonto l’oyoyo” ekɔ yoho ya nkanyiya ndo ya nsala akambo yakɛnɛmɔla lonto la Jehowa. Onto lambɔlɔta lonto l’oyoyo kɛnɛmɔlaka olowa wa nyuma ka Nzambi, mbetawɔka dia nyuma k’ekila monga la nshɛngiya lo tokanyi, nsaki ndo l’etsha ande. Ɛnyɛlɔ, onto akɔ nangaka Jehowa ndo ekambi Ande. (Mat. 22:36-39) Onto akɔ tetemalaka monga l’ɔngɛnɔngɛnɔ kaanga etena kalɔshanande l’ehemba. (Jak. 1:2-4) Nde ekɔ onto ladja wɔladi. (Mat. 5:9) Nde ekɔ la solo dia lotutsha ndo ɔlɔlɔ otsha le anto akina. (Kɔl. 3:13) Nde nangaka kɛnɛ kele ɔlɔlɔ ndo kisalaka. (Luka 6:35) Nde mɛnyaka oma l’etsha ande dia nde ekɔ la mbetawɔ ka wolo le She lele l’olongo. (Jak. 2:18) Nde tetemalaka monga la memakana etena kosolawɔ ndo nde mongaka la ndjakimɛ etena kahembamande. (1 Kɔr. 9:25, 27; Tito 3:2) Dia ndɔta lonto l’oyoyo, sho pombaka nkɛnɛmɔla waonga tshɛ wɔtɛkɛtami lo Ngalatiya 5:22, 23 ndo lo avɛsa akina wa lo Bible. w22.03 8-9 od. 3-4

Dikumanyi koka mbokoya ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ lo mbewɔ dia sambishaka tsho lo luudu la luudu, koko vɔ pombaka mongaka nto suke dia sambishaka lo diaaso tshɛ. (Ɛf. 6:14, 15) L’ɛnyɛlɔ ka Pɔɔlɔ, dikumanyi koka nkamba l’etena kasambishawɔ dia ndowanya anto akina, mbidja ndo ekambi wakimanyiya. (1 Pe. 5:1, 2) Koko, dikumanyi hawohombe pondjo ndjashaka tsho paka l’ɛkɛndɛ awɔ ko ndjokoma ko waya bu l’etena ka nsambisha. (Mat. 28:19, 20) Dia wɛdimo monga, lo tena dimɔtshi vɔ koka ntona ɛkɛndɛ ɛmɔ. L’ɔkɔngɔ wa nkana yimba ndo nɔmba, ekumanyi koka nshihodia dia naka nde mbetawɔ ɔkɛndɛ ɔmɔ, nde koka ndjonya yimba l’akambo woleki ohomba tshɛ, ɛnyɛlɔ oko nɔmbɔlaka ɔtɛmwɛlɔ wa lo nkumbo, sambishaka l’ohetoheto kana ndowanyaka anawɔ l’olimu ɔsɔ. Vɔ koka monga l’eshikikelo dia Jehowa shihodiaka nsaki kawɔ ka monga la wɛdimo l’awui tshɛ. w22.03 27 od. 4, 7; 28 od. 8

Onde wɛ mbohɔka dia wɛ akokaka yema ya wɔma dia monga Ɔmɛnyi wa Jehowa? Ondo wɛ akafɔnyaka ɔnɛ wɛ hakokaki pondjo nsambisha lo sɛkɛ. Kana ondo wɛ akokaka wɔma ɔnɛ ase nkumbo kayɛ kana angɛnyi ayɛ koka kɔlɔsha. Naka ngasɔ, kete oka ombeki ayɛ wa Bible kɛtshi naka nde ekɔ lo ndjaoka woho akɔ waamɛ. Yeso akate ɔnɛ anto amɔ koka mboka wɔma wa ngasɔ. Koko, nde akakeketsha ambeki ande diaha mbetawɔ dia wɔma mbashimba dia kambɛ Jehowa. (Mat. 10:16, 17, 27) Talowanyaka ombeki ayɛ wa Bible yema yema dia nde mbitɛka anto akina akambo wekande. Ondo ambeki wa Yeso wakoke wɔma etena kakandaatome dia tosambisha. Koko Yeso akaakimanyiya lo mbatɛ lɛnɛ akawahombe nsambisha ndo kɛnɛ kakawahombe nsambisha. (Mat. 10:5-7) Ngande wakokayɛ mbokoya Yeso? Kimanyiya ombeki ayɛ dia nde mbeya lɛnɛ akokande nsambisha. Ɛnyɛlɔ, mbolande kana nde mbeyaka onto ɔmɔ lakoka nkondja wahɔ naka nde mbeka dikambo dimɔ shikaa dia lo Bible. Oma laasɔ, kimanyiyande dia nɔngɔsɔla kɛnɛ kakokande tota lo mbɛnya yoho ya wɔdu yakokande mbuta dikambo diakɔ. w21.06 6 od. 15-16

