Onde woho wambotshikitana elungi ka “Lokristo” ngɛnyangɛnyaka Nzambi?

OHƆSA dia wɛ ambotɛ osangi ɔmɔtshi w’asango dia nde kosanga. L’ɔkɔngɔ wa nde shidiya kosanga, wɛ ambɔngɛnangɛna efula nɛ dia sango diambotomba tshondo yɛ tsho. Wɛ okanyiya nganɛ wayoyendaka anayɛ, ekana ayɛ ndo tokanula tayɛ sango diakiyɛ sɔ l’ofunu tshɛ.

Koko, l’ɔkɔngɔ wa nɔnga mɔtshi, ɔnayɛ ɔmɔtshi ambɛna kɔlɔ woho wakawakosange la divo dia tomondo, ko nde amboyokotsha divo lo sango sɔ. Okina hangɛnangɛna woho wakawasange ɔhɛmbɛ ayɛ, ko nde ambotshikitanya. Lam’atete nɔnga “ɛlɔngɔswamelo” ekina wamboyosalema woho ɔnɛ wele sango sɔ hayoleka ndo fɔna la yɛ. Ko otonga wɛ akeye dia awui wayoyeta ngasɔ, ngande wohoyaoka na? Aha la tamu, wɛ otonyanga.

Lonyangu ko, ɔkɔndɔ wa sango sɔ fɔnaka l’ɔkɔndɔ wendana l’ɔtɛmwɛlɔ w’Akristo wa l’ɛlɔmɔ. Ɔkɔndɔ w’awui wakete mɛnyaka dia, yema tshitshɛ l’ɔkɔngɔ wa nyɔi k’apɔstɔlɔ wa Kristo, elungi ka “Lokristo” la mɛtɛ kakamɛ tshikitana, oko wakataditshi Bible.​—Mateu 13:24-30, 37-43; Etsha 20:30.a

Lo mɛtɛ, kema kɔlɔ mbɔtɔnganyinya awui wa lo Bible la weho wa mbekelo (civilisations) yotshikitanyi ndo la nɔnga yotshikitanyi. Koko dikambo sɔ tshikitana efula la tshelo ya kadimola wetshelo wa Bible dia mbɔtɔnganyiya la tokanyi tambekɔnɛ le anto. Koko kɛsɔ mɛtɛ mbakasalema. Tɔshi ɛnyɛlɔ k’etshikitanu ɛmɔtshi wakasalema l’awui amɔtshi w’ohomba.

Ɔtɛmwɛlɔ la lɛɛta waya kâmɛ

Yeso aketsha ate lowandji lande, kana Diolelo, ekɔ Diolelo dia l’olongo diayoyolanya mandji y’anto tshɛ l’etena kakashikikɛma, ko dɔamɛ mbolɛ lo nkɛtɛ k’otondo. (Danyele 2:44; Mateu 6:9, 10) Diɔ hadiotolɛ lo tshimbo y’atshunda w’anto wa pɔlitikɛ. Yeso akate ate: ‘Diolelo diami kema dia l’andja ɔnɛ.’ (Joani 17:16; 18:36) Diakɔ diele, ambeki waki Yeso kondjatambiya l’akambo wa pɔlitikɛ.

Koko, lam’aki Constantin Omboledi w’ase Rɔma, lo ntambe ka nɛi, efula k’Akristo wa l’ɛlɔmɔ wakayɔlɛmba dia kongɛ okalwelo wa Kristo ndo etena kakahombe shikikɛma Diolelo diaki Nzambi. Dionga diawɔ lo kɛnɛ kendana l’awui wa pɔlitikɛ diakatatshikitanaka yema yema. Dibuku Europe​—A History, mbutaka ɔnɛ: “La ntondo ka nshi yaki Constantin, Akristo kokokaka nyanga ahole wa lokumu wa [pɔlitikɛ] l’oyango wa mamɛ mbetawɔ kawɔ kana eyango awɔ. L’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Constantin, Lokristo kamɛ l’ɛlɔhɛ wa pɔlitikɛ wakamɛ kamba lonya lo lonya.” Lokristo lɔsɔ lakatshikitanya elongi lakayokomaka ɔtɛmwɛlɔ wa “lɛɛta” kana “w’aseka Mupɛ,” mbut’ate, ɔtɛmwɛlɔ wa Diolelo dia Rɔma.

Ansiklopedi welɛwɔ ɔnɛ Les grandes époques de l’humanité (angl.) mbutaka ɔnɛ lo woho wamboyonga Ɔtɛmwɛlɔ la Lɛɛta kâmɛ, “oya l’ɔnɔnyi wa 385 l’ɔkɔngɔ w’Ɔnɔnyi wa Nkumadiɔndjɔ, mbut’ate, ɛnɔnyi 80 eto l’ɔkɔngɔ w’ɛhɛnyɔhɛnyɔ w’ekomelo wa wolo wakahomana l’Akristo, Ɔtɛmwɛlɔ vwamɛmɛ wakayomɛka ndjaka wanɛ wakatonaka wetshelo awɔ, ndo ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakayongaka l’ahole wa lokumu efula suke la mbɛdima l’ewandji wa lɛɛta.” Oma lâsɔ mbakawayotatɛka kamba la yɔɔmbɔ dia mbidja anto la wolo l’ɔtɛmwɛlɔ lo dihole dia mbaetawoya mbut’ate mbakadimola etema, ndo l’etena kɛsɔ mbakayɔsa ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wele la nkudu ndo la lomombo dihole di’esambisha wa lo ntambe ka ntondo wanɛ waki la ndjakitshakitsha k’efula. (Mateu 23:9, 10; 28:19, 20) George Wells, ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ akafunde lo kɛnɛ kendana l’“otshikitanu w’efula wele lam’asa” Lokristo la lo ntambe ka nɛi “la wetshelo waki Yeso y’ose Nazarɛta.” “Etshikitanu w’efula” ɛsɔ wakonge la shɛngiya ndo l’atshina a wetshelo wendana la Nzambi ndo la Kristo.

Wambotshikitanya wetshelo wendana la Nzambi

Kristo nde l’ambeki ande waketsha ɔnɛ tekɔ paka la ‘Nzambi Shɛso ɔtɔi.’ Lokombo lande Jehowa, latanema oko mbala 7 000 l’efundelo wa ntondo wa Bible mbotshikitanyaka la nzambi nkina. (1 Koreto 8:6; Osambu 83:18) Lo Kɔlɔsai 1:15, ekadimwelo ka Bible k’aseka Mupɛ kaki Douay mbutaka ɔnɛ: Yeso akatongama oma le Nzambi; nde ekɔ “enondo wa ditongami tshɛ.” Ɔnkɔnɛ, oko wende etongami, Yeso akate l’ɔlɔlɔ tshɛ ate: ‘Papa ndekami.’​—Joani 14:28.

Koko, oya l’ekomelo ka ntambe ka sato, ewandji ɛmɔtshi w’ɛtɛmwɛlɔ wa lokumu wanɛ wakayetawɔka wetshelo w’apanganu wendana la losato l’osanto waki Platon, ombewi wa filozofi w’ose Ngirika, wakayotatɛka tshikitanya Nzambi dia mbɔ̂tɔnganyiya la Losato l’Osanto. Lo ntambe yakahɔna, wetshelo ɔsɔ wahatombi oma l’Afundelo wakayodiyaka Yeso dia mbɛ̂dinya la Jehowa, ndo wakayotaka ɔnɛ nyuma k’ekila kaki Nzambi, mbut’ate, wolo ande wakamba olimu, ekɔ onto.

Lo kɛnɛ kendana la woho wakayetawɔka ɔtɛmwɛlɔ wetshelo w’apanganu wendana la Losato l’Osanto dibuku Nouvelle Encyclopédie catholique (angl.) mbutaka ɔnɛ: “La ntondo k’ekomelo ka ntambe ka nɛi, wetshelo wa ‘Nzambi ɔtɔi etondo esato’ komonga wetshelo wa shika, ndo kɔmbɔtɔnɛka la lɔsɛnɔ ndo la mbetawɔ k’Okristo. Koko wetshelo ɔnɛ mbakayelamɛka ntondo ɔnɛ wetshelo wa Losato l’Osanto. L’atei a waa Mɔpɛrɛ (Pères apostoliques), wetshelo ɔsɔ komonga l’ɛtɛ awɔ kana vɔ monga l’elongamelo kɛsɔ.”

Yoho yakɔ yâmɛ, dibuku dielɛwɔ The Encyclopedia Americana mbutaka ɔnɛ: “Wetshelo wa Losato l’Osanto wa lo ntambe ka nɛi, kɔmbɔtɔnɛka la wetshelo w’Akristo wa ntondo wendana la Nzambi. Lo yoho yotshikitanyi, wetshelo wa losato l’osanto aki otakwelo wa wetshelo wendana la Nzambi.” Dibuku The Oxford Companion to the Bible mbelɛka Losato l’Osanto ɔnɛ ɔtɔi ɔmɔtshi wa l’atei wa “wetshelo wakayokotshamaka l’ɔkɔngɔ.” Koko, aha wetshelo wa Losato l’Osanto oto mbele wetshelo w’apanganu wamboyokotshama l’ɔtɛmwɛlɔ.

Wambotshikitanya wetshelo wendana l’anima

Anto efula mbetawɔka ɛlɔ kɛnɛ ɔnɛ anto wekɔ l’anima watetemala nsɛna lam’avɔ demba. Ko onde wɛ mbeyaka dia ndo wetshelo ɔsɔ wa l’ɔtɛmwɛlɔ mbakawayokotsha l’ɔkɔngɔ? Yeso aketawɔ akambo wa mɛtɛ wa lo Bible wata ɔnɛ wanɛ wambovɔ “haweyi nduku dikambu,” mbut’ate, vɔ wekɔ lo djɔ. (Undaki 9:5; Joani 11:11-13) Wanɛ wakavu wayoyokondja lɔsɛnɔ oma l’eolwelo, mbut’ate, ‘wayonyiyama nto’ oma lo djɔ ya nyɔi. (Joani 5:28, 29) Otondonga anima wahavu wekɔ, tshike ohomba w’eolwelo bu, nɛ dia wetshelo w’ɔnɛ anima havu mɛnyaka lâsɔ dia nyɔi bu.

Yeso akashikikɛ wetshelo wa lo Bible wa eolwelo lam’akandolola anto oma lo nyɔi. Tɔshi ɛnyɛlɔ ka Lazaro, ɔnɛ lakavu nshi nyɛi y’etondo. Lam’akawolola Yeso, Lazaro akatombe oma lo diombo la lɔsɛnɔ, mbut’ate, onto lahɛnga. Ndoko anima wahavu wakaholɔ oma l’olongo ko ndjɔtɔ lo demba diaki Lazaro lam’akandolɔ oma lo nyɔi. Otonga aki ngasɔ, tshike ndoko ɔlɔlɔ wakosalɛ Yeso lo mbôlola!​—Joani 11:39, 43, 44.

Ko lâsɔ, ele lo kiɔkɔ ya wetshelo w’ɔnɛ anima havu na? Dibuku The Westminster Dictionary of Christian Theology mbutaka ɔnɛ wetshelo ɔsɔ ndja “oma lo filozofi k’ase Ngirika koko aha oma lo Bible.” Dibuku Encyclopédie juive (angl.) nembetshiyaka ɔnɛ: “Wetshelo w’ɔnɛ anima tetemalaka sɛna l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka demba ekɔ ditakataka di’ambewi wa filozofi la wa teoloji, koko dikambo sɔ hendana la mbetawɔ, ndo hadietshama kânga dihole ɔtɔi l’Afundelo w’Ekila.”

Mbala efula wetshelo wa kashi mbotaka wetshelo okina wa kashi, ngasɔ mbele ndo lo kɛnɛ kendana la wetshelo w’ɔnɛ anima havu. Vɔ mbakayôtaka wetshelo w’apanganu wa sui dia pondjo dia l’ifɛrnɔ.b Eelo, Bible mbutaka hwe ɔnɛ ‘difuto dia pɛkato ele nyɔi,’ koko aha sui dia pondjo. (Romo 6:23) Omalɔkɔ, ekadimwelo ka Bible kaki King James mbutaka lo kɛnɛ kendana l’eolwelo ɔnɛ: “Ashi a wake wayotondja edo wele lɔkɔ; ndo nyɔi l’ifɛrnɔ wayotodja edo wele le wɔ.” Ndo Bible kaki Douay mbutaka ɔnɛ “Ashi a wake . . . la nyɔi ndo ifɛrnɔ wayotondja edo awɔ.” Eelo, sho kokaka mbuta tsho ɔnɛ wanɛ wele l’ifɛrnɔ wambovɔka, kana wekɔ lo ‘djɔ,’ oko wakate Yeso.​—Enyelo 20:13.

Onde wɛ mbetawɔka l’otema ɔtɔi dia wetshelo w’ɔnɛ anto wayosowaka pondjo pondjo l’ifɛrnɔ kotolaka anto oya le Nzambi? Kema. Akanga wa losembwe ndo wele la ngandji mbikadjaka wetshelo ɔsɔ! Lo wedi okina, Bible mbetshaka ɔnɛ ‘Nzambi ekɔ ngandji’ ndo ɔnɛ nde halange kânga pɛnyɔla waa nyama.​—1 Joani 4:8; Tukedi 12:10; Jeremiya 7:31; Jona 4:11.

Woho wambowolanya “Sango” lo nshi yaso nyɛ

Polo ndo lo nshi yaso nyɛ anto wekɔ lo tetemala mbetsha awui wa kashi lo dikambo dia Nzambi ndo dia Lokristo. Prɔfɛsɛrɛ kɛmɔtshi k’akambo w’ɔtɛmwɛlɔ ma la mbuta atete ndokedja lo kɛnɛ kendana la ta dialɔma l’ɔtɛmwɛlɔ ande w’aseka Asɔnyi, ate: “Ɛlɔshanelo kekɔ lam’asa lowandji lele l’Afundelo, dietawɔ diele l’ɔtɛmwɛlɔ la lowandji lele la wetshelo wa kashi la tokanyi t’anto ndo lam’asa mbetawɔ kahomba monga l’ɔtɛmwɛlɔ otsha lo lowandji la Kristo la tokanyi tambekɔnɛ ɛlɔ kɛnɛ ta tshikitanya Lokristo.” Dikambo diele lanɛ diɔ nɛ: Onto akɔna ahomba shikikɛ lɔkɛwɔ lahomba monga l’ɛtɛmwɛlɔ . . . Onde Afundelo w’Ekila kana tokanyi taleka anto mbetawɔ ɛlɔ kɛnɛ?”

Lonyangu ko, “tokanyi taleka anto mbetawɔ ɛlɔ kɛnɛ” mbatatetemala mbidja otshumba. Oko ɛnyɛlɔ, aya bu nto sheke lo woho ɔnɛ wambotshikitanya ɛtɛmwɛlɔ tokanyi kana kiongamu yawɔ l’akambo efula dia mɛnya ɔnɛ wekɔ lo tahame ndo wamɔmbɔ wɛɔngɔ. L’akambo wendana la lɔkɛwɔ mamboleka ɛtɛmwɛlɔ ndjiha washo, oko wakataditɛkɛtshi lo sawo diaso dia mbɔtwɛlɔ. Koko, Bible mbutaka hwe ɔnɛ: monanyi, loseka, ndo dieyanelo dia pami la pami ekɔ pɛkato ya weke efula lo washo wa Nzambi ndo wanɛ watsha pɛkato shɔ ‘hawotokita diolelo diaki Nzambi.’​—1 Koreto 6:9, 10; Mateu 5:27-32; Romo 1:26, 27.

Lam’akafunde ɔpɔstɔlɔ Paulo ɛtɛkɛta wa la diko engo, ase Ngirika l’ase Rɔma wa lo nshi yande wakayakimɔ lo weho w’akambo asɔ tshɛ wa kɔlɔ. Paulo akakoke kanyiya ɔnɛ: ‘Eelo, Nzambi akamane ase Sɔdɔmɔ l’ase Ngɔmɔra oshiki l’ɔtɛ wa pɛkato ya weke yakawasale, koko dikambo diakɔ diambeta oko ɛnɔnyi 2 000! Lo mɛtɛ, kɛsɔ hendana l’anto wa lo lɔlɔnga la kɔlɔ lɔnɛ.’ Koko, Paulo kɔfɔnya kânga yema ngasɔ; nde kombetawɔ fukutanya akambo wa mɛtɛ wa lo Bible.​—Ngalatiya 5:19-23.

Toke washo lo “Sango” dia ntondo

Lam’akandatɛkɛtaka l’ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ w’ase Juda wa lo nshi yande, Yeso akate ate ɔtɛmwɛlɔ awɔ waki ‘anyanya nɛ dia vɔ waketshaka wetshelo w’anto.’ (Mateu 15:9) Oko wakatshikitanya ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ ɛsɔ Ɛlɛmbɛ waki Jehowa wakandasha Mɔsɛ, mbakatshikitanya ndo mbatetemala tshikitanya ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wa lo Lokristokristo wetshelo waki Kristo​—vɔ wambahɛ “pɛmbɛ” ka wetshelo w’ashidi lâdiko di’akambo wa mɛtɛ waki Nzambi. Koko Yeso akanya wetshelo ɛsɔ tshɛ wa kashi lo wahɔ w’akanga w’etema ɔlɔlɔ. (Mako 7:7-13) Yeso akataka akambo wa mɛtɛ, oyadi anto efula mbetawɔ kana bu. Nde akakambaka paka l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi.​—Joani 17:17.

Ande nganɛ wotshikitanyi Yeso l’efula k’Akristo wa l’ɛlɔmɔ lee! Lo mɛtɛ, Bible akatatshi ɔnɛ: “Etena kayukuka lam’ahulanga antu ntetemala lu dietshelu di’ololo, . . . wayuyamotshiya embetsha uku saki yawo. Vo wayunya atui uma lu mete, wayetola l’ekondo.” (2 Timote 4:3, 4, Bible k’Ekila) ‘Ɛkɔndɔ’ ɛsɔ wambotɔsɛdingola ɛmɔtshi l’atei awɔ, mbokadjaka anto wâle lo nyuma, koko akambo wa mɛtɛ wa l’Ɔtɛkɛta waki Nzambi keketshaka anto ndo mbatɔlaka otsha lo lɔsɛnɔ la pondjo. Akambo wa mɛtɛ asɔ mbakokeketsha Ɛmɛnyi wa Jehowa dia wɛ mbasɛdingola.​—Joani 4:24; 8:32; 17:3.

[Nɔtɛ ya l’ɛse ka dikatshi]

[Esato wa lo lɛkɛ 7]

Oma l’olimu awɔ wa lo sɛkɛ, Ɛmɛnyi wa Jehowa kotolaka anto oya lo Bible, Ɔtɛkɛta waki Nzambi

[Efundelo wɛnya kanga osato wa lo lɛkɛ 4]

Ka sato oma lo lɔmɔsɔ: United Nations/Fɔtɔ k’oma le Saw Lwin