“Lo minitɛ ngana tsho, waa makashinyi la mvudu y’emusu yakatatɛ nyukɔ.” “Anto wa l’ahole tshɛ wakoke wɔma . . . Anto efula wakate ɔnɛ dui sɔ diakasalema l’edja ka minitɛ oko hiende tsho. Le mi, aki oko dui sɔ diakatshikala edja.” Ngasɔ mbakate anto amɔ wakahandɔ lo didimu dia nkɛtɛ diakasalema la Népal lo 2015. Koko, l’etena kɛnɛ tekɔ lo mɛna woho ɔmɔtshi w’osutshesutshelo wotshikitanyi, mbuta ate osutshesutshelo wendana la wedja tshɛ. Omvutshi Hangayi akafunde ate: “Jehowa kanga lolembelembe kata ate: ‘Mbala kekina, keema edja, dimi layosutshasutsha olongo . . . ndo nkɛtɛ.’” (Hang. 2:6) Osutshesutshelo wakate Hangayi ntshikitana la didimu dia nkɛtɛ, nɛ dia dui sɔ mbelaka paka elanyelo. Koko, osutshesutshelo ɔsɔ mongaka l’etombelo w’amɛna. Jehowa ndamɛ totɛka ate: “Dimi layosutshasutsha wedja tshɛ ndo diangɔ di’oshinga wolo dia wedja diayoya; ko dimi layolodia luudu lɔnɛ la lotombo.” w21.09 14 od. 1-3

Lɔngɛnyi la dimɛna l’onto pikamaka lo sawo dia mbala la mbala ndo di’oma k’ɛse otema. Ngasɔ mbediɔ ndo lo dikambo dia lɔngɛnyi lasaso la Jehowa. Etena kɔkɛnɛmɔlɛso nsaki yaso, tokanyi taso ndo ekiyanu aso lo dɔmbɛlɔ, sho mɛnyaka dia sho ndjaɛkɛka le nde ndo mbeyaka dia nde tokaka ngandji. (Os. 94:17-19; 1 Jni. 5:14, 15) Ongaka kaamɛ l’angɛnyi wa kɔlamelo. Vɔ wekɔ woshasha w’oma le Jehowa. (Jak. 1:17) Shɛso lele l’olongo mɛnyaka dia nde ndjashaka le so l’onto ndo l’onto lo tosha nkumbo ka lo nyuma k’anangɛso l’akadiyɛso watoka ‘ngandji tena tshɛ.’ (Tok. 17:17) Lo mukanda wakandafundɛ ase Kɔlɔsayi, ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akatɛkɛta di’Akristo amɔ wakosukɛ, lo mbuta dia vɔ mbele “kiɔkɔ ya esambelo k’efula.” (Kɔl. 4:10, 11) Kaanga Yeso Kristo aki l’ohomba w’ekimanyielo ndo aki la lowando l’osukɔ wakandalongola oma le angɛnyi ande, andjelo ndo anto. (Luka 22:43) Mbutɛ ɔngɛnyi ɔmɔ wambotshunda ekiyanu aso hɛnya dia tekɔ wɔdu, koko dui sɔ koka tokokɛ. w21.04 24-25 od. 14-16

Ko, kayotota naka osekaso ombetawudi ɔmɔtshi ekɔ lo nsala awui lo yoho yatonyangiya? Nsala la wolo dia nama wɔladi. Lɔmba Jehowa l’otema ɔtɔi. Lɔmbande dia ntshɔkɔla onto lokonyangiyisha ɔsɔ ndo dia kokimanyiya dia mɛna waonga w’amɛna wele l’onto akɔ, waonga walanga Jehowa le nde. (Luka 6:28) Naka wɛ hakoke mbohɛ kɛnɛ kokosale ɔnanyɔ, kete nkanyiya woho wakokayɛ nsawola la nde. Ekɔ dimɛna efula mbeyaka tena tshɛ ɔnɛ ɔnanyɔ hakoke kosalɛ kɔlɔ l’okonda. (Mat. 5:23, 24) Etena kasawolayɛ la nde, eya dia nde ekɔ la tokanyi t’amɛna. Kayotota naka nde halange mbidja wɔladi? ‘Tetemala mbikikɛ.’ Tohekɔke ɔnanyɔ. (Kɔl. 3:13) Kɛnɛ koleki ohomba ele, toolamɛke tokumbɛkumbɛ nɛ dia dui sɔ koka ndanya diɔtɔnganelo diasayɛ la Jehowa. Tetawɔke kaanga ɛngɔ ɔtɔi kotakanya. Naka wɛ salaka ngasɔ, kete wɛ ayɛnya dia wɛ nangaka Jehowa oleki ɛngɔ kekina tshɛ.​—Os. 119:165. w21.06 23 od. 